Al meer dan 60 jaar gaat Cuba gebukt onder een wurgende blokkade, opgelegd door de VS. Nagenoeg alle landen veroordelen de illegale blokkade, maar gehoorzamen haar ook. Kroniek van een belegerd socialisme.

Cuba, een klein maar standvastig eiland op een boogscheut van de Verenigde Staten, koos meer dan 60 jaar geleden voor een radicaal ander systeem: het socialisme. Sindsdien gaat het gebukt onder Noord- Amerikaanse sancties. Aangezien het pas in 1902 formeel onafhankelijk werd, gaat dit over meer dan de helft van zijn bestaan. De blokkade is een complex web van wetten en maatregelen dat alle economische samenwerking, handel en financiële transacties tussen Cuba en de VS, maar ook derde landen onmogelijk maakt. Het is de langste en meest uitgebreide reeks VS-sancties in de moderne geschiedenis.

“Als het Cubaanse volk honger krijgt, zullen ze Castro wel buitengooien”, argumenteerde VS-president Dwight Eisenhouwer al in 1960.¹ Meteen wordt hier de inzet van deze sancties duidelijk, van 1960 tot vandaag.

De Amerikaanse blokkade, waar Cuba al 60 jaar onder kreunt, kost het land in 2022 dagelijks 15 miljoen dollar.

Wist je dat de blokkade de Cubaanse samenleving 15 miljoen dollar per dag kost? Achter deze duizelingwekkende maar abstracte cijfers, zijn er de concrete persoonlijke verhalen. De American Association for World Health merkte in 1997 al op: “Een humanitaire catastrofe is afgewend, omdat de Cubaanse regering een hoog niveau van begrotingssteun heeft gehandhaafd voor haar gezondheidszorgsysteem. Dat is ontworpen om primaire en preventieve gezondheidszorg te verlenen aan alle burgers.” Met andere woorden: het is de Cubaanse socialistische staatsvorm, die haar centraal geplande economie gebruikt om de bevolking te beschermen tegen de verwoestende effecten van de blokkade.

Het perverse effect daarvan is dat de blokkade in Cuba voor onze Westerse ogen minder zichtbaar is. Want vaak horen we de mensen zeggen: “Er is toch een goede gezondheidszorg en degelijk onderwijs in het land?”. Terwijl de realiteit heel wat complexer is: om die overwinningen van de Cubaanse Revolutie te kunnen blijven garanderen heeft de Cubaanse economie zuurstof nodig, en laat het nu net dat zijn wat de blokkade Cuba en zijn bevolking al 60 jaar ontneemt. “No es facil. We doen ons best, maar het is dagdagelijks overleven”, is vandaag misschien wel de meest gehoorde opinie op straat in Cuba.

Impact van de economische blokkade op de Cubaanse economie en maatschappij

“Het embargo is absurd en wreed. Ik verwerp de verdediging van de regering-Biden voor het embargo tegen Cuba. Het is nooit acceptabel om wreedheid te gebruiken als een hefboom tegen gewone mensen. We moeten het aandeel van de VS in het lijden van Cuba benoemen: dat is ons 60 jaar oude embargo tegen het land“, zo zegt Alexandria Ocasio Cortez, een progressieve senator voor de Democraten onder Biden.²

De gevolgen voor het land en de bevolking zijn inderdaad enorm. Elke sector in Cuba kampt met tekorten: aan voedsel, brandstof, medicijnen, apparatuur, technologie en financiën. De voorbije 60 jaar gebeurde het bijna systematisch dat een gevestigde overzeese leverancier werd opgekocht door een Amerikaans bedrijf en de export onmiddellijk werd stopgezet. De kosten voor het vinden van niet-voorziene en niet-begrote vervangers zetten de Cubaanse economie zwaar onder druk.

10.000 gedoneerde coronatestkits bereikten Cuba niet, omdat het ingehuurde Amerikaanse transportbedrijf de blokkade gehoorzaamde.

Sancties blokkeerden de Cubaanse export en de daarmee verbonden inkomsten. In 2018 berekende de National Association of Cuban Economists de kosten van de Amerikaanse blokkade op 4,4 miljard dollar per jaar. Kunt u zich dat voorstellen? Dit is 12 miljoen dollar per dag. De kosten stegen vervolgens door de maatregelen van Trump, die de blokkade nog aanscherpte. In 2022 schatte Cuba de cumulatieve totale kosten op meer dan 154 miljard dollar over zes decennia en de dagelijkse kosten op 15 miljoen dollar.

Oxfam International maakte in 2021 een rapport over de impact van de blokkade op het dagelijks leven van de Cubaanse gezinnen. Het kreeg de treffende titel: “Right to live without a blockade”. Het rapport gaat dieper in op concrete voorbeelden van de blokkade, want achter de duizelingwekkende cijfers schuilen persoonlijke verhalen.

“We lijden door deze geneesmiddelentekorten. De apotheken zijn leeg omdat het moeilijk is voor ons land om grondstoffen en medisch materiaal te verkrijgen. Bijvoorbeeld, de materialen die gebruikt worden om maandverband te produceren zijn van slechte kwaliteit, en dat zet vrouwen tijdens hun menstruatiecyclus voor problemen”, vertelt Indira Pino, en Cubaanse van 26 jaar.

Toen de covidpandemie de wereld in de ban hield, klonk de roep om de blokkade op te heffen — al was het maar tijdelijk — luider dan ooit. In april 2020 schreven zeven speciale VN-rapporteurs een open brief aan de Amerikaanse regering over de VS-blokkade tegen Cuba . “In de pandemische noodsituatie,” schreven ze, “kan de onwil van de Amerikaanse regering om de sancties op te schorten leiden tot een hoger risico op dergelijk lijden in Cuba en andere landen waarop de sancties zijn gericht.” De speciale rapporteurs wezen op “de risico’s voor het recht op leven, gezondheid en andere essentiële rechten van de meest kwetsbare groepen van de Cubaanse bevolking”.

Speciale VN-rapporteur Alena Douhan, bevoegd om de negatieve gevolgen van unilaterale dwangmaatregelen op de mensenrechten te onderzoeken, was duidelijk: de blokkade treft de Cubaanse bevolking ongemeen hard, zeker in tijden van pandemie. Ze gaf als voorbeeld de onmogelijkheid om Zoomdiensten op het eiland te gebruiken om virtuele vergaderingen en seminars te houden waarmee medisch personeel kon opgeleid worden. De VN-deskundige merkte ook op dat het door de Chinese zakenman Jack Ma ingehuurde Amerikaanse bedrijf dat medisch materiaal voor de bestrijding van COVID-19 naar Cuba zou vervoeren, dit weigerde omwille van de blokkade. Jack Ma’s donatie aan 24 Latijns-Amerikaanse landen kwam overal terecht behalve in Cuba, dat zo 10.000 diagnostische kits misliep.

Douhans rapport toont aan dat de Zwitserse bedrijven IMT Medical en Acutronic Medical Systems verhinderd werden om medische apparatuur naar Cuba te sturen nadat ze waren overgenomen door het Amerikaanse bedrijf Vyaire Medical Inc. Daardoor waren de Cubanen gedwongen zelf hun beademingstoestellen te ontwikkelen. Cubaanse ingenieurs maakten ontwerpen op basis van open source ontwerpen van MIT en University College London. Want het ging hier over een kwestie van leven of dood. In deze situaties is de Cubaanse samenleving gewend om snel te schakelen. Dat een Cubaanse wetenschappelijke onderzoekinstelling, die normaal onderzoek verricht rond neurodegeneratieve aandoeningen, haar normale werking helemaal moest omgooien om 500 beademingstoestellen te produceren, spreekt tot de verbeelding. Haar succesvolle overwinning van dit obstakel van de blokkade, maakt die jammergenoeg niet minder wreed.

Een sprekend voorbeeld is dat van de moeilijke zoektocht naar bouwstoffen voor de ontwikkeling van vaccins. De productie van vaccins vereist mediums om micro-organismen en pathogenen te reproduceren. Het kalfsserum of runderalbumine dat voor dit doel in Cuba wordt gebruikt, wordt voornamelijk in Nieuw-Zeeland of Duitsland gewonnen. Dit product, verkocht door BIOCLOT Nieuw-Zeeland (Christchurch), naar Havana vervoeren duurt 24 dagen en 17 uur. Zendingen verkocht door BIOCLOT GmbH, Duitsland (Aidenbach) doen er 18 dagen en 18 uur over. Als datzelfde product kan worden verkregen bij Boca Raton Biotech Company in de VS, bijvoorbeeld, zou de zending aankomen na 17 uur.

Stel je de Cubaanse gezondheidszorg voor mét de hoogtechnologische toestellen van de meeste Westerse ziekenhuizen. De al uitmuntende resultaten van de Cubaanse medische teams zouden nog beter zijn. De gevolgen van de blokkade voor de gezondheidszorg beperken zich niet tot enkele hoogtechnologische toestellen die niet kunnen ingevoerd worden, ook medicatie voor hartpatiënten mag het land niet in omdat ze geproduceerd wordt in de VS. Chemotherapie voor bepaalde kankers zal je niet vinden in Cubaanse ziekenhuizen, wederom een gevolg van de blokkade. En zo wordt deze blokkade voor sommige Cubanen elke dag een kwestie van leven en dood.

Het cynische is dat de blokkade ook de bevolking van de Verenigde Staten zelf benadeelt. Door de sancties tegen Cuba op te heffen, zou de bevolking van de Verenigde Staten toegang kunnen krijgen tot levensreddende behandelingen die in Cuba worden ontwikkeld, met name tegen ziekten als diabetes, die vooral de werkende bevolking teisteren.

De wereldwijde financiële reikwijdte van de blokkade

De blokkade zorgt er ook voor dat Cuba een paria is op de internationale financiële markten, zeker sinds Cuba opnieuw op de lijst staat van landen die het terrorisme steunen. Wie financiële transacties met Cuba doet, zal het voelen.

Europese banken die beboet zijn voor transacties met Cuba (naast andere gesanctioneerde landen) zijn onder meer ING (619 miljoen dollar), BNP Paribas (8,9 miljard dollar), Commerzbank (718 miljoen dollar), Credit Suisse (536 miljoen dollar) en de Royal Bank of Scotland (100 miljoen dollar). Banken over de hele wereld plaatsen Cuba nu op de lijst van landen waarmee ze geen transacties meer willen verrichten.

Ondernemers kiezen liever eieren voor hun geld dan jarenlange dure juridische procedures te ondergaan en laten Cuba links liggen.

Daardoor voelen ook verschillende Belgische bedrijven en organisaties de gevolgen van de blokkade. In 2022 werd de Belgische solidariteitsbeweging Cubanismo.be slachtoffer van de blokkade: verschillende stortingen van leden die hun woonplaats hadden in bijvoorbeeld Nederland of Frankrijk werden geweigerd. Cubanismo.be werd door haar bank BNP Paribas Fortis aan een audit onderworpen en moest bewijzen dat ze geen banden heeft met Cuba. De rekening van de organisatie werd even later afgesloten. Een duidelijke motivering voor de afsluiting van de bankrekening kwam er nooit.

In augustus 2020 vond een enorme brand plaats in een van de belangrijkste olieraffinaderijen van het eiland, in de havenstad Matanzas. Verschillende brandweermannen- en vrouwen kwamen om het leven en tientallen anderen liepen zware brandwonden op. Er werd in België onmiddellijk een noodhulpcampagne voor de aankoop van brandwondenmateriaal opgezet. De fondsen raakten niet ter plaatse door de blokkering van overschrijvingen naar Cuba door bijna alle Belgische banken.

Ook het toerisme vanuit België naar Cuba lijdt hieronder. Een overschrijving van 50 euro voor een overnachting in een van de vele kleine Cubaanse pensionnetjes met de mededeling Cuba in de overschrijving, kan voldoende zijn voor je lokale bank om de overschrijving te blokkeren.

Vele Europese toeristen worden ook indirect ontmoedigd om naar Cuba te reizen. Als ze na hun verblijf in Cuba naar de VS willen reizen, kunnen ze niet zomaar een visum krijgen. Ze moeten op interview op de VS-ambassade en krijgen een hele resem vragen voorgeschoteld over hun reis naar Cuba.

Eerste sancties als reactie op Cubaanse revolutie

De Amerikaanse regeringen — zowel die geleid door Republikeinen als door Democraten — zijn sinds 1 januari 1959 geobsedeerd door Cuba. Die dag werd Cuba door Fidel Castro en de zijnen bevrijd van dictator Batista. Hij was de stroman van de Verenigde Staten en diende de belangen van de Noord-Amerikaanse multinationals in alliantie met rijke Cubaanse grootgrondbezitters en handelaren.

De prille Cubaanse Revolutie maakte onmiddellijk een einde aan hun feestje. Fidel en Che Guevara voerden al heel snel een grootschalige hervorming door: bedrijven — in handen van de VS — en landbouwgronden werden genationaliseerd. De reactie vanuit de VS liet niet op zich wachten: president Dwight D. Eisenhower gebruikte de Export Control Act van 1949 om de Cubaanse suikerexport naar de Verenigde Staten te beperken. Cuba reageerde met meer nationalisaties van Amerikaanse bedrijven. De eigenaars werden door de Amerikaanse regering aangemaand om Cubaanse aanbiedingen voor compensatie af te wijzen.

In de zomer van 1960 kwam het Noord-Amerikaanse embargo tot stand: sindsdien is alle handel, met uitzondering van voedsel en medicijnen, volledig verboden. In januari 1961, als een van de laatste daden van president Eisenhower, werden ook de diplomatieke banden doorgesneden. In 1962 werd door de democratische president Kennedy een volledig pakket aan economische, handels- en financiële sancties opgelegd.

Deze Amerikaanse sancties worden gehandhaafd door middel van diverse wetten: de Trading with the Enemy Act van 1917, de Foreign Assistane Act van 1961 en de Cuban Assets Control Regulations Act van 1963. De voorlaatste verbiedt hulp aan de Cubaanse regering en aan landen die Cuba bijstaan. Het gaf de president de mogelijkheid om een totaalblokkade tegen Cuba in te stellen, wat Kennedy deed op 3 februari 1962. De laatste regulering maakt directe en indirecte uitvoer van Amerikaanse producten, diensten en technologie naar Cuba onmogelijk. Evenals Cubaanse uitvoer naar de Verenigde Staten en transacties in Amerikaanse dollars in Cuba door burgers van welk land dan ook. Het Office of Foreign Assets Control (OFAC) van het Noord-Amerikaanse ministerie van Financiën werd vanaf toen verantwoordelijk voor het opleggen van boetes voor overtredingen.

Enkele dagen voor zijn vertrek zette Trump Cuba opnieuw op de lijst van terrorismesponsors. Zelfs humanitaire donaties worden sindsdien belemmerd.

De inzet van het sanctiepakket was duidelijk: de Cubaanse economie verwoesten, steunend op de afhankelijkheid van het eiland van de suikerexport naar de Verenigde Staten. Die vroege sancties hadden de Cubaanse revolutie op de knieën kunnen dwingen. Zeker ook omdat de Amerikaanse dollar — die in 1944 werd ingevoerd als de munt voor de internationale handel — de VS een enorme invloed gaf op de internationale handel. Maar Cuba stond niet alleen. Van 1972 tot 1985 onderhield Cuba gunstige betrekkingen met de USSR en andere COMECON-landen.³ Die handel van Cuba met de USSR beperkte de impact van de Noord-Amerikaanse sancties. Dat was beslissend voor het voortbestaan van de Cubaanse revolutie.

De blokkade mag voor Westerse ogen een van de minder zichtbare (maar meest impacterende) uitingen van het VS-beleid in Cuba zijn, spectaculairder zijn de meer dan 600 pogingen om Fidel Castro te vermoorden.⁴ Die tekenen de obsessie van de VS, waar geen dag voorbijgaat zonder dat de regering heeft geprobeerd de Cubaanse revolutie omver te werpen, door haar leiders te vermoorden, terroristische aanvallen uit te voeren, normale commerciële en diplomatieke betrekkingen te verhinderen, sociale ellende op het eiland aan te wakkeren om ontevredenheid te voeden… Waarom?

Ze wilden de droom verwoesten. Zoals Fidel Castro in 1985 zei:

“What [they] cannot forgive us for is . . . that we have carried out a socialist revolution, right under the nose of the United States!”⁵

Het voorwendsel voor de Amerikaanse acties tegen Cuba is misschien in zes decennia veranderd, de doelstellingen zijn dat niet. De man die het idee van de blokkade als eerste lanceerde, Lester D. Mallory, assistent-staatssecretaris van de VS, deed daar geen doekjes om. Het doel moest zijn “het economische leven van Cuba te verzwakken, teneinde honger, wanhoop en de omverwerping van de regering te bewerkstelligen”, zo schreef hij in een interne nota van 6 april 1960.

Zolang de Koude Oorlog duurde, verantwoordden de VS de blokkade eerst met het feit dat Cuba bedrijven had genationaliseerd, later met zijn buitenlandpolitiek: zijn alliantie met de Sovjet-Unie, zijn steun aan Latijns-Amerikaanse guerrillabewegingen die strijden tegen militaire dictaturen en de militaire bijstand in Afrika om de Portugese koloniën te helpen hun onafhankelijkheid te verkrijgen en te verdedigen.

Toen de Sovjet-Unie viel en het excuus van de Koude Oorlog het niet meer deed, werden de sancties plots gevoerd om de democratie en het respect voor de mensenrechten te herstellen.

De oplopende sancties gingen steevast hand in hand met maatregelen om een regimewissel uit te lokken op het eiland. Dat geldt zowel voor het People to People-programma van Bill Clinton als voor het Plan voor een vrij Cuba van Bush en de Betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld van Obama. Sinds eind jaren 2000 wordt openlijk jaarlijks een budget van 20 miljoen dollar uitgetrokken voor deze zogenaamde programma’s ter bevordering van de democratie’.⁶

Sancties worden blokkade in flagrante strijd met internationaal recht

De ineenstorting van de USSR in 1991 had een enorme invloed op de recente geschiedenis van Cuba. Het eiland kwam in een zware economische crisis terecht. In slechts enkele maanden tijd verloor Cuba 87 % van zijn handel en investeringen, en het bnp daalde met een derde in drie jaar. Het was voor de hardliners binnen de VS regering het ultieme moment om te proberen de Cubaanse economie de genadeslag te geven.

In 1992 nam het VS-congres de zogenaamde Torricelli Act aan, ook wel gekend als de Cuban Democracy Act. Deze wet zorgt er onder andere voor dat (handels)schepen die aanmeren in Cuba voor minstens zes maanden niet mogen aanmeren in de VS. Doordat de markt van de VS vele malen groter is dan die van Cuba, wordt het voor bedrijven zeer verlieslatend om nog aan te meren in Cuba. Ook buitenlandse dochterondernemingen van Amerikaanse bedrijven in derde landen werd verboden handel te drijven met Cuba of Cubaanse onderdanen. Ten slotte worden ook landen die steun verlenen aan Cuba volgens deze wet gestraft, doordat de steun die ze krijgen van de VS evenredig wordt verminderd.

De wet verbiedt Amerikaanse burgers naar Cuba te reizen en beperkt de mogelijkheden van Cubaanse familieleden in de VS om de zogenaamde ‘remesas’ (overzeese geldtransfers) naar hun familie op het eiland over te maken. Buitenlandse hulp en schuldverlichting aan landen die Cuba steunen, worden geweigerd. De wet bepaalt dat medische goederen alleen naar Cuba mogen worden uitgevoerd met toestemming van de president na “inspecties ter plaatse” om het gebruik en de begunstigden van de medische artikelen te verifiëren. Er werd aan toegevoegd dat “voedsel, medicijnen en medische benodigdheden voor humanitaire doeleinden” alleen zijn toegestaan wanneer Cuba stappen onderneemt om vrije en eerlijke verkiezingen in te voeren.

Sinds deze wet werd ingevoerd zijn de sancties duidelijk strijdig met het internationaal recht en met nationale wetgeving. De VS-sancties tegen Cuba mogen immers geen impact hebben op de soevereiniteit van andere landen en dat is hier duidelijk wel het geval. Andere landen kunnen niet meer vrij beslissen of ze met Cuba willen handel drijven of samenwerken.

Een blokkade, veel zwaarder dan een embargo

In 1996 werd ten slotte de Helms-Burton Act aangenomen. Deze wet bestraft elke buitenlandse onderneming die zich vestigt op genationaliseerde eigendommen van personen die op het moment van de nationalisatie de Cubaanse nationaliteit bezaten. Deze wet schendt op twee manieren het internationaal recht. Ten eerste heeft deze wet net als de Torricelli-Act, impact op de soevereiniteit van andere landen en ten tweede is de toepassing ook nog eens met terugwerkende kracht. Het is een algemeen rechtsprincipe dat je niet gestraft kan worden voor iets dat plaatsvond toen de wet nog niet van toepassing was. Daarbovenop is de wet ook nog eens een schending van het Amerikaans recht aangezien de personen die benadeeld zijn door de nationalisaties op het moment van de feiten geen Amerikaans staatsburgers waren. Toch wordt ook deze wet zonder boe of ba dagelijks toegepast door de Verenigde Staten. En die internationale gemeenschap, wel die kijkt toe.

Sinds de inwerkingtreding van de Toricelli- en de Helms Burton-wetgeving is het Noord-Amerikaanse sanctiepakket tegen Cuba een economische, handels- en financiële blokkade geworden. Dat is meer dan een embargo. We spreken over een embargo wanneer een land geen handel wil drijven met een ander land. Een blokkade is er wanneer een land een militaire dreiging of geweld gebruikt om de grenzen van een ander land af te sluiten voor internationale handel, waardoor normale handelsactiviteiten met derden worden verhinderd.

In de loop der jaren zijn er nog extra verordeningen bijgekomen. Fabrikanten uit derde landen mogen bijvoorbeeld geen goederen naar Cuba uitvoeren die voor 20 % uit Amerikaanse componenten bestaan en moeten een vergunning aanvragen voor goederen met maximaal 10 % Amerikaanse componenten. Het resultaat is een complex web van elkaar overlappende wetgevingen waarin het bijna onmogelijk is om te navigeren. Deze sancties zijn gericht op belangrijke economische en strategische ontwikkelingsgebieden in Cuba: export van suiker en nikkel, toerisme, koolwaterstoffen, infrastructuurprojecten en, meer recentelijk, biotechnologie.

Obama, Trump, Biden … voor Cuba is er maar een beetje verschil

En toen kwam Barack Obama aan de macht. Vandaag zijn er heel wat Belgen die geloven dat Obama de blokkade heeft opgeheven. Omdat hij dit beloofd heeft.

Onder zijn presidentschap werden de relaties tussen de VS en Cuba geleidelijk aan ogenschijnlijk genormaliseerd. Zo werd Cuba in 2015 verwijderd van de lijst van terroristische staten. Ook werd de Amerikaanse ambassade in Havana heropend en Barack Obama werd de eerste Amerikaanse president sinds 1928 die het eiland officieel een bezoek bracht. Zijn regering nam kleine maar strategische stappen om Cuba te “betrekken” door uitvoeringsbesluiten te ondertekenen om het Congres te omzeilen. Want de sancties waren gebetonneerd in een wet, die enkel door het Noord-Amerikaanse Congres kan opgeheven worden. Toch kan de president van de VS zelf veel maatregelen nemen of schrappen via uitvoerende decreten. Zo verleende Obama vergunningen aan een handvol Amerikaanse bedrijven om handel te drijven met en te opereren in Cuba.

“Yes we can”, maar de blokkade heeft Obama nooit opgeheven

Maar Obama heeft de blokkade zelf niet opgeheven, die bleef pal overeind. Er was sprake van een sterke imagebuilding, maar in september 2015 en 2016 ondertekende Obama zoals al zijn voorgangers jaarlijkse verlengingen van de Trading with the Enemy Act (TWEA) tegen Cuba. Dit is het enige land — tot op de dag van vandaag- waarvoor de TWEA beperkingen oplegt.

Internationale banken bleven doodsbang voor boetes omdat Cuba op de lijst bleef staan van landen die onder Amerikaanse sancties vallen. Tijdens de eerste zes jaar van het presidentschap van Barack Obama werden zesenvijftig boetes opgelegd aan buitenlandse entiteiten die zaken deden met Cuba, voor een recordbedrag van bijna 14,3 miljard dollar, en nog eens voor 2,8 miljard dollar, zelfs nadat de VS-regering in december 2014 toenadering tot Cuba had aangekondigd. Cuba kon nog steeds de dollar niet gebruiken, noch stortingen doen bij internationale banken. Cubaanse goederen konden nog steeds niet naar de Verenigde Staten worden geëxporteerd.

“America First“: 243 nieuwe acties tegen Cuba

Vanaf 2017 kwam president Trump aan de macht en werd de bescheiden maar reële toenadering van het Obama-tijdperk compleet teruggedraaid. Trump en zijn regering voerden de vijandigheid weer op. Dit culmineerde in 243 nieuwe acties, sancties en dwangmaatregelen tegen Cuba, waardoor een nieuwe energiecrisis en schaarste aan basisgoederen (brandstof, voedsel en medicijnen) ontstonden. Die zorgden voor een remake van de ernstige economische crisis van de jaren negentig in Cuba.

Als het socialisme niet zou werken, waarom is er dan een wurgende en illegale blokkade nodig om dat te bewijzen?

De Cubaanse regering gebruikte haar controle over de distributie om goederen te rantsoeneren in plaats van die over te laten aan het marktmechanisme. Maar dit heeft een keerzijde. Voor dag en dauw opstaan om in de rij te gaan staan om schaarse levensmiddelen te bekomen is voor de Cubanen dagelijkse kost geworden.

Meer dan vijftig van de Trump-maatregelen werden ingevoerd temidden van de COVID- pandemie. Daardoor had Cuba grote moeite om medische ventilatoren, spuiten en zuurstoftanks in te voeren. Alle beperkte financiële middelen werden gebruikt om Cuba’s sterke publieke gezondheidszorg overeind te houden en mensenlevens te redden. Om de bevolking te beschermen sloot Cuba aan het begin van de pandemie zijn grenzen, wat leidde tot een daling van het toerisme met 70 % en een navenant inkomstenverlies. Het eindigde 2020 met een daling van het bnp van 11 %. In tegenstelling tot de meeste landen heeft Cuba geen noodfinanciering om het door een crisis heen te helpen. Doordat de VS, de machtigste speler op de financiële wereldmarkt, Cuba als paria beschouwt, nemen heel veel landen geen risico om met Cuba samen te werken.

De Trump-regering ging nog verder. Ze activeerde een onderdeel — de zogenaamde Titel III — van de Helms-Burton Act van 1996, die voorheen nooit actief was. Daardoor kunnen Amerikaanse burgers iedere persoon of onderneming aanklagen die heeft geprofiteerd van eigendommen die sinds de Cubaanse revolutie van 1959 zijn genationaliseerd. Dit kan leiden tot maar liefst 200.000 klachten en claims, die kunnen oplopen tot tientallen miljarden dollars. Voorgangers van Trump hadden dit gevoelige deel van de wet altijd opgeschort, omdat dat tot een confrontatie met bondgenoten zou leiden. Maar daar was Trump net op uit.

Het waren vooral Europese ondernemingen die grote gevolgen riskeerden. De EU is de grootste handelspartner van Cuba. Europese ondernemingen hebben de afgelopen jaren flink geïnvesteerd op het Caribische eiland, ook in activa die decennia eerder genationaliseerd werden door de Cubaanse Revolutie. Spanje alleen al investeerde jaarlijks zowat 300 miljoen euro, vooral in de toerisme-industrie. Er lopen vandaag verschillende rechtszaken tegen Spaans-Cubaanse hotelketens. Het ontradende effect van de activering van Titel III is niet te onderschatten. Ondernemers kiezen liever eieren voor hun geld dan jarenlange dure juridische procedures te ondergaan en laten Cuba links liggen. Terwijl Cuba net nood heeft aan die buitenlandse investeringen, om die inkomsten te investeren in het behoud van zijn sterke publieke diensten.

Als kers op de taart zette Trump Cuba enkele dagen voor zijn vertrek opnieuw op de lijst van statelijke terrorismesponsors, waardoor Cuba onmiddellijk als “hoog risico” voor internationale banken en investeerders wordt aangemerkt. Nog minder internationale banken willen nu nog zaken doen met Cuba uit angst voor boetes vanuit Noord-Amerikaanse overheidsinstanties. Zelfs humanitaire donaties worden sindsdien belemmerd.

Joe Biden: andere prioriteiten

De verwachting dat Democratisch president Joe Biden — omdat die vicepresident was onder Obama — de sancties van Trump zou terugdraaien werd snel weggenomen toen zijn perschef Jen Psaki al meteen bij aanvang van zijn termijn verklaarde dat “een Cuba-beleid momenteel niet tot de topprioriteiten van president Biden behoort”. De Biden-regering laat alles op zijn beloop. Er volgden wel enkele cosmetische versoepelingen, maar er is zelfs geen enkele intentie om Cuba van de lijst van staatssponsors van terrorisme te halen, Titel III blijft actief en reizen naar Cuba vanuit de VS blijft hoogst ingewikkeld.

De regering-Biden beloofde om transfers van familiegelden te versoepelen en meer visa-aanvragen te behandelen, maar tot nu toe heeft ze deze belofte niet waargemaakt. Onlangs kondigde ze dan wel weer aan dat ze Cuba op de zwarte lijst zal zetten van landen die niet goed presteren op het gebied van mensenhandel. Helemaal hallucinant is dat ze Cuba’s prestigieuze medische samenwerking als “mensenhandel” bestempelt.

Het deed Noam Chomsky verklaren: “De VS legt verwoestende sancties op — het is het enige land dat daartoe in staat is — en iedereen moet volgen… Heeft Cuba heeft het daar al moeilijk mee sinds het onafhankelijk werd, in feite is het verbazingwekkend dat ze het hebben overleefd, maar ze zijn veerkrachtig gebleven. En een van de meest ironische elementen van de huidige viruscrisis is dat Cuba Europa helpt. Ik bedoel, dit is zo schokkend dat je er geen woorden voor vindt. Dat Duitsland Italië niet kan helpen, maar Cuba de Europese landen wel…”.⁷

Schoolvoorbeeld van hybride oorlogsvoering

Cuba staat voor ander samenlevingsmodel: het socialisme. Een systeem waar de mens en de natuur centraal staan en niet de winst. Een systeem dat zich afzet tegen het Amerikaanse imperialisme. Het imperialisme, als een geëvolueerde vorm van het kapitalisme, is een systeem dat steeds groei nodig heeft, een systeem dat steeds nieuwe grondstoffen en afzetmarkten nodig heeft, een systeem dat op termijn niet houdbaar is.

De Verenigde Staten willen koste wat het kost bewijzen dat het socialisme niet werkt, want anders zou de Amerikaanse werkende klasse wel eens geïnspireerd kunnen worden door de Cubanen. Het is immers zoals Elizabeth Perez van de UJC (Unie van Jonge Communisten) het verwoordde: “Waar het voorbeeld werkt, verliest de vijand.” Je kan je inderdaad de vraag stellen, als het socialisme niet zou werken, waarom is er dan een wurgende en illegale blokkade nodig om dat te bewijzen?

Er speelt ook nog een regionale factor mee. De triomf van de Cubaanse Revolutie op 1 januari 1959 werd een obstakel voor de verankering van de Amerikaanse overheersing in het eigen halfrond. Na de Tweede Wereldoorlog gebruikten de VS de Koude Oorlog om militaire dictaturen en autoritaire burgerlijke regeringen te vestigen in de eigen achtertuin. Die stelden hen in staat hun hegemonie in de hele regio op te leggen. De omverwerping van president Jacobo Arbenz in 1954, waardoor de Guatemalteekse revolutie van 1944 werd geliquideerd, werd door de Verenigde Staten gebruikt om het recht van inmenging op te leggen aan de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS), een regionale organisatie exclusief door de VS gedomineerd.

In de eerste naoorlogse jaren gaf de VS eerst de prioriteit aan de wederopbouw van de economieën van zijn bondgenoten in Europa, in de context van de Koude Oorlog en de “indamming van het communisme”. Europa was de belangrijkste exportmarkt voor Amerikaans kapitaal en goederen. In de jaren ’50 , toen de VS de realisatie van de droom van de founding fathers — de uitbreiding van de Amerikaanse overheersing naar alle hoeken van het halfrond — wou verwezenlijken, kwam de Cubaanse Revolutie naar voren als een geduchte tegenstander van deze ambities.

Het inspirerende voorbeeld van de Cubaanse revolutie, een Caribisch volk dat zijn eigen geschiedenis schrijft, heeft een nieuwe golf van volksstrijd in de regio aangewakkerd. Ook daarom moest de Cubaanse revolutie vernietigd worden.

De Verenigde Staten hebben niet alleen Cuba in het vizier. Ze hebben momenteel sanctiepakketten tegen meer dan twintig landen uitgevaardigd. In 2019 was nog 88 % van de internationale transacties in Amerikaanse dollars, waardoor de Verenigde Staten buitengewone macht hebben over de wereldhandel. Zolang deze overmacht blijft, blijven de VS ook in staat om zo’n alomvattende blokkade van Cuba, met tentakels tot in de EU, op te leggen. De VS gebruiken hun financiële superioriteit om andere landen te dwingen hun soevereiniteit op te geven. Ze kunnen geen normale economische en financiele relaties met Cuba uitbouwen, ook als ze dat zouden willen.

Cuba is dus een perfect voorbeeld uit het playbook van hybride oorlogsvoering. “In essentie”, schrijft politiek analyst Andrew Korybko, “is een hybride oorlog gecontroleerde chaos”.⁸ Een conflict met lage intensiteit, dat de veerkracht van het land verzwakt en voor verwarring zorgt in de regio, is misschien wel het echte doel van conflicten die worden uitgevochten via informatieoorlogen en sancties, twee belangrijke instrumenten in het wapenarsenaal van de hybride oorlog. Hybride oorlogen lukken niet altijd, maar — ook al zijn ze niet succesvol — ze vormen steeds een bedreiging voor de essentiële sociale banden tussen mensen…

Algemene Vergadering VN veroordeelt elk jaar de illegale VS-blokkade tegen Cuba

Krijgt de hybride oorlogsvoering van de VS dan geen enkele weerstand? Gelukkig wel. In 2022 stemde de Algemene Vergadering van de VN voor het dertigste opeenvolgende jaar voor beëindiging van de Amerikaanse blokkade van Cuba. Enkel de VS en een paar bondgenoten, zoals Israël, stemden tegen. Alle Europese landen stemden voor. Je kunt deze landen bezwaarlijk bestempelen als sympathisanten van de Cubaanse Revolutie. Ze hebben wel een common ground: ze veroordelen het menselijk lijden — door de Cubaanse bevolking objectief gedocumenteerd — waardoor de Amerikaanse sancties tegen Cuba, samen met hun exterritoriale karakter, in strijd zijn met internationale verdragen en conventies. Daarom uiten ze — althans diplomatiek — hun verontwaardiging tegenover die hybride oorlogsvoering die ook hun bedrijven en burgers onrechtstreeks treft.

De opkomende multipolaire wereldorde biedt het momentum om de Cubasolidariteit op te drijven.

De Amerikaanse en Britse sancties tegen Irak hebben in de jaren negentig honderdduizenden kinderen gedood. Dat dit niveau van verwoesting zich in Cuba niet heeft voorgedaan, lijdt er soms toe de betekenis ervan te bagatelliseren. Maar het zou al te cynisch zijn te stellen dat de internationale gemeenschap niet kordaat genoeg reageert omdat het land niet totaal op instorten staat.

Groot-Brittannië, de Europese Unie, Canada en andere Westerse landen, proberen ook op economisch vlak hun tanden te laten zien. Zeker sinds de verharding van de sancties onder Trump, hebben ze “blokkerende” wetgeving (blocking statutes)⁹ tegen de VS sancties uitgevaardigd. Die proberen hun eigen entiteiten en burgers te beschermen tegen de anti-Cubaanse en andere sancties van de Verenigde Staten. Ze passen die wetgeving echter niet volledig toe uit angst voor represailles van de Verenigde Staten en OFAC-boetes.

In 2018 beschreef Federica Mogherini, Hoge Vertegenwoordiger van de EU voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid, de Amerikaanse blokkade publiekelijk als “illegaal”. Alberto Navarro, de toenmalige EU-ambassadeur in Cuba, vond dat de EU “assertiever zou moeten zijn over het Amerikaanse embargo” en gaf toe dat het “de grootste last voor de ontwikkeling in Cuba” is. Hij wees er echter op dat Cuba ongeveer 0,1 % van de buitenlandse handel van de EU vertegenwoordigt; minuscuul in vergelijking met de handel van EU-leden met de Verenigde Staten. “U begrijpt dus dat lidstaten soms erg voorzichtig zijn.”

Zo belanden we terug bij het begin van de cirkel: zolang de VS het zich nog kan permitteren om een unipolaire wereldorde te handhaven, zal de blokkade van Cuba blijven bestaan. Het opheffen van de blokkade van Cuba, daar zou de hele wereld — inclusief de VS-onderdanen — nochtans wel bij varen. Meer dan 60 jaar blokkade, maar toch staat het socialisme er nog.

In een snel veranderende wereld, met de opkomst van heel wat landen uit het Globale Zuiden — denk aan China, India, Brazilië … — is een multipolaire wereldorde al voelbaar. Dit kan en moet het momentum zijn om de Cubasolidariteit op te drijven. Wij hopen dat we binnen een decennium een artikel kunnen schrijven waarin de blokkade naar de annalen van de geschiedenis is verhuisd.

In al hun weerbaarheid, wilskracht en creativiteit hebben de Cubanen steeds een manier gezocht om om te gaan met wat lang een onoverkoombare realiteit leek. Alle Cubanen jonger dan 60 zijn onder de blokkade opgegroeid. Het is een way of life geworden. Maar nu de dageraad van een multipolaire orde aanbreekt, krijgen de Cubanen hopelijk eindelijk de kans om hun land te ontwikkelen zoals ze het zelf willen in plaats van dag in dag uit bezig te zijn met overleven. En ondertussen: vamos con todos (we zetten door!) in Cuba én ondersteund door een groeiende wereldwijde internationale solidariteit.

1. “436. Memorandum of a Conference With the President, White House, Washington, January 25, 1960, 11:15–11:55 a.m.1“, Office of the Historian.
2. “AOC breaks silence on Cuba protests, calls for end to ‘cruel’ embargo”, New York Post, 16 juillet 2021.
3. Council for Mutual Economical Assistance of COMECON (Raad voor wederzijdse economische bijstand) was een economisch samenwerkingsverband tussen de Oost-Europese communistische landen, Cuba, Mongolië en Vietnam, onder aanvoering van de Sovjet-Unie. Het was een reactie van de Sovjet-Unie op het Marshallplan.
4. “The Castropedia: Fidel’s Cuba in facts and figures”, The Independent, 17 januari 2007.
5. “Speech by Fidel Castro Ruz, president of the Cuban Councils of State and Ministers, at a ceremony on 16 April at La Cabana firing range, Havana, to mark the 20th anniversary of the proclamation of the socialist nature of the Cuban revolution—recorded”, Latin American Network Information Center.
6. “Cuba: Issues and Actions in the 114th Congress”, EveryCRSReport.com, 18 januari 2017.
7. “Noam Chomsky: Coronavirus — What is at stake? | DiEM25TV”, YouTube, 28 maart 2020.
8. “De hybride oorlogen van de VS tegen China”, Lava 17, 23 juni 2021.
9. “Blocking statute”, Federale Overheidsdienst financiën.