Nu opnieuw het gedreun van laarzen weerklinkt, is het belangrijk het fascisme te bestrijden voor wat het in wezen is: een uitvloeisel van het kapitalisme, tot het uiterste bereid om zelf te overleven.

Met de capitulatie van het Derde Rijk op 8 mei 1945 dachten velen dat het achter de rug was, dood en begraven, maar vandaag de dag is het fascisme nog steeds actueel, brandend actueel. De strijd hiertegen is een noodzaak voor al wie gehecht is aan de eenheid en de sociale verworvenheden van de werkende klasse. Het vereist wel inzicht, inzicht in de voorwaarden waaronder het fascisme zich kan ontwikkelen en in zijn organische verweving met de maatschappij.

De eerste pogingen om het fascisme en zijn evolutie te beschrijven dateren van de beginjaren van de 20e eeuw.¹ Tal van marxisten leverden een bijdrage door nadrukkelijk te wijzen op de economische wortels van het fascisme en dus op de banden met het kapitalisme, zijn evolutie en in ruimer verband met de hoge burgerij. Deze bijdragen stellen ons in staat verder te gaan dan de denkkaders die het fascisme reduceren tot morele dimensies. Want de klassenbelangen en het gevaar dat het fascisme voor werkende mensen betekent komen dan niet in beeld.

Vooraleer we terugkomen op het verband tussen kapitaal en fascisme, moeten we helder formuleren wat onder het begrip fascisme wordt verstaan. Het zogeheten “fascisme” is geboren met het regime van Benito Mussolini in Italië, en vervolgens met dat van Adolf Hitler in Duitsland; regimes die het absolute tegendeel zijn van wat de linkerzijde in het algemeen en marxisten in het bijzonder verdedigen.

Zonder de pretentie te hebben volledig te zijn, kunnen wij op basis van deze twee voorbeelden uit de geschiedenis, het fascisme definiëren als een autoritair, inegalitair en conservatief politiek systeem, dat berust op een sterke, gemilitariseerde en politiestaat, met drastische beperking van de politieke en vakbondsvrijheden, en zonder het geringste respect voor mensenrechten.²Fascistische regimes steunen doorgaans op een militante basis uit de kleinburgerij en op de economische en politieke deelname van de heersende klasse;³ een klasse⁴ die, zoals zal blijken, zeer gebaat kan zijn bij de totstandkoming van dergelijke regimes.

Aan de wieg van fascisme, het kapitalisme

Terwijl Mussolini pas in 1922 de macht grijpt en stap voor stap een fascistisch regime instelt, beschrijft de marxistische econoom Rudolf Hilferding reeds in 1910 de opkomst van economische en politieke ideologieën die nauw aanleunen bij wat het fascisme zal worden.⁵ Hij beschrijft deze als het product van veranderingen in het economische systeem van die tijd: met name de ontwikkeling en concentratie van rijkdom die wordt geproduceerd in enkele multinationals, hun verovering van nieuwe markten door kolonisatie en de financiële en politieke steun van de toenmalige staatsmachten.

1. Dit artikel verschijnt in de jongerenrubriek Magma van Lava. Hier vind je alle reeds verschenen artikels: https://lavamedia.be/category/articles-nl/magma/.Ben je jong en wil je van je laten horen? Mail graag contact@lavamedia.be met je voorstel.

Volgens hem vereist de welvarende ontwikkeling van deze nieuwe fase van het kapitalisme, die hij monopoliekapitalisme noemt, immers de instelling van dictaturen: regimes waar arbeiders in extreem concurrerende posities worden geplaatst naargelang hun geslacht, ras enzovoort zodat de opkomende monopolies een maximum aan winst kunnen opleveren voor de grote kapitalisten van die tijd. Maar er is ook een autoritaire en repressieve macht nodig die moet voorkomen dat de arbeiders de strijd aangaan voor nieuwe sociale rechten en betere lonen, of zelfs de revolutie lanceren, waartoe een deel van de arbeidersbeweging in die tijd oproept.

Zo is voor de marxisten van het begin van de 20e eeuw het kapitalisme wel degelijk de economische basis van de toekomstige fascistische regimes.

Als het fout gaat met het kapitalisme, weerklinkt het gedreun van laarzen

Kapitalisme is de economische grondslag, maar deze volstaat niet voor de opkomst van fascistische regimes. Wat zijn de noodzakelijke voorwaarden hiervoor ? Terwijl de Russische revolutie in 1917 de vrees van de kapitalisten voor een wereldrevolutie – en dus de noodzaak om elke sociale beweging met ijzeren vuist te onderdrukken – deed toenemen, werd de machtsgreep van de fascisten alleen mogelijk door de economische crises die volgden op de Eerste Wereldoorlog, en met name door de algemene crisis van het kapitalisme eind jaren twintig: de “Grote Depressie”.

Het fascisme is niets meer dan het verlengde van het liberalisme, hetzelfde systeem maar zonder remmen.

Marxistische auteurs, maar ook andere denkrichtingen, zoals de Frankfurter Schule, waaronder hier de socioloog en filosoof Max Horkheimer, zijn immers van mening dat wanneer het kapitalisme in crisis verkeert, de hogere bourgeoisie enkel haar kapitaal en dus haar machtspositie in de samenleving kan behouden door een regime in te stellen waarin burgerlijke vrijheden worden afgeschaft. Het fascisme zou ten slotte niets meer zijn dan het verlengde van het liberalisme, “niets meer dan dat systeem zonder remmen”, waarbij het er enkel om gaat dat de machthebbers degenen zijn die alles in handen hebben wat productie mogelijk maakt.⁶

Daarom, aldus Horkheimer, maar ook andere denkers als Daniel Guérin kregen de Italiaanse en Duitse fascistische regimes veel financiële en politieke steun van de grote kapitalisten in deze twee landen.⁷

Conclusie: Fascisme, een klassenstrategie

Door het fascisme te bestuderen vanuit het oogpunt van ons economisch systeem komt dus het klassenkarakter ervan naar boven. Inderdaad, fascisme is niet zozeer een morele kwestie als wel een klassenstrategie waartoe een deel van de hogere bourgeoisie in tijden van crisis haar toevlucht neemt om haar positie in de maatschappij te handhaven. Bovendien profiteren sommige kapitalisten rechtstreeks van de vestiging van fascistische regimes, via de “dictatuur over de arbeid”⁸ die zij mogelijk maken, subsidies, privatiseringen en alle andere economische maatregelen die staten aan kapitalisten kunnen toekennen zonder parlementaire controle en tegenmacht vanwege hun repressie… In België bijvoorbeeld onderhoudt VOKA⁹ nauwe banden met partijen als de NV-A of het Vlaams Belang die regelmatig asociale wetten stemmen (loonblokkering, tegen een hoger minimumloon…). De werkgeversorganisatie steunt het aan de macht komen van deze twee partijen, met name om de regionalisering van het land te bevorderen, d.w.z. de opdeling van vakbonden en ziekenfondsen, de verscherping van de concurrentie tussen werkers in beide regio’s en de afbraak van de sociale zekerheid.¹⁰ Kortom, zodat VOKA haar neoliberale agenda ongehinderd in Vlaanderen kan uitvoeren.

Fascisme is de keerzijde van liberalisme. Zich op de waarden van het liberalisme beroepen om het fascisme te bestrijden is vergeefse moeite. Het fascisme bestrijden betekent vechten tegen de klasse die haar toevlucht neemt tot fascisme.

De dreiging van het fascisme moet onze aandacht dan ook vestigen op onze tijden van economische crisis en verwerping van democratische instellingen. Het neoliberalisme schikt zich uitstekend in autoritaire regimes.¹¹ Dat is nu reeds voelbaar in veel Europese landen, zoals Hongarije, Polen en ook Frankrijk.¹² Daarom moeten we vanaf nu optreden om te voorkomen dat zulk een regime er komt waar dat nog niet is gebeurd, en om te voorkomen dat het zich uitbreidt waar het zijn plaats reeds heeft verworven. Maar hoe?

Fascisme is de keerzijde van liberalisme. Zich op de waarden van het liberalisme beroepen om het fascisme te bestrijden is vergeefse moeite. Het fascisme bestrijden betekent vechten tegen de klasse die haar toevlucht neemt tot fascisme, inclusief strijd voeren voor een bredere politieke en economische democratie, en voor een eerlijke verdeling van de door de werkende klasse geproduceerde rijkdom. Uiteindelijk is het beste wapen dat we tegen het fascisme kunnen inzetten het socialisme en de sociale strijd.

Dit artikel verschijnt in de jongerenrubriek Magma van Lava Media. Hier vind je al de artikels verschenen in die rubriek: https://lavamedia.be/category/articles-nl/magma/

Editor’s note: Campagne ‘Extreem rechts, nee bedankt!‘ heeft als missie in Brussel en Vlaanderen organisaties aan te sporen om in de aanloop van de verkiezingen in 2024 mensen aan te spreken. Mensen die twijfelen of die denken dat extreemrechts oplossingen kan aanbieden voor de grote problemen die we kennen: de toename van de sociale ongelijkheid, de wooncrisis, de stijgende prijzen… Ze willen mensen bewapenen om in gesprek te gaan met diegenen die mogelijkerwijze voor extreemrechts zouden stemmen. Meer informatie op hun website.

1. Kurt Gossweiler, “Over de wortels van het fascisme en zijn varianten”,Lava 11, 16 december 2019.
2. https://youtu.be/lQxGAH73DNE
3. Nicos Poulantzas, “Fascisme et dictature”, Seuil, 1974, blz. 390.
4. De heersende klasse is de sociale groep die de productiemiddelen bezit, d.w.z. alles wat productie mogelijk maakt (machines, kantoren, grondstoffen, energie, land, enz.) en profijt haalt uit de uitbuiting van arbeiders.
5. Gossweiler, ibid.
6. Horkheimer, Max.: “Pourquoi le fascisme” Esprit, nr. 17 (5), 1978, pp. 62-78.
7. Guérin, Daniel, II.Fascisme et grand capitaSyllepse, 1936, blz. 285.
8. Horkheimer, ibid.
9. De grootste werkgeversorganisatie in Vlaanderen.
10. Loonis Logghe, “De pikzwarte tweekoppige leeuw,Lava 1116 december 2019.
11. Harvey, David.  Brève histoire du néolibéralisme, Les Prairies Ordinaires, 2014, blz. 314.
12. Sébastien Gillard en Bruno Amable, “Macron is een soort samensmelting van het neoliberale model en het autoritaire model”,Lava8 april 2022.