Wim De Ceukelaire. Het regime van Poetin is een duidelijke agressor in het conflict over Oekraïne, met een gewelddadige invasie van een soeverein land die talloze slachtoffers eist. U had van bij het uitbreken van de oorlog ook oog voor de Verenigde Staten. Welke rol spelen ze? En hoe kadert u dat historisch?

Als men deze oorlog afschildert als een gril van de Russische president Vladimir Poetin, dan maakt dat deel uit van de oefening in permanente oorlogsvoering.

Vijay Prashad. Na de val van de Sovjet-Unie ontwikkelden de VS tussen 1990 en 2013-2015 een wereldsysteem dat ten goede kwam aan de multinationale ondernemingen in eigen land en in de andere leden van de G7.¹ Drie gebeurtenissen bewezen de overweldigende macht van de VS: de interventies in Irak (1991) en Joegoslavië (1999) en de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie (1994).

De ineenstorting van de Sovjet-Unie had Rusland danig verzwakt en het zocht, net als de nieuwe ex-Sovjetrepublieken, waaronder Oekraïne, en andere Oost-Europese staten, aansluiting bij het Europese systeem en ook bij de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Rusland trad in 1994 toe tot het Partnerschap voor Vrede van de NAVO, terwijl zeven Oost-Europese landen, waaronder Estland en Letland, die aan Rusland grenzen, in 2004 lid werden van de NAVO.

De VS daarentegen breidden de Monroedoctrine uit 1823, die de Amerikaanse controle over de Amerika’s verkondigde, naar de hele wereld uit: in dit post-Sovjettijdperk is de hele wereld hun achtertuin. Washington begon zich af te zetten tegen de opkomst van China en Rusland. Die door de VS gestuurde Nieuwe Koude Oorlog destabiliseerde de wereld.

In februari 2007, op de Veiligheids­conferentie van München, bekritiseerde de Russische president de pogingen van de VS om een unipolaire wereld te creëren. “Wat is een unipolaire wereld?”, vroeg Poetin. “Hoe we die term ook opsmukken, hij betekent één centrum van macht, één cenrum van kracht, één meester”. Hij verwees naar de terugtrekking van de VS uit het ABM-Verdrag² in 2002 en de illegale Irakoorlog van de VS in 2003 en zei: “Niemand voelt zich nog veilig nu niemand zich nog achter het internationaal recht kan verschuilen”. Later, tijdens de NAVO-top van 2008 in Boekarest, Roemenië, waarschuwde Poetin voor de gevaren van de oostwaartse uitbreiding van de NAVO en lobbyde hij tegen de toetreding van Georgië en Oekraïne tot de militaire alliantie.

Die uitbreiding van de Monroedoctrine gebeurde niet altijd met evenveel ‘succes’.

Neen, hoe langer hoe meer bleek dat de VS hun hand overspeelden. Dat was te wijten aan twee dynamische processen: ten eerste de overbelasting van de eigen binnenlandse economie (banken met te hoge schulden, meer niet-productieve dan productieve activa) en ten tweede het voeren van verschillende oorlogen tegelijk in de eerste twee decennia van de eenentwintigste eeuw (Afghanistan, Irak, de Sahel). De symptomen die wezen op de verzwakking van de Amerikaanse macht, waren de invasie van Irak (2003) en de rampzalige afloop van die oorlog, en de kredietcrisis (2007-2008). Daarop volgden de interne politieke polarisatie in de VS en een legitimiteitscrisis in Europa.

Het zwaartepunt van het huidig conflict is niet Oekraïne, hoewel dat land er nu het grootste slachtoffer van is.

Een sleutelbegrip voor een betere analyse van de huidige macht van de VS is ‘fragiliteit’. Die macht heeft niet dramatisch ingeboet, maar is ook niet ongeschonden. Drie bronnen van de Amerikaanse macht zijn relatief onaangetast:

1. Haar overweldigende militaire macht. De VS is het enige land ter wereld dat elk van de andere lidstaten van de VN terug naar het stenen tijdperk kan bombarderen.

2. Het regime van de dollar, Wall Street en het IMF. Door de wereldwijde afhankelijkheid van de dollar en van het in dollars uitgedrukte mondiale financiële systeem kunnen de Amerikanen hun sancties inzetten als een oorlogswapen waarmee ze naar believen landen kunnen verzwakken.

3. De macht over informatie. Geen enkel land heeft zoveel controle over het internet, zowel over de fysieke infrastructuur als over de zo goed als monopolistische ondernemingen: Facebook en Youtube kunnen elke inhoud en elke aanbieder naar believen verwijderen. Geen enkel land heeft zoveel controle over de totstandkoming van het wereldnieuws dankzij de macht van zijn nieuwsdiensten, Reuters en Associated Press, en de grote nieuwsnetwerken,bijvoorbeeld CNN.

Daartegenover staat dat andere bronnen van de Amerikaanse macht ernstig verzwakt zijn: zo is het politieke landschap hevig gepolariseerd en is de VS niet in staat om zijn krachten te bundelen om China en Rusland te verhinderen buiten hun grenzen te opereren.

Wat houdt die opkomst van China en Rusland juist in? Hoe tasten ze de macht van de VS aan?

Na 2010 ontwaakte zowel China als Rusland om verschillende redenen uit hun relatieve sluimering.

De Chinese opkomst loopt op twee benen. Ten eerste is er China’s binnenlandse economie. Het land heeft enorme handelsoverschotten opgebouwd en daarnaast wetenschappelijke en technologische kennis vergaard via zijn handelsovereenkomsten en zijn investeringen in hoger onderwijs. De Chinese bedrijven in robotica, hightech, hogesnelheidstreinen en groene energie hebben de westerse ingehaald. De Chinese buitenlandse betrekkingen vormen een tweede pool. In 2013 kondigde China de Nieuwe Zijderoute aan als alternatief voor de ontwikkelings- en handelsagenda van het door de VS aangestuurde Internationaal Monetair Fonds. Dit initiatief breidde zich uit vanuit Azië naar Europa en ook naar Afrika en Latijns-Amerika.

Ook Rusland ging op twee benen lopen. Enerzijds was er de transformatie van de Russische economie. President Poetin ging de strijd aan met sommige delen van het grootkapitaal. De inzet was de overheidscontrole op de export van grondstoffen (vooral olie en gas), die hij vervolgens gebruikte om staatseigendommen op te bouwen. In plaats van Russische activa over te hevelen naar hun overzeese bankrekeningen stemden die oligarchen ermee in een deel van hun ambities ondergeschikt te maken aan de wederopbouw van de macht en invloed van de Russische staat.

Anderzijds waren er de buitenlandse betrekkingen van Rusland. Vanaf 2007 wendde Rusland zich af van de westerse mondiale agenda en ontwikkelde het zijn eigen project, eerst in het kader van de BRICS-landen³ en later via almaar nauwere betrekkingen met China. Voor de inlijving van de Krim (2014) en de interventie in Syrië (2015) zette Rusland zijn militaire macht in. Dat was de eerste militaire uitdaging aan het adres van de VS sinds 1990.

China en Rusland hebben in die hele periode hun samenwerking op alle gebieden verstevigd. Op welke manier kadert de oorlog in Oekraïne in die bredere machtsstrijd van een ‘Nieuwe Koude Oorlog’ tussen Oost en West?

De VS heeft in die periode de internationale veiligheidsarchitectuur afgebouwd en dus ook de zekerheid dat geen enkel land een nucleaire oorlog zou beginnen. In 2002 zegde de VS eenzijdig het ABM-Verdrag op en in 2018-19 het INF-Verdrag.⁴ In 2018 verlegden de VS de focus van hun nationale veiligheidsstrategie van de wereldwijde “Oorlog tegen Terreur” naar het voorkomen van “strategische concurrentie op lange termijn door rivalen met een gelijkaardige invloed” zoals China en Rusland. Tegelijkertijd begonnen Europese landen in het kader van de NAVO manoeuvres uit te voeren in de Oostzee, de Noordelijke IJszee en de Zuid-Chinese Zee, wat door China én Rusland als bedreigend werd aangevoeld.

Rusland heeft herhaaldelijk laten weten dat het die tactiek wel door had en dat het zijn grenzen en zijn regio met geweld zou verdedigen. Toen de VS zich in 2012 in Syrië en in 2014 in Oekraïne gingen bemoeien, dreigde Rusland zijn twee belangrijkste warmwaterhavens, Tartus in Syrië en Sebastopol op de Krim, te verliezen. Daarom annexeerde Rusland in 2014 de Krim en kwam het in 2015 zelf militair tussen in Syrië. Uit die acties kon afgeleid worden dat Rusland zijn leger zou blijven inzetten ter bescherming van wat het land beschouwt als zijn nationale belangen. Oekraïne sloot vervolgens het Noord-Krimkanaal af dat het schiereiland voorzag van 85 % van zijn watervoorziening. Rusland werd gedwongen de regio voortaan te bevoorraden via de brug over de Straat van Kertsj, die tussen 2016 en 2019 werd gebouwd en een flinke duit kostte. Rusland had geen behoefte aan “veiligheidsgaranties” van Oekraïne of zelfs van de NAVO, maar vroeg die wel van de Verenigde Staten. In Moskou bestond immers de vrees dat de VS kernraketten voor de middellange afstand rond Rusland zou plaatsen.

Als men nu deze oorlog afschildert als een gril van de Russische president Vladimir Poetin, dan maakt dat deel uit van de oefening in permanente oorlogsvoering. Veiligheidsgaranties voor Oekraïne zijn noodzakelijk, maar dat geldt ook voor veiligheidsgaranties voor Rusland en de terugkeer naar een ernstig internationaal wapenbeheersingsregime maakt daar deel van uit.

Wat is het specifieke belang van deze oorlog voor Europa?

Het zwaartepunt van het huidig conflict is niet Oekraïne, hoewel dat land er nu het grootste slachtoffer van is. De cruciale vraag voor Europa is of het eigen projecten zal kunnen ontplooien, los van de VS en zijn Noord-Atlantische agenda. Generaties lang is Europa afhankelijk geweest van de invoer van aardgas en ruwe olie, eerst uit de Sovjet-Unie en daarna uit Rusland. Die afhankelijkheid van Rusland nam toe naarmate de Europese landen hun gebruik van steenkool en kernenergie afbouwden. Tegelijkertijd zetten zowel Polen in 2015 als Italië in 2019 hun handtekening onder China’s project van de Nieuwe Zijderoute. Tussen 2012 en 2019 introduceerde de Chinese regering ook het 17+1-initiatief, dat zeventien Midden- en Oost-Europese landen bij de Nieuwe Zijderoute betrekt.

De integratie van Europa in Eurazië opende de deur naar een eigen onafhankelijk buitenlands beleid. Maar dit was dus zonder de waard gerekend! Uit vrees voor de grote veranderingen in Eurazië opereerden de VS op twee fronten: commercieel en diplomatiek/militair. Op commercieel gebied probeerde de VS de Europese afhankelijkheid van Russisch aardgas te verhelpen met de belofte van vloeibaar aardgas (lng) zowel van Amerikaanse leveranciers als van Arabische Golfstaten. Aangezien lng veel duurder is dan gas via pijpleidingen, was dit niet echt een aantrekkelijk voorstel. De ondernemingen van Silicon Valley konden de Chinese vooruitgang op hoogtechnologisch gebied — telecommunicatie, robotica en groene energie — niet meer tegenhouden, waarop de VS twee andere instrumenten nieuw leven inbliezen. Er werd weer gezwaaid met de “Oorlog tegen Terreur” om Chinese ondernemingen te weren (vanwege veiligheids- en privacy-overwegingen) en overgegaan tot diplomatieke en militaire manoeuvres om de Russische gevoeligheden voor stabiliteit op de proef te stellen.

De oorlog gaat dus ook over de Europese onafhankelijkheid. De VS heeft zijn “Global NATO” gebruikt als een paard van Troje om Europa te onderwerpen aan de Amerikaanse belangen, zelfs als dat nadelig is voor de Europeanen, die hun energievoorziening op het spel zetten. Rusland heeft de territoriale soevereiniteit van Oekraïne geschonden, maar de NAVO heeft een aantal voorwaarden geschapen die deze confrontatie hebben versneld — niet voor Oekraïne, maar voor haar project in Europa.

Naast de Europese zijn er ook andere landen die zich bij de escalatie van het conflict zeer ongemakkelijk voelen.

Dat klopt. In het licht van die recente geschiedenis staan de reacties van onder meer Duitsland, Japan en India bol van de tegenstrijdigheden. Elk van die landen heeft Russisch aardgas en ruwe olie nodig. Zowel Duitsland als Japan heeft sancties opgelegd aan Russische banken, maar de Duitse bondskanselier Olaf Scholz noch de Japanse premier Fumio Kishida kan de invoer van energie stopzetten. Ook al maakt India samen met Japan deel uit van het door de VS opgezette Quad,⁵ toch heeft het land geweigerd zich aan te sluiten bij de veroordeling van Rusland en de sancties tegen zijn banksector. Die landen moeten de tegenstellingen van onze tijd oplossen en de onzekerheden tegen elkaar afwegen. Geen enkele staat mag de zogenaamde “zekerheden” aanvaarden die de dynamiek van de Koude Oorlog versterken. Evenmin mogen ze de gevaarlijke gevolgen verwaarlozen van opgelegde regimewissels en de daarmee gepaard gaande chaos.

U verwijst vaak naar de Bandoengconferentie uit 1955 als inspiratiebron voor internationale politiek. Leg eens uit.

De Tweede Wereldoorlog toonde de gruwel van de oorlog met de Holocaust, maar ook met de atoomaanval op Hiroshima en Nagasaki. Uit het puin van Hiroshima en de Holocaust ontstonden twee machtige bewegingen, één voor vrede en tegen verdere kernaanvallen en één voor het einde van de opdeling van de mensheid en voor ongebondenheid. De oproep van Stockholm uit 1950, die door 300 miljoen mensen werd ondertekend, riep op tot een absoluut verbod op kernwapens. Vijf jaar later verzamelden 29 landen van Afrika en Azië in Bandoeng, Indonesië. Ze vertegenwoordigden 54 % van de wereldbevolking en ondertekenden een belofte in 10 punten tegen oorlog en voor “de bevordering van wederzijdse belangen en samenwerking”.

De Geest van Bandoeng was een pleidooi voor vrede en ongebondenheid en een oproep tot de volkeren van de wereld op om hun sociale rijkdom in te zetten om samen de historische problemen zoals armoede, ziekte en ongeletterdheid uit te wissen. Waarom geld verspillen aan kernwapens als men het geld kan gebruiken voor scholen en ziekenhuizen?

Ondanks de grote vooruitgang van veel van de nieuwe naties die uit het kolonialisme waren voortgekomen, verhinderde de overweldigende kracht van de ex-koloniale machten dat de Geest van Bandoeng de menselijke geschiedenis zou bepalen. In plaats daarvan overheerste de Geest van de Oorlog. Die komt tot uiting in de enorme verspilling van menselijke rijkdom door de productie van militair materiaal — voldoende om honderden planeten te vernietigen.

Sinds de jaren vijftig ligt het slagveld van deze ambities niet meer in Europa of Noord-Amerika, maar in Afrika, Azië en Latijns-Amerika — gebieden in de wereld waar oude koloniale gevoeligheden het menselijk leven minder belangrijk vinden. Deze internationale verdeling van de mensheid — die zegt dat een oorlog in Jemen normaal is, terwijl een oorlog in Oekraïne afschuwelijk is — bepaalt onze tijd. Er zijn 40 oorlogen gaande over de hele wereld. Er moet politieke wil zijn om te vechten voor het beëindigen van elk van deze oorlogen, niet alleen die welke in Europa plaatsvinden. De Oekraïense vlag is alomtegenwoordig in het Westen. Maar wat zijn de kleuren van de Jemenitische, de Somalische en de Sahrawi-vlag?

Als uit het puin van de Tweede Wereldoorlog de Geest van Bandoeng ontstond, kunnen we dan nu hopen dat uit het huidige oorlogsklimaat een nieuwe vredes- en onafhankelijkheidsbeweging ontstaat?

Vrede komt er niet alleen omdat wij dat wensen. Daarvoor is een ideeënstrijd nodig. De politieke machthebbers hebben baat bij oorlog en dus hullen zij zich in machismo om de wapenhandelaars, die meer in plaats van minder oorlog willen, beter te kunnen vertegenwoordigen. Wij kunnen de toekomst van de wereld niet toevertrouwen aan die mensen in de blauwe pakken van de bureaucratie. Zij laten ons in de steek als het gaat om de klimaatcatastrofe, maar ook bij de pandemie of bij de kwestie van de vrede. Wij moeten de oude geesten van vrede en ongebondenheid weer oproepen en tot leven brengen in massabewegingen. Zij zijn de enige hoop voor deze planeet.

Het is niet louter sentimenteel om terug te grijpen naar het verleden om de niet-gebonden beweging van vandaag leven in te blazen. De huidige conflicten hebben in delen van Afrika, Azië en Latijns-Amerika het spookbeeld van de ongebondenheid doen oprijzen. De meeste van deze landen stemden tegen de veroordeling van Rusland, niet omdat ze de oorlog van Rusland in Oekraïne steunen, maar veeleer omdat ze beseffen dat polarisatie een fatale fout is.

Wat nodig is, is een alternatief voor de tweedeling van de wereld in een nieuwe Koude Oorlog. Daarom hebben veel leiders van deze landen — van Xi Jinping in China en Narendra Modi in India tot Cyril Ramaphosa in Zuid-Afrika — ondanks hun zeer uiteenlopende politieke oriëntaties opgeroepen om de Koude-Oorlogsmentaliteit achter zich te laten. Zij zijn al op weg naar een nieuw platform van niet-gebonden landen. Het zet ons aan om opnieuw na te denken over de begrippen ongebondenheid en vrede.