Verschillende spanningen zitten diep geworteld in de Russische samenleving: de politiek wordt er beslist door verkiezingen zonder democratie. Een groeiend aantal Russische miljardairs beschikt over een enorme rijkdom, maar geen politieke macht.
De inval van Rusland in Oekraïne op 24 februari 2022 heeft in Europa een nieuw en onstabiel conflict ontketend dat wereldwijde gevolgen zal kennen. Toch blijft de Russische politiek voor velen in het Westen een mysterie, waarbij de persoonlijkheid van president Vladimir Poetin vaak door elkaar wordt gehaald met het Russische regime en de Russische samenleving. In dit interview, oorspronkelijk opgenomen voor de podcast van het Andrea Mitchell Center for the Study of Democracy van de Universiteit van Pennsylvania, zit Rafael Khachaturian aan tafel met de in Sint-Petersburg gevestigde onderzoeker, docent en Openleft.ru-redacteur Ilya Matveev. Ze bespreken de sociale, politieke, economische en ideologische grondslagen van het regime en verschaffen extra context over de geopolitieke doelstellingen van Rusland.
-
Ilya Matveev is onderzoeker en docent en gevestigd in Sint-Petersburg, Rusland. Hij is een van de oprichters van Openleft.ru en lid van de onderzoeksgroep Public Sociology Laboratory.
Rafael Khachaturian. U merkt op dat de jaren 2010 voor Rusland een periode van economische stagnatie waren. Wat is er veranderd na de periode van ongelijkmatige maar relatieve groei in het begin van de jaren 2000? Hoe staat de Russische economie er momenteel voor, zowel in eigen land als internationaal gezien?
Ilya Matveev. In de jaren 2000 was Rusland een van de economisch snelst groeiende naties ter wereld. In dat opzicht was het vergelijkbaar met China. Maar in het volgende decennium, in de jaren 2010, veranderde de situatie en lag de gemiddelde groei dichter bij 1 procent. Hoe verklaart zich dat? Enerzijds was de economische groei in Rusland in de jaren 2000 anders dan bijvoorbeeld in China, omdat het in wezen een groei was die werd gestimuleerd door een herstel na de jaren negentig. Er was productiecapaciteit, in de zin van fabrieken die uit de Sovjet-Unie waren overgebleven, die in de jaren negentig was stilgevallen als gevolg van een volledige economische ineenstorting. Toch was er veel potentieel om al deze productiecapaciteit te benutten, en dat is in de jaren 2000 ook gebeurd. Nieuwe eigenaars en grote bedrijven deden moderniseringsinvesteringen en maakten gebruik van de reeds bestaande productiecapaciteit.
In de succesvolle periode van de jaren 2000 is niet genoeg geïnvesteerd, en de basis voor een nieuwe periode van economische groei is in die jaren niet gelegd.
Maar er was een grens aan dit proces, want op een gegeven moment begon de Russische economie op maximale capaciteit te draaien. Alles werd reeds gebruikt, dus alle bestaande fabrieken draaiden, maar het werd duidelijk dat noch de bedrijven, noch de staat voldoende investeerden om nieuwe capaciteit te scheppen en de groeimotor te creëren die duurzame groei op lange termijn zou garanderen. Daarom hadden we in 2009, net als bijna elk land ter wereld, een crisis waarin het gebruik van de productiecapaciteit daalde; maar in de daaropvolgende jaren bereikte de Russische economie opnieuw de maximale benutting van de bestaande capaciteit. Sindsdien is het praktisch gestagneerd, met in het beste geval een economische groei van 1 à 2 procent. In de succesvolle periode van de jaren 2000 is niet genoeg geïnvesteerd, en de basis voor een nieuwe periode van economische groei is in die jaren niet gelegd.
Tegelijkertijd zien we, als we kijken naar de andere BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika), dat de economische groei in China en India al tientallen jaren zeer stabiel is, maar in Brazilië en Zuid-Afrika is het niet veel beter geweest dan in Rusland. In die zin is Rusland geen grote uitzondering op de landen in die groep.
Wat de klassensamenstelling van de huidige Russische maatschappij betreft, weten we dat er vanaf de jaren negentig een proces van klassenvorming en -hervorming heeft plaatsgevonden. Hoe ziet de klassenindeling van de Russische maatschappij er vandaag uit?
Deze succesvolle periode van de jaren 2000 heeft in feite een nieuwe middenklasse voortgebracht: stedelijke professionals, bedienden, werkzaam in de particuliere sector. Dit was het resultaat van verscheidene jaren van sterke economische groei, en deze bedienden waren geconcentreerd in de grote steden, met name Moskou en Sint-Petersburg. Zij werden een belangrijke sociale kracht, maar tegelijkertijd verhoogde de staat de lonen van werknemers in de openbare sector, zoals leraren en artsen, en zij vormden zoiets als een parallelle middenklasse bestaande uit ambtenaren.
Het ging in feite om twee verschillende groepen mensen, want wat bijvoorbeeld de bereidheid om te protesteren betreft, waren de werknemers in de overheidssector minder bereid om de straat op te gaan dan de bedienden in de particuliere sector. Wat ons opviel toen we de interviews met de deelnemers aan de betogingen op het Bolotnajaplein in 2011-12 analyseerden, was dat sommigen zich identificeerden als de intelligentsia – een sociale groep die in de Sovjettijd was uitgekristalliseerd. Maar anderen identificeerden zich meer met de middenklasse en noemden zichzelf ondernemers, zakenlui, enzovoort. Tegelijkertijd neigden deze twee groepen mensen naar elkaar toe te groeien: de nieuwe middenklasse wilde deelnemen aan de protesten onder leiding van de geschoolde en gecultiveerde intelligentsia, terwijl de intelligentsia zich aangetrokken voelde tot de protesten van materieel succesvolle mensen die nu ook politieke vrijheid wilden.
De conclusie die we hieruit trokken is dat de Bolotnaja-protesten zelf een plaats van klassenvorming werden. Klassenvorming vond niet alleen plaats in “de economie” of in “de maatschappij”, maar in de protesten zelf, vooral in termen van klassenbewustzijn. De middenklasse in Rusland was niet alleen het product van de economische dynamiek; zij was ook het product van de protesten zelf, omdat de middenklasse zich toen als zodanig begon te identificeren.
De nieuwe middenklasse wilde deelnemen aan de protesten onder leiding van de geschoolde en gecultiveerde intelligentsia, terwijl de intelligentsia zich aangetrokken voelde tot de protesten van materieel succesvolle mensen die nu ook politieke vrijheid wilden.
De samenstelling van de protesten en de eisen zijn in de afgelopen tien jaar echter enigszins veranderd. Toen Navalny de centrale figuur werd, draaide hij de beweging in een meer populistische richting, waarbij meer mensen uit de arbeidersklasse en van het platteland werden betrokken. De recentste golf van protesten, die in januari 2021 door het regime hardhandig werd neergeslagen, was ook zeer regionaal verspreid. In sommige provinciesteden in Rusland waren het de grootste protesten in hun geschiedenis.
-
Rafael Khachaturian is docent aan de Universiteit van Pennsylvania, en geassocieerd faculteitslid aan het Brooklyn Institute for Social Research.
Navalny is natuurlijk geen linkse politicus. Hij is een populistisch en democratisch politicus, in die zin dat hij de liberale democratie respecteert en deze in Rusland wil opbouwen. Maar omdat hij geen echt linkse politicus is, was de retorische wending die hij maakte tegenstrijdig.
U hebt ook opgemerkt dat sommige van Navalny’s voorgestelde oplossingen in feite de liberalisering en de marktwerking van de Russische economie zouden bevorderen.
Met de kanttekening dat Navalny’s beweging nu vrijwel is verpletterd – ja, de economen die hem adviseerden waren nogal neoliberaal in hun opvattingen.
Wat voor veranderingen hebben de protesten op het Bolotnajaplein in het daaropvolgende decennium in de structuur van het politieke systeem en de coalitie van Poetin teweeggebracht? Wie vormt vandaag het machtsblok – de coalitie van klassenfracties – in het centrum van de Russische staat?
Rusland lijkt op veel landen in de wereld in die zin dat er een miljardairsklasse bestaat en dat de omvang van die miljardairsklasse in de afgelopen twintig jaar drastisch is toegenomen. Het aantal miljardairs is alleen al in het eerste decennium van de jaren 2000 gestegen van enkele personen tot meer dan honderd. Dit is de kern van de coalitie die Poetin bijeenhoudt. Deze miljardairsklasse voelt zich op haar gemak bij dit regime, omdat de grootste bezitters van privé-eigendom en hun rijkdom door de bevolking als illegitiem worden beschouwd. Poetin verschafte hun een zekere legitimiteit en beschermde hen tegen de samenleving. In die zin is de situatie vergelijkbaar met Karl Marx’ beschrijving van het Bonapartisme. Het regime van Lodewijk Bonaparte was een autoritair regime, zoals wij het vandaag de dag zouden noemen, maar verenigbaar met de heerschappij van de rijken, omdat deze de sterke staat nodig had om te overleven, vanwege het antagonisme van de werkende klasse. Het was een buitengewone niet-parlementaire dictatuur, en dat geldt ook voor Rusland.
In dit kader kunnen we zeggen dat de miljardairsklasse de sterke staat, en Poetin persoonlijk, nodig heeft om haar ideologisch en organisatorisch te beschermen en de voorwaarden te scheppen voor nog eens twintig jaar accumulatie van kapitaal. De miljardairs en de grootste zakenlieden in Rusland hebben nog steeds een bevoorrechte positie in de besluitvorming, en ze ontvangen veel voordelen en subsidies van de staat.
Het aantal miljardairs is alleen al in het eerste decennium van de jaren 2000 gestegen van enkele personen tot meer dan honderd. Dit is de kern van de coalitie die Poetin bijeenhoudt.
Er bestaat een zeer knusse relatie tussen de politieke elites en de economische elites, maar tegelijkertijd is deze situatie vanaf 2014 geleidelijk beginnen te veranderen. De verscherpte confrontatie met het Westen is niet gunstig voor de miljardairs, vooral omdat zij deel uitmaken van een transnationale kapitalistische klasse en niet alleen van de binnenlandse burgerij. Dit betekent dat zij een hechte integratie in de wereldeconomie vereisen, maar deze politieke en geopolitieke confrontatie staat die integratie in de weg. Het komt vooral tot uiting in hun onvermogen om geld te lenen op de mondiale financiële markten; terwijl het Russische bedrijfsleven in feite sterk afhankelijk is van geld lenen in het buitenland om te kunnen functioneren.
De bedrijfsschuld is tot 2014 voortdurend gestegen, waarna een daling volgde. Dat betekent dat de Russische kapitalistische klasse zich moest heroriënteren naar een meer op het binnenland gericht accumulatieregime, en dit was zeer pijnlijk voor hen. Het bedreigt hun posities, en dit is de reden voor de potentiële spanning aan de top, tussen de elites in de coalitie van de heersende klasse. Er dreigt een groeiende tegenstelling te ontstaan tussen de oligarchen en het nationale veiligheidsapparaat, dat zijn invloed wil uitbreiden door alles te “beveiligen” tegen de invloed van het Westen: de nationale cultuur, de nationale economie, enzovoort. Hoe meer het nationale veiligheidsapparaat dit doet, hoe meer invloed het heeft.
Tegelijkertijd komt deze spanning tussen de transnationale oligarchische klasse en het nationale veiligheidsapparaat niet politiek tot uiting, omdat eerstgenoemde geen onafhankelijke middelen heeft om uiting te geven aan haar politieke onenigheid of om de politiek rechtstreeks te beïnvloeden. Het is een Bonapartistisch regime waar de burgerij machteloos is en de staat handelt in het belang van de miljardairs.
Vóór 2014 bestond deze tegenstelling niet, omdat deze op voogdij gebaseerde regeringsvorm volledig verenigbaar was met de belangen van de heersende klasse. Maar na 2014 begonnen die beslissingen over het buitenlands beleid tegen de belangen van de grote bedrijven in te druisen. Toch moeten we deze spanning niet overdrijven, want de grote bedrijven krijgen zo veel verschillende voordelen van het regime dat zij zich prima op hun gemak voelen. De regering heeft hen aardig gecompenseerd voor hun moeilijkheden, door middel van subsidies, extra inkomstenbronnen ter compensatie van westerse sancties, enzovoort.
In hoeverre heeft het regime vertrouwd op successen op het gebied van buitenlands beleid, met name de invasie van de Krim, als middel voor binnenlandse legitimatie om een gebrek aan steun onder de bevolking te compenseren wanneer het gaat om de corruptie, ongelijkheid en vertragende economische groei van het land?
Er bestaat een populaire opvatting dat de besluiten op het gebied van het buitenlands beleid in Rusland worden ingegeven door binnenlandse berekeningen, in die zin dat avonturen in het buitenland worden ingegeven door de behoefte om de legitimiteit van en de steun voor het regime in eigen land te vergroten. Ik denk dat de situatie complexer is, omdat de beslissingen die Poetin neemt collectief worden voorbereid. Er zijn groepen mensen en verschillende regeringsorganen die deze bespreken en voorbereiden. Binnenlands beleid en buitenlands beleid zijn twee verschillende onderdelen van de Russische regering en van de presidentiële administratie. Het ene onderdeel denkt aan verkiezingen en het beheer van politieke partijen, het andere aan buitenlands beleid en de beveiliging van de samenleving. Uiteindelijk beslist Poetin, maar deze groepen mensen bieden hem verschillende oplossingen aan. Tegelijkertijd beseft hij dat beslissingen op het gebied van buitenlands beleid ook gevolgen hebben voor het binnenland.
Wat het buitenlands beleid betreft, denk ik dat zij uiteindelijk denken in termen van potentiële en feitelijke dreigingen. Zelfs een eventuele invasie van Oekraïne wordt opgevat als een verdediging tegen de dreiging van de NAVO en de westerse invloed aldaar.
Poetin was in 1999 totaal onbekend bij het Russische publiek. Een half jaar voordat hij president werd, werd hij niet opgenomen in sociologische peilingen omdat zijn herkenningscijfer niet groter was dan de foutenmarge. Enkele maanden later, toen hij de tweede oorlog in Tsjetsjenië begon, steeg zijn goedkeuringscijfer van praktisch nul tot 80 procent. Precies hetzelfde gebeurde in 2008 met de militaire campagne in Georgië en de campagne van 2014 in de Krim. Dit laatste luidde enkele jaren in van wat iedereen de Krim-consensus noemt, waarbij meer dan 80 procent van de bevolking het regime steunt als onderdeel van een nationalistische consensus in de samenleving.
Dus ja, Poetin is zich bewust van deze dingen, maar ik denk niet dat dit de achterliggende gedachte is van beslissingen op het gebied van buitenlands beleid. Wat het buitenlands beleid betreft, denk ik dat zij uiteindelijk denken in termen van potentiële en feitelijke dreigingen. Zelfs een eventuele invasie van Oekraïne wordt opgevat als een verdediging tegen de dreiging van de NAVO en de westerse invloed aldaar.
Wat is de ideologie van het Poetin-regime? Wat is er zo eigenaardig aan de combinatie van nationalisme en etatisme?
Er is niets bijzonders aan. Het is een typische vorm van rechts-populisme. Niemand valt de elites aan. Er is sprake van conservatisme, elke poging tot bewuste verandering van de sociale werkelijkheid wordt bekritiseerd. Drastische hervormingen worden afgedaan als utopisch omdat het bewust verbeteren van de samenleving bij voorbaat gedoemd is. Deze conservatieve troop is sterk aanwezig in de Russische ideologie, naast nationalisme.
Om het Russische nationalisme te begrijpen, moeten we bedenken dat ons woord “Russisch” in de Russische taal twee dingen betekent. Ten eerste betekent het “Rossiyskiy”: behorend tot de hedendaagse Russische natie als burger van de Russische Federatie. Ten tweede betekent het “Russkiy”, wat meer een etnische en culturele beschrijving is. Voorheen gebruikte Poetin meestal “Rossiyskiy”, maar tegen 2012 begon hij steeds vaker “Russkiy” te gebruiken, bijvoorbeeld wanneer hij het over de Krim had. Hij sprak over de Krim als de geboorteplaats van de Russkaya beschaving, niet de Rossiyskaya beschaving. Het Russische nationalisme heeft nu deze etnische component gekregen, die uiteindelijk tot uiting kwam in de nieuwe grondwet. Een grondwetswijziging stelt dat de staat gevormd wordt door het Russische – Russkiy – volk.
Je zou zelfs kunnen zeggen dat Poetin vandaag de dag een succesvol rechts politicus in Amerika zou kunnen worden
Tegelijkertijd is de kwestie van illegale migratie na 2014 enigszins in de vergeethoek geraakt, omdat de tv-propaganda zich zozeer heeft geconcentreerd op bedreigingen vanuit het Westen. Ze hebben het niet zo vaak gehad over migranten en hun mogelijke schade aan de samenleving. Hoewel er dus sprake was van een wending naar etnisch nationalisme, was dit etnisch nationalisme paradoxaal genoeg minder openlijk xenofoob en minder uniform. Niettemin is deze xenofobe houding ten opzichte van migranten nog steeds aanwezig in de officiële propaganda en wordt er af en toe paniek gezaaid.
Het derde ding is traditionalisme, zogenaamde traditionele waarden. Niemand weet precies wat dat zijn, maar in wezen is het verzet tegen LGBT-mensen, tegen feminisme, en tegen allerlei vormen van sociale vooruitgang.
Alles bij elkaar genomen zijn deze drie dingen niet erg uniek voor Rusland, maar zijn ze een vrij typische rechts-populistische ideologische cocktail die je kunt vinden bij Europese rechtse partijen en ook bij de Republikeinse Partij in de Verenigde Staten. Je zou zelfs kunnen zeggen dat Poetin vandaag de dag een succesvol rechts politicus in Amerika zou kunnen worden!
In de loop der jaren werden een aantal constitutionele en politieke maatregelen gauw vernieuwd om de ambtstermijn van Poetin te verlengen, maar dit kan niet tot in het oneindige doorgaan. Sommigen hebben voorspeld dat zijn aftreden een systeemcrisis van politieke legitimiteit zou veroorzaken, juist omdat hij tot dusver nog geen duidelijke opvolger heeft gevonden. Hoewel we niet willen speculeren, denkt u dat dit een plausibele analyse is?
In de politieke wetenschap is men het er bijna over eens dat de grootste kwetsbaarheid voor personalistische systemen zoals in Rusland de kwestie van de opvolging is. Sommige Centraal-Aziatische landen hebben met succes alle oudere autocraten vervangen, dus het is wel degelijk mogelijk. Maar het probleem van de legitimiteit gaat dieper.
Het Russische regime is, net als andere electorale autoritaire regimes, gebaseerd op electorale legitimiteit en de keuze van de leiders door het volk, ook al zijn de verkiezingen zelf vervalst.
Het Russische regime is, net als andere electorale autoritaire regimes, gebaseerd op electorale legitimiteit en de keuze van de leiders door het volk, ook al zijn de verkiezingen zelf vervalst. Hier is een inherent probleem aan verbonden, want als je zo veel verkiezingsfraude nodig hebt dat je de resultaten van verkiezingen volledig herschrijft, kun je aan deze bron geen legitimiteit ontlenen. Tijdens de laatste verkiezingen in september 2021 zagen we hoe verkiezingswaarnemers in Sint-Petersburg letterlijk door de politie uit de stembureaus werden gesleurd, omdat zij hun werk deden en verkiezingsfraude registreerden. Dit soort taferelen maakt verkiezingen betekenisloos, omdat het overduidelijk wordt dat het een complete farce is. Verkiezingen moeten op zijn minst echt lijken, wil je ermee weg kunnen komen. Anders verliezen ze hun functie als legitimatiemiddel.
Verkiezingen moeten op zijn minst echt lijken, wil je ermee weg kunnen komen. Anders verliezen ze hun functie als legitimatiemiddel.
Er bestaat eigenlijk geen alternatief voor verkiezingen. In sommige traditionele samenlevingen kun je zoiets als een erfelijke monarchie hebben, maar niet in Rusland. De paradox is dat het een autoritair regime is, maar wel gebaseerd op verkiezingen. Wanneer verkiezingen volkomen betekenisloos worden, wanneer men de resultaten moet herschrijven zonder zelfs maar de stemmen te tellen – zoals we uit de statistische verdeling van de resultaten weten, is dit op vele plaatsen bij recente verkiezingen gebeurd – dan is er geen echte bron van legitimiteit meer. Dit is een zeer reëel en groot probleem.
