Het gevaar van Amerikaans schaliegas voor het klimaat en onze portemonnee

2023 eindigde met de COP28 in Dubai, de jaarlijkse klimaatconferentie van de Verenigde Naties. Een van de kernpunten van deze COP was, niet voor het eerst, de eventuele uitstap uit fossiele brandstoffen. Maar die strookt niet met de Amerikaanse belangen…

De westerse landen, en bij uitstek Europa en de Verenigde Staten, zijn historisch verantwoordelijk voor de klimaatcrisis. Vandaag doen ze zich voor als de koplopers in de klimaattransitie. Europese vertegenwoordigers en de Amerikaanse voormalige vicepresident Al Gore stellen de uitstap uit fossiele brandstoffen voor als een discussie tussen enerzijds de deugdzame westerse landen en anderzijds de oliestaten en een reeks weinig betrokken ontwikkelingslanden. Maar volgens de cijfers zijn uitgerekend de Verenigde Staten van Joe Biden de grootste oliestaat ter wereld. De VS produceert en exporteert het meeste gas en wil zijn productie zo snel mogelijk verhogen. Europa is de belangrijkste afnemer.

Tussen imperialisme en klimaatcrisis: Amerikaans schaliega

Er was eens een dure fossiele brandstof die niet voldeed aan de klimaatdoelstellingen, maar in enkele jaren tijd toch de energiebron van de toekomst werd. Met importcontracten over dertig jaar voor miljarden euro’s. Dat is het verhaal van Amerikaans schaliegas. Het toont feilloos aan hoe het imperialisme van de VS wereldwijd de grootste bedreiging vormt voor het klimaat.

Eigenlijk bezitten de Verenigde Staten relatief weinig zogenaamd conventioneel gas, dat ‘eenvoudig’ in de bodem is terug te vinden. Ze hebben daarentegen aanzienlijke reserves van moeilijker te ontginnen gas, dat dus veel meer kost. Schaliegas is het bekendste van deze onconventionele gasbronnen. Schaliegesteente breken om het gas vrij te krijgen, vereist de belastende techniek van fracking of hydraulisch fractioneren.

In de jaren 1970 begonnen enkele kleine bedrijven aan de ontginning van schaliegas, toen nog een risicovolle investering. Tot het begin van de jaren 2000 bleef de productie in de Verenigde Staten gering, maar in 2008 kende ze dankzij Wall Street een steile opmars. Om de subprime-crisis te bezweren, hanteerde de Amerikaanse centrale bank kwantitatieve verruiming (quantitative easing). Dit monetaire beleid kwam in grote lijnen neer op de injectie van honderden miljarden dollars in de Amerikaanse economie. Dankzij het ‘gratis’ geld konden bedrijven uit de privésector massaal investeren in risicovolle technologieën, zoals de winning van schaliegas. ¹

Tussen 2000 en 2010 ging de productie van Amerikaans schaliegas maal twaalf.

Zo evolueerde de VS van importafhankelijk naar zelfvoorzienend, dankzij de schaliegasproductie die tussen 2000 en 2010 maal 12 ging. ²Zonder het gemakkelijke geld van de staat, zou de exploitatie van de fossiele brandstof wellicht niet zo explosief gegroeid zijn. ³

Aangezien de Verenigde Staten veel meer gas begonnen te produceren dan ze zelf nodig hadden, probeerden ze het elders in de wereld te verkopen en er zoveel mogelijk winst mee te maken. Maar ze botsten op drie grote problemen. De hogere marktprijs van schaliegas ten opzichte van conventioneel gas, de negatieve perceptie op vlak van klimaat en milieu, en het complexe transport van schaliegas.

Het is een uitdaging om gas uit bronnen in Texas tot bij onze voordeur te brengen. De eenvoudigste en dus goedkoopste manier om aardgas te vervoeren, is via enorme pijpleidingen. Zo importeerde Europa Russisch gas, met name via de Nord Stream-pijpleiding die in september 2022 werd gesaboteerd. Gaspijpleidingen vereisen geen grote infrastructuur om het gas om te zetten tussen productie en gebruik. Eenmaal ingevoerd wordt het aardgas rechtstreeks binnengebracht in ons gasnetwerk.

Een tweede transporttechniek bestaat erin om het gas af te koelen en samen te persen tot vloeibaar aardgas of lng. Gespecialiseerde boten, lng-tankers, brengen het naar de klant, waar het wordt gedecomprimeerd en geïnjecteerd in het distributienetwerk. In tegenstelling tot het aardgas in de pijpleidingen kan lng op vraag vervoerd worden naar de hele wereld. Maar er moeten wel lng-tankers beschikbaar zijn, evenals methaanterminals in de vertrek- en aankomsthavens. Dat heeft consequenties voor de kostprijs. Er zijn geen gaspijpleidingen door de Atlantische Oceaan en de Stille Oceaan, dus exporteren de Verenigde Staten hun gas als lng en bouwen ze nieuwe kustterminals.

Een ander pijnpunt is het effect van schaliegaswinning op klimaat en milieu. Dit is goed gedocumenteerd door tal van wetenschappelijke onderzoeken en ngo’s. ⁴Fracking verbruikt veel water en chemicaliën. De techniek veroorzaakt bovendien ernstige vervuiling van het grondwater en mariene omgevingen, en kan zelfs aardbevingen opwekken. ⁵ Nu al ervaren duizenden mensen concrete gevolgen voor hun gezondheid. In Texas bijvoorbeeld werden 420.000 mensen blootgesteld aan de schadelijke uitstoot van boringen naar schaliegas door TotalEnergies. Omwonenden organiseren zich al jaren tegen de installatie van boorputten in de buurt van crèches en openbare scholen, omdat die duizeligheid, hoofdpijn en neusbloedingen uitlokken. ⁶

Naast de impact op het milieu, versnelt de ontginning van schaliegas ook de opwarming van de aarde. Bij het doen barsten van het gesteente, ontstaan er regelmatig methaanlekken (methaan is een broeikasgas met een 25 keer hoger aardopwarmingsvermogen dan CO₂). Als we daarbij rekening houden met de hoeveelheid energie die nodig is om schaliegas uit de bodem te halen, is het naar schatting dubbel zo schadelijk als conventioneel gas. Het heeft zelfs een grotere ecologische voetafdruk dan steenkool. ⁷ ⁸

Tijdens de COP28 werd de uitstap uit steenkool een prioriteit genoemd. Dat was een grote overwinning voor de gasproducenten, en dus de Verenigde Staten, want aardgas wordt de ‘overgangsbrandstof’ om steenkool te vervangen. Bloomberg-energiespecialist Javier Blas zegt het zo: “Laten we niet meer praten over vloeibaar aardgas, maar over vloeibare transitiebrandstof.” Maar dat is dan wel de transitie naar een nog meer vervuilende vorm van energie.

Energiespecialist Javier Blas stelt voor om niet meer te praten over ‘vloeibaar aardgas’, maar over ‘vloeibare transitiebrandstof’.

Ondanks de nefaste invloed op milieu en klimaat, legitimeren de enorme winsten van de Amerikaanse kapitalistische klasse de almaar grotere groei en toenemende exploitatie van schaliegas. Deze evolutie vormt uiteraard een complete breuk met de klimaattransitie, die volgens het Internationale Energieagentschap (IEA) nood heeft aan een onmiddellijke stopzetting van elke investering in fossiele brandstoffen. Volgens het agentschap zullen de Verenigde Staten vanaf 2030 in hun eentje verantwoordelijk zijn voor de mondiale overschrijding van de aanvaardbare hoeveelheid lng in scenario’s die de opwarming van de aarde beperken tot 1,5°C.

Er restte alleen nog de zoektocht naar een trouwe klant voor schaliegas. Europese afnemers waren niet geïnteresseerd in een energiebron met een bar slecht milieu-imago, die bovendien veel duurder is dan gas dat via pijpleidingen uit Noorwegen of Rusland kwam. Maar dat was voor 24 februari 2022…

De oorlog in Oekraïne, een gouden tijdperk voor de Big Oil

Europa is sterk afhankelijk van andere landen voor zijn aardgasvoorziening. In 2021 importeerde het 83 procent van zijn gas. ⁹ Tot dan kwam ongeveer de helft van de EU-gasinvoer uit Rusland. De Europese instanties en werkgevers kozen net wegens de lagere kostprijs voor dit overvloedige gas dat aangevoerd werd via pijpleidingen. Gazprom, het Russische staatsbedrijf met een monopolie op de gasuitvoer, lobbyde trouwens intensief bij de Europese instellingen. Zo kreeg voormalig Duits bondskanselier Gerhard Schröder een bestuursfunctie in het Russische bedrijf.

Op 24 februari 2022 viel het Europese strategische bevoorradingsplan in duigen. De Russische inval in Oekraïne veroorzaakte van de ene op de andere dag paniek. De Europeanen wilden zo snel mogelijk af van Russisch gas. In november 2022 kwam nog slechts 12,9 procent van het Europese gas uit Rusland, terwijl het een jaar eerder 51,9 procent was. ¹⁰Maar hoe kon bijna 40 procent van de gasbevoorrading verdwijnen zonder tekorten tot gevolg? Omdat een andere speler zijn kans greep en de lege plek innam…

De Verenigde Staten en hun gasbedrijven kwamen als winnaars uit de bus. Zoals een artikel in het tijdschrift Forbes beschrijft, werd de Amerikaanse gasexport naar de EU een goudmijn. ¹¹ Tussen 2021 en 2022 steeg deze uitvoer met 119 procent, wat Europa tot grootste exportmarkt maakte. De stijging zette zich voort in 2023. ¹²

Amaury Laridon is masterstudent fysica en klimatologie aan de UCLouvain. Hij is ook klimaatactivist.

Dit gouden lng-tijdperk is het resultaat van een lang geplande strategie. De Amerikaanse autoriteiten lobbyen al jaren intensief om de Europese markt te openen voor hun export. Eerst ondersteunden ze de liberalisering van de Europese gasmarkt om langlopende leveringscontracten met Rusland of Noorwegen te verbreken. Onder Trump en daarna Biden legden ze vervolgens sancties op aan bedrijven die betrokken waren bij de aanleg van nieuwe pijpleidingen tussen Rusland en de EU. De Amerikaanse diplomatie was bijzonder actief om de situatie in haar voordeel te keren, vooral in Oost-Europa. ¹³ Als resultaat van dit naarstige lobbywerk bereikten Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker en president Trump, op de achtste Energieraad in 2018, een akkoord voor een sterkere strategische samenwerking tussen de EU en de VS op het gebied van energie. Het Amerikaanse doel was een stijging van de lng-import, zogenaamd om de Europese energiezekerheid te garanderen.

Aangemoedigd door Uncle Sam en de energiegiganten, zag Europa op zijn beurt een eenvoudige uitweg uit de Russische gascrisis. Door nieuwe lng-terminals te ontwikkelen, kunnen Europese havens gas vanuit de hele wereld ontvangen. Het REPowerEU-plan, het antwoord van de EU op de gascrisis, trekt 10 miljard euro uit voor aardgasinfrastructuur. In 2021 waren er in Europa 38 lng-terminals. Vandaag zijn er 8 nieuwe terminals voor vloeibaar gas in aanbouw en ligt er een voorstel voor 38 andere. De Europese importcapaciteit zal dus meer dan verdubbelen. ¹⁴ Daarnaast stimuleert de explosief groeiende vraag naar vloeibaar aardgas investeringen aan de zijde van de producenten. Sectorspecialisten beschouwen de Europese gasvraag op zichzelf verantwoordelijk voor de totale mondiale groei van investeringen in lng. ¹⁵

Het REPowerEU-plan, het antwoord van de EU op de gascrisis, trekt 10 miljard euro uit voor aardgasinfrastructuur.

De Europese Unie en de grote Europese gasbedrijven beriepen zich op de bevoorradingszekerheid om de investeringen te verantwoorden. De nieuwe terminals zouden nodig zijn om niet zonder gas te vallen in het geval van een volledige stopzetting van de Russische leveringen. Maar er rijzen twijfels bij deze uitleg. ¹⁶Eerst en vooral gebruiken de huidige Europese terminals slechts tot 60 procent van hun capaciteit. Ze hebben dus een ruime marge om, indien nodig, extra gasladingen te verwerken. Maar als Europa zijn klimaatafspraken nakomt, zou de behoefte aan aardgas (waaronder lng) al vanaf 2024 afnemen – zelfs met een volledige stopzetting van de invoer van Russisch gas. De kans is dus groot dat de infrastructuur de werkelijk benodigde capaciteit ruimschoots zal overstijgen.

Gasbedrijven, zoals Fluxys in België, hebben de energiecrisis gebruikt om inderhaast investeringen te laten goedkeuren die totaal zinloos zijn en ons langdurig afhankelijk maken van een vervuilende energiebron. Bovendien hebben verschillende Europese landen, nog steeds onder het mom van de crisis, leveringscontracten ondertekend voor Amerikaans lng met een duur van 25 tot zelfs 30 jaar. Dus tot na 2050, het jaar waarin we af moeten zijn van fossiele brandstoffen om de klimaatdoelstellingen te halen.

De Europese gewetensbezwaren tegen schaliegas smolten als sneeuw voor de zon. Op 28 februari 2022, vier dagen na de Russische inval in Oekraïne, verkondigde Duits vicekanselier Robert Habeck in de pers dat er “verschillende leveranciers” van gas zijn, “het hoeven niet de Verenigde Staten te zijn”. De EU zou gas importeren uit “voorraden elders in de wereld, en geen fracking-gas uit de VS”. ¹⁷ Zijn overtuigingen hielden geen zes maanden stand. Na Amerikaans lobbywerk kondigde hij op 16 augustus een samenwerkingsverband aan met Duitse energiebedrijven om de invoercapaciteit voor lng te maximaliseren.

De Verenigde Staten plukten de vruchten van hun beleid en draafden op als redders in nood. Tijdens een EU-top in Brussel in maart 2022 kondigde Amerikaans president Joe Biden de levering aan van 15 miljard kubieke meter Amerikaans lng, oftewel freedom gas, om het Russische gas te vervangen. De Verenigde Staten en de Europese Unie riepen zelfs een ‘gezamenlijke taskforce voor energiezekerheid’ in het leven. De gemeenschappelijke verklaring vermeldt de samenwerking van de Europese Commissie “met de EU-lidstaten om tot minstens 2030 te zorgen voor een stabiele vraag naar bijkomend Amerikaans vloeibaar gas”.

In maart 2022 kondigde Joe Biden de levering aan van 15 miljard m³ freedom gas aan de EU om Russisch gas te vervangen.

Om de loyaliteit van zijn droomklant te waarborgen, lanceerde de VS in november 2023 een nieuw sanctiepakket gericht op Russisch vloeibaar gas – dat nog steeds 12 procent uitmaakt van de totale lng-import in Europa. De EU onderschrijft deze sancties.

Zo verruilt de Europese Unie haar afhankelijkheid van Russisch gas voor een afhankelijkheid van Amerikaans gas, met dramatische ecologische en sociale gevolgen. Die keuze is niet het resultaat van toeval of de onzichtbare hand van de markt, maar van intensief lobbywerk en een strategie die al twintig jaar aan de gang is. De Verenigde Staten hebben handig gebruikgemaakt van het isolement van Rusland en de context van een nieuwe Koude Oorlog, waarin ze zelf een hoofdrol spelen. Ze overspoelen de wereld met hun schaliegas – Europa in de eerste plaats. Gedreven door goudkoorts vergroten ze fanatiek hun productiecapaciteit. Tegen 2030 willen ze hun exportvermogen verdrievoudigen en zo wereldwijd de concurrentie verpletteren.

De EU verruilt haar afhankelijkheid van Russisch gas voor een afhankelijkheid van Amerikaans gas, met dramatische ecologische en sociale gevolgen.

De invoer van Amerikaans schaliegas in Europa komt met een hoog prijskaartje. Het is de werkende klasse die de rekening krijgt. Sinds de liberalisering van de gasmarkt bepalen de beurzen de aankoopprijs. De oorlog in Oekraïne deed de beurskoersen ontploffen. De gasprijs vertienvoudigde tegenover het gemiddelde niveau van de voorafgaande jaren. De verkoop van Amerikaans gas aan Europa werd ongelooflijk winstgevend. Op het hoogtepunt van de crisis bracht elke gastanker die de Atlantische Oceaan overstak om zijn lading in Europa te verkopen, tussen de 80 en 100 miljoen dollar op. [18] In 2022 maakten 850 boten de oversteek. Het geld stroomde dus binnen voor de gasverkopers uit de VS die hun lng in Europa tegen een veel hogere prijs konden verkopen dan in eigen land, terwijl de productiekosten niet stegen. Begin 2024 zijn de Europese gasprijzen nog steeds vier keer hoger dan de Amerikaanse. ¹⁸

Elke gastanker die de Atlantische Oceaan oversteekt richting Europa bracht tussen de 80 en 100 miljoen dollar op.

De maandelijkse importfactuur steeg in Europa van ongeveer 5 miljard euro in 2019 tot bijna 27 miljard in 2022, op het hoogtepunt van de crisis. Vandaag bedraagt ze 12 miljard euro. ¹⁹ Uiteraard hebben alle gasleveranciers aan Europa profijt getrokken uit de prijsstijging, van Noorwegen en Rusland tot Qatar. Maar door de opdroging van de Russische export en de opkomst van Amerikaans lng profiteerden de Verenigde Staten het meest. ²⁰

De woekerwinsten van de olie-industrie voeden de kapitalistische machine. Tot een tiental jaar geleden zagen gasexperts geen toekomst voor fracking, vanwege de ecologische voetafdruk en de hogere kostprijs dan traditionele gasboringen. Vandaag liggen de zaken anders. Enerzijds jaagt de hernieuwde vraag, vooral vanuit Europa, de hoge uitvoerprijzen aan. Anderzijds doet de gestandaardiseerde en verbeterde technologie de productiekosten aanzienlijk dalen. De kleine bedrijven die begonnen met de ontginning van schaliegas in de VS zijn nu via fusies en overnames winstgevende energiereuzen geworden, zoals ConocoPhillips. Andere bedrijfjes zijn opgekocht door ‘traditionele’ giganten zoals ExxonMobil of Chevron. Schaliegas heeft een machtige lobby, die de regering-Biden onder druk zet om de aanleg van nieuwe boorputten en lng-terminals versneld te laten goedkeuren.

Eerst de winst, dan de milieuschade en de kosten voor de werkende klasse. Ziedaar de kapitalistische logica. Maar er is een alternatief.

Publiek beheer, vrede en internationale samenwerking

Het schaliegas-relaas is een zoveelste voorbeeld van de diepe tegenstelling tussen het kapitalisme en de belangen van de overgrote meerderheid van de planeet. De werkende klasse van de VS bekostigt met haar belastinggeld een fossiele brandstof in plaats van hernieuwbare energie en is slachtoffer van de milieueffecten. De Europese werkende klasse moet buitensporige rekeningen betalen. Energie is essentieel voor onze economische ontwikkeling. Zolang ze wordt aangestuurd door de kortzichtige winstlogica van een handvol multinationals, kunnen we elke energie- of klimaattransitie wel vergeten.

Elk tiende van een graad telt, verklaren klimatologen voortdurend, en dus ook elk tiende minder afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. De overstromingen in Verviers in juli 2021 tonen aan dat ook wij de gevolgen voelen van de klimaatopwarming, die de landen in het Zuiden al jaren zwaar treft. We hebben een gigantische transitie nodig om geen broeikasgassen meer uit te stoten en de opwarming van de aarde tegen te gaan. Om België CO₂-neutraal te maken tegen 2050, gaat het concreet over de installatie van bijna duizend windturbines, zowel in de Noordzee als op land, en duizenden zonnepanelen. Maar elk miljard dat geïnvesteerd wordt in schaliegas en zijn import-infrastructuur, is een miljard minder voor hernieuwbare energie. Om de energiesector en het gebruik van energie in onze economie te transformeren, hebben we dringend nood aan een planmatig en publiek beheer dat de noden van de mensen op de eerste plaats zet, en niet de winst.

Een tweede fundamentele tegenstelling ligt tussen de klimaatuitdaging en de imperialistische belangen. De meest ambitieuze IPCC-scenario’s over de opwarming van de aarde vergen een sterke internationale samenwerking. Maar imperialistische belangen, en met name die van de VS, ondermijnen voortdurend de vrede die noodzakelijk is voor samenwerking. Ook de miljarden die naar oorlog gaan, gaan niet naar het klimaat. Economische belangen houden conflictsituaties in stand en belemmeren zo de hoognodige klimaattransitie. Big Oil gebruikt conflicten als voorwendsel om ons nog langer vast te ketenen aan fossiele brandstoffen. Oorlogen eisen niet alleen op dit moment levens, maar brengen ook toekomstige levens in gevaar door de klimaatopwarming te versterken.

Laten we transitietechnologieën delen zonder patenten. Laten we windturbines en zonnepanelen verkopen in plaats van fossiele brandstoffen en wapens.

De wetenschappelijke inzichten van de IPCC-rapporten benadrukken de cruciale rol van internationale samenwerking in de strijd tegen de opwarming van de aarde. Aangezien de atmosfeer geen grenzen heeft, zal de klimaattransitie mondiaal zijn of niet zijn. Elk land moet bijdragen om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen af te bouwen. Dat kan door kennis en technologie te delen. Het Noorden is historisch verantwoordelijk voor de klimaatopwarming, heeft de meeste middelen en maakt winst door zuidelijke hulpbronnen te exploiteren. Het moet zijn rol opnemen en het Zuiden financieel ondersteunen bij de transitie en de nu al merkbare gevolgen van de klimaatopwarming. Het akkoord over een klimaatschadefonds op de COP28 is goed nieuws. Maar de Europese Unie en de Verenigde Staten, die niet aarzelen om hun militaire uitgaven te verhogen, hebben er alles aan gedaan om hun financiële bijdrage aan dit solidariteitsfonds zo laag mogelijk te houden.

Om een mondiale strijd tegen de klimaatverandering en de gevolgen ervan op gang te brengen, moeten de heersende klassen van het Noorden komaf maken met de hypocrisie die ze continu tentoonspreidden op de verschillende COP’s. Laten we transitie-technologieën delen zonder patenten. Laten we windturbines en zonnepanelen verkopen in plaats van fossiele brandstoffen en wapens. Laten we onze energie- en dus klimaattoekomst uit de handen nemen van Big Oil. Dit zouden de nieuwe richtlijnen voor internationale betrekkingen moeten zijn. Europa en België kunnen enkel voorbeelden zijn op vlak van transitie als ze hun afhankelijkheid van de VS-agenda vervangen door een publiek energiebeheer en onafhankelijke diplomatie die internationale samenwerking stimuleert.