“Dienaar van het Volk” is in de eerste plaats de titel van een Oekraïense televisieserie, waarin de huidige president Volodymyr Zelensky de hoofdrol speelde. Maar “Dienaar van het Volk” is ook de naam van de politieke partij die door dezelfde Zelensky werd opgericht en die hij leidde wanneer hij in 2019 verkozen werd tot oppermagistraat.

De serie was een echte opstap voor zijn verkiezingsoverwinning. Het portretteert het personage van Vasily Goloborodko, een grillige antiheld die tot president wordt verkozen en die de strijd tegen de corruptie tot de kern van zijn mandaat maakt. In zijn goed uitgewerkte communicatiestrategie heeft de Oekraïense president op deze fictieve parallel ingespeeld. Het mythische verhaal van de ‘acteur die president werd’ heeft het mogelijk gemaakt een hagiografisch verslag van de carrière van Volodymyr Zelensky te suggereren. Maar zijn opmars naar de macht komt niet overeen met het sprookje dat we in de serie zien…

Vasily Goloborodko tegen corruptie

Het fictieve personage dat door Zelensky wordt gespeeld is een normale, zo niet banale man: Vasily Goloborodko. Hij is een leerkracht geschiedenis van begin de veertig, een gescheiden vader die terugkeert naar het ouderlijke huis om zijn leven weer op te bouwen; een saaie zwerftocht ligt in het verschiet. Een lot dat weinigen benijden, maar toch zo gewoon is. Zijn onafhankelijkheid doet denken aan een mengeling van een oude jongen en eeuwig 37-jarige tiener. Dit passieve karakter blinkt ook niet uit in zijn werk, tenminste in de ogen van zijn meerderen. Hij is een leraar die buiten de lijntjes kleurt, een idealist met het hart op de tong, een buitenbeentje. Maar hij weet een fenomeen, taboe in Oekraïne, onder woorden te brengen: corruptie.

In de presidentsverkiezingen van 2019 bouwde Zelensky voort op deze reeks eerst in de peilingen en ten slotte in het stemhokje te winnen.

Dit is een van de centrale thema’s van de serie. Corruptie is een groot probleem in het land. Het beheer van de Oekraïense rijkdommen door een handvol oligarchen, dat een echte rem zet op de economie, heeft de meerderheid van de bevolking in grote armoede gestort. Het gemiddelde maandinkomen in Oekraïne bedraagt 281 dollar. De Oekraïners zien hun sociale bijstand afnemen nu de corruptie om zich heen grijpt. Geconfronteerd met deze situatie verlaten vele inwoners het land om in het buitenland te gaan werken. Maar Goloborodko protesteert tegen deze ongelijkheden. Zijn klaslokaal is een plaats van vrije meningsuiting, humanisme en hoop. Wanneer deze leerkracht in actie springt komt de serie van de grond.

President in weerwil van zichzelf

De dromer heeft zijn bewonderaars, zijn leerlingen hangen aan zijn lippen. Stiekem opgenomen met een smartphone wordt hij op de sociale media en dus temidden de politieke discussies geworpen. Waarom zou hij nu geen politieke carrière beginnen om zijn steevast gefrustreerde idealen in de praktijk te brengen? Dit is de keuze die Goloborodko maakt. Hij gaat onmiddellijk viral, de fondsen stromen hem ogenblikkelijk toe, en in een paar dagen is zijn nationale bekendheid een feit: zijn succesvolle campagne stond in de sterren geschreven. Van de ene dag op de andere wordt het lot van deze gewone mens overhoop gehaald door de illusoire bevestiging die het internet biedt. Vasily wordt met een knip van zijn vingers verkozen en komt aan de macht met ideeën die in de Oekraïense samenleving al lang stof lagen te vergaren.

In de presidentsverkiezingen van 2019 gebruikte Zelensky de serie om echt de peilingen te bestormen en vervolgens het stemhokje. Net als de idealen van de geschiedenisleraar die hij in de serie vertolkte, heeft de huidige Oekraïense president zich een man getoond die de interne verdeeldheid van het land overstijgt. Zelensky is een vastberaden hervormer, die bereid is buiten de gebaande paden te treden en de corruptie rechtstreeks aan te pakken.

Eenmaal aan de macht, moet Goloborodko zijn regering samenstellen. De kersverse president vertrouwt niemand buiten zijn persoonlijke kringen. Hij vreest dat mensen buiten zijn onmiddellijke kennissen zelf corrupt zijn. Maar voor de strijd die hij voor Oekraïne beloofde tijdens zijn campagne blijkt de regering niet opgewassen. Zeer snel verslechtert de situatie binnen het door Goloborodko benoemde team. Zijn ministers doen zich te goed aan luxueuze geschenken. Leden van zijn familie maken misbruik van hun positie. Corruptie maakt zich snel meester van de regering die ertegen zou vechten.

Een president in handen van de oligarchen?

Wie macht zegt, zegt aktetassen vol geld en andere speeltjes voor de maffia in de buurlanden. De oligarchen wrijven zich in de handen: hier wordt een marionet op een zilveren schotel aangeboden. Een dwaas in dienst van vuil geld. Het probleem is dat Vasily Goloborodko aan de macht kwam met de beloften van zijn bliksemcampagne. Hij staat nu tegenover de aasgieren die hem wilden villen. Zijn beloften worden ingelost, de corrupte oligarchen zien hun plannen ineenstorten. De nieuwe Oekraïense president houdt zijn hoofd hoog. Eén ding is zeker: hij breekt met presidentiële pracht en praal. Eenmaal aan de macht, moet deze anti-systeem president zijn beloftes nakomen. Zijn doelstellingen zijn vrij klassiek voor Oekraïne: een einde maken aan de corruptie en een klimaat van vrede met Rusland tot stand brengen. Dit laatste is een ingewikkelde kwestie, gezien de invasie van de Krim, die bij het filmen van de reeks nog erg vers in het geheugen stond.

Maar niet alles gaat volgens plan. Zes maanden na zijn investituur werd hij geconfronteerd met een verslechterende economische situatie in Oekraïne. De nationale munt verloor aan waarde, de prijzen stegen, de schulden van het land rezen de pan uit, belastingen werden niet langer in de staatskas gestort… Er dreigde een financiële crisis en de leider wendde zich tot het IMF in de hoop internationale hulp te krijgen. Als hij zijn hervorming wil verderzetten, zal hij aan de verwachtingen van het Internationaal Monetair Fonds moeten voldoen. Om een subsidie van 15 miljard euro te krijgen, moet Goloborodko zijn campagne tegen corruptie voortzetten. Ook wordt hem gevraagd impopulaire hervormingen in zijn land door te voeren, opgedragen door het IMF (merk op hoe weinig de serie deze instelling bekritiseert).

De president moet met name de staatsbedrijven en -diensten privatiseren. Dit is waar de dienaar van het volk tegen de muur van de oligarchie oploopt. De hervormingen die hij wil doorvoeren moeten worden aanvaard door het Oekraïense parlement: de Opperste Rada. Deze laatste is in de feiten in handen van de oligarchie van het land. Goloborodko’s missie valt in duigen en hij neemt snel ontslag.

Oekraïne staat op plaats 32 in de ranglijst van meest corrupte landen ter wereld, volgens de NGO Transparency International.

Deze gebeurtenissen in de serie hebben betrekking op de realiteit in Oekraïne voordat het in oorlog raakte met Rusland. Het land lijdt onder armoede sinds de Sovjet-Unie uiteen viel. Om zijn financiële moeilijkheden te boven te komen, moest het land verschillende malen een beroep doen op het IMF. Het IMF legde Oekraïne een klassiek neoliberaal programma op, met de dramatische sociale gevolgen van dien. Zelensky heeft niet gebroken met deze traditie.

Deze fictie illustreert de moeilijkheden van een staat die zijn soevereiniteit is ontzegd, gevangen tussen de expansionistische ambities van Rusland en het vrijhandelsimperium van de Europese Unie. Uit de serie blijkt dat de goede wil van president Goloborodko, die in het algemeen belang wil handelen, botst met die van de oligarchie. We ontdekken ook de machteloosheid van een president tegenover decennia van corruptie.

De overeenkomsten tussen Goloborodko en Zelensky zijn talrijk. Deze twee kandidaten hebben hun populariteit te danken aan twee belangrijke ideeën die hun campagne samenvatten: corruptiebestrijding en het sluiten van een overeenkomst met buurland Rusland. Beide presidenten worstelen met deze uitdagingen en blijken dubbel machteloos te staan: tegenover de internationale situatie van Oekraïne en de corruptie die het land teistert.

Volodymyr Zelensky heeft echter niets van de vindingrijkheid van Vasily Goloborodko. Hij mag dan corruptiebestrijdingsmaatregelen hebben ingevoerd, de Oekraïense president is zelf betrokken bij de affaires die aan het licht zijn gekomen in de Pandora Papers – naast de vele schandalen die enige tijd na zijn verkiezing aan het licht zijn gekomen. Ook moet worden opgemerkt dat Zelensky, net als zijn voorgangers en in tegenstelling tot het fictieve personage, aan de macht kwam in Oekraïne met de steun van een deel van de oligarchie – getuige zijn banden met miljardair Ihor Kolomoisky. Deze feiten tonen aan hoe weinig de anti-corruptieretoriek van Zelensky in de feiten overeind blijft. Oekraïne staat nog steeds op plaats 32 op de ranglijst van de meest corrupte land ter wereld, volgens de NGO Transparency International.

Servant of the People is in België te bekijken op Netflix.

Artikel oorspronkelijk gepubliceerd op Le Vent se Lève, 1 april 2022.