Een pandemie verhelpen we het best door collectieve samenwerking, niet door concurrentie tussen staten of bedrijven. Maar analyses die de systemische aard van Covid-19 niet erkennen maken die samenwerking onmogelijk.

Het coronavirus circuleert nu reeds anderhalf jaar. Toch is er opvallend weinig debat geweest over de oorsprong van de pandemie. Een covid-19 fact finding mission werd afgelopen november opgericht in de schoot van de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) om de oorzaken van de pandemie te onderzoeken. Een recente nieuwe poging voor een herhaling van het onderzoek werd in juli door de Chinezen afgewezen.¹ Hoewel deze fact-finding mission geen uitsluitsel bood wat betreft de oorsprong van de pandemie, wist men enkele scenario’s af te lijnen.²

WGO fact-finding mission

Het eerste scenario dat de WGO onderzocht is het spillover-scenario. Hierbij wordt ervan uitgegaan dat de overdracht direct van dier op mens gebeurde. Het is zo dat de meerderheid van nieuw-uitgebroken virussen afkomstig zijn uit dierlijke reservoirs en dat ook de meeste coronavirussen (zoals SARSr-CoV) hun oorsprong vinden in het dierenrijk. Onderzoek toonde aan dat vleermuizen één van de meest vatbare diersoorten zijn voor ziektes die van dier op mens kunnen overgaan. Uit de tegenargumenten die door de WGO werden geformuleerd is gebleken dat er enkele tientallen jaren evolutionaire ontwikkeling zit tussen het covid-19 virus en de virusdeeltjes aangetroffen bij de vleermuizen in Wuhan. De WGO redeneerde dat er een mogelijke sampling bias is: de focus op vleermuizen zorgde ervoor dat er nog te weinig data voorhanden is van transmissies bij andere diersoorten. Het is waarschijnlijker dat een kip of een koe, wegens verhoogd contact met mensen, het virus doorgaf aan de mens.

Daarnaast is er geen bewijs gevonden voor de transmissie van het virus door het eten van vleermuizen (op voedselmarkten). Dit spillover-scenario wordt door de fact-finding mission omschreven als ‘mogelijk en zelfs waarschijnlijk.’

Het tweede scenario is dat van de intermediaire gastheer. Hierbij kan het virus niet rechtstreeks van de gastheer op de mens overspringen, maar dient de transmissie te verlopen door middel van een intermediair gast-organisme. Het virus moet hier via een intermediaire host of dier Y zich een weg tot het besmetten van een menselijke host banen. Volgens het WGO-rapport is dit een eveneens een waarschijnlijk scenario. De directe besmetting van vleermuis of nerts op mens is evolutionair gezien te snel, maar een intermediaire gastheer zou dit proces kunnen verkorten.

Een derde scenario legt de oorsprong meer bij de mens en focust op onze cold- and food chains (lees: besmet bevroren voedsel). Het gaat hier over de besmetting van mens op mens via onze voedselconsumptie. Belangrijk hierbij is dat ze een duidelijk onderscheid trekken tussen het initiële verspreidingspad van het virus en een mogelijke tweede uitbraak door gebruik van mondiale voedselketens. Het gaat hier over besmet voedsel dat via de cold chains getransporteerd wordt. Volgens het rapport is dit een plausibel scenario. Sinds de tijdelijke neutralisering van het covid-19-virus te China, is gebleken dat het land nieuwe uitbraken te danken had aan besmette – geïmporteerde – bevroren voedselproducten. Er blijkt echter geen sluitend bewijs voor dit scenario te zijn. Omtrent dit scenario heerst dus een consensus dat verspreiding via cold- and food chains mogelijk is, maar op zich het ontstaan van de pandemie niet kan verklaren.

Het rapport van de fact-finding mission werd dra het epicentrum van een hevig geopolitiek conflict tussen de VS en China. Deze geopolitieke strijd laat zich voelen tot binnen de Belgische politiek.

Een vierde – controversieel – scenario stelt dat de pandemie aangestoken werd door een (onopzettelijk) lek uit een laboratorium in Wuhan. De WGO heeft deze hypothese niet onderzocht, net omdat uit de genetische samenstelling van het virus is gebleken dat dit onmogelijk zou zijn. Het is al eerder gebeurd dat mensen door laboratoriumexperimenten zelf besmet werden, maar de missie zegt dat het onwaarschijnlijk is in het geval van covid-19.

Een etterende wonde

Het rapport van de fact-finding mission werd dra het epicentrum van een hevig geopolitiek conflict tussen de Verenigde Staten (V.S.) en China. Deze geopolitieke strijd laat zich voelen tot binnen de Belgische politiek. Waar aan weerszijden van het politieke spectrum enkele antwoorden worden gegeven met betrekking tot de genese van het virus, blijft de traditionele politiek stilzwijgend achter. Veelal scharen zij zich achter de redenering dat virussen van alle tijden zijn. De stilte die rond de genese van de pandemie hangt is onderdeel van een aanhoudende ontkenning die telkens weer de gedachte onderdrukt dat de pandemie een symptoom is van een meer diepgaande pathologie. De huidige crisis is in dit opzicht de etter op de wonde die steeds verder ontsteekt. We kunnen pas een remedie proberen vinden wanneer we de pathologie vaststellen.

Deze geopolitieke strijd uitte zich in het vroegtijdig scepticisme van de V.S. en het Verenigd Koninkrijk t.a.v. de fact-finding mission naar China. De trans-atlantische partners waarschuwen bij aanvang van de WGO-missie voor het achterhouden van data door de Chinese collega’s. Wetenschappers die deelnamen aan de missie, zoals John Watson en Dominic Dwyer, zijn hierover verdeeld.³
Zo zegt Watson dat het een normaliteit is dat de Chinezen geen ruwe data hebben overgemaakt aan het WGO-missie, maar tevens dat de informatiedeling vlot en degelijk verliep. Dwyer is het hier echter niet mee eens. Volgens hem hebben de Chinezen helemaal geen (vlotte) toegang tot alle opgevraagde informatie verleend. Na publicatie van het WGO-rapport uitten Dwyer en veertien landen hun ongerustheid omtrent opgelopen vertragingen en de beperkte toegang tot de ruwe data van het onderzoek. Ook de directeur van de WGO is van oordeel dat het laboratorium-scenario verder onderzocht moet worden. Voor velen is het aldus nog geen doodlopende piste.⁴

De legitimiteit van deze WGO-fact-finding mission wordt vanaf de start in vraag getrokken. Waar het WGO-rapport duidelijk enkele scenario’s heeft trachten te analyseren, worden de resultaten bijna onmiddellijk in vraag gesteld door Amerikaans president Joe Biden. De president beviel zijn inlichtendiensten een nieuw onderzoek uit te voeren naar de genese van de pandemie, met bijzondere focus op China. Omgekeerd kan ook: een woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse zaken poneerde op 12 maart in een tweet dat het misschien het Amerikaanse leger was die het virus naar Wuhan heeft gebracht bij de World Military Games eind 2019. Beide zijden wijzen elkaar met de vinger.⁵

Ook in België botsen tegenstrijdige ontstaansnarratieven met elkaar. Het debat is beperkt aanwezig in de media of politieke partijen, maar hier en daar werden er wat ballonnetjes opgelaten. De weinige stemmen die zich aan het debat over de genese wagen, uiten zich in drie verschillende discours: een extreemrechts, een neoliberaal discours en een systemisch discours. Deze verschillende discours zijn ideaaltypen, in realiteit kunnen we het publieke debat over de ontstaanswijze van de pandemie aanschouwen als een glijdende schaal tussen deze discours. Wat zijn dan de politieke implicaties van het verzwijgen of minimaliseren van de oorzaken van deze crisis? Wat zou dan net de waarde van een wetenschappelijke diagnose kunnen zijn voor het politieke niveau?

Een Chinees complot?

Het eerste is een extreemrechts discours. In dit discours wordt het ontstaan van de pandemie toegeschreven aan een veelheid xenofobe en samenzwerende factoren. Het virus wordt beschouwd als een product van buitenlandse samenzweringen binnen een geglobaliseerde wereld waarin het ooit roemrijke Westen steevast het onderspit moet delven ten aanzien van de mondiale krachten zoals bijvoorbeeld de Chinese overheid of de WGO. China heeft het virus zelf ontworpen of met opzet laten ontsnappen, dit om de wereldorde te ondermijnen.

In het extreemrechts discours leeft het xenofobe idee dat het virus ontstaan is door de ‘achterlijke’ productiewijze en consumptiepraktijken van de Chinezen.

Het idee dat het virus kwaadwillig ontwikkeld en verspreid werd door het virologisch instituut van Wuhan werd actief gepropageerd door voormalig Amerikaanse president Donald Trump. China zou volgens hem profijt slaan uit de pandemie en de verspreiding van het virus naar de rest van de wereld onder toeziend oog hebben toegelaten. Braziliaanse president Jair Bolsonaro gaat nog een stap verder. Bolsonaro denkt dat covid-19 ontwerpen werd door China om een bacteriële oorlog te voeren tegen de Braziliaanse economie. Het virus zou ontworpen zijn om de Braziliaanse economie te fnuiken en China tot wereldmacht te verheffen. Vlaams Belang (VB) sluit ook het ontsnappen van het virus uit een ondergronds laboratorium niet uit.

In deze zin ziet het VB het virus als een product van een Chinees complot. De Chinese overheid zou het virus opzettelijk hebben laten ontsnappen om het Westen in de verdomhoek van de geopolitiek te werpen.

Een centraal element van dit extreemrechts discours is de idee dat ‘het Westen’ en de natiestaat in verval zijn geraakt.⁶ Deze neergangsmythe stelt dat we bedreigd worden door een culturele neergang: een verlies van waarden en normen. Als ultieme oplossing schuiven zij een meer autonome natiestaat binnen een zelfvoorzienend Europa naar voor. Dit niet enkel om de culturele weerbaarheid van Europa te bestendigen, maar tevens om de oprukkende sociaal-economische macht van het Chinese communisme en de ‘hyperglobalisering’ een halt toe te roepen.⁷ Ze houden een protectionistisch pleidooi voor economische onafhankelijkheid en beweren bijvoorbeeld dat de voormalige tekorten van medisch materiaal de schuld is van ‘het hamsterende China’.

Verder is er de xenofobe idee dat het virus ontstaan is door de ‘achterlijke’ productiewijze en consumptiepraktijken van de Chinezen. In dit opzicht wordt het discours gekenmerkt door een welbepaalde vorm van het oriëntalisme waarbij de Chinezen en Aziaten door het eten van wilde dieren zoals vleermuizen en honden virusuitbraken stimuleren. Het VB stelt dat hun primitieve productiewijze en de consumptie van vleermuizen, deels ten gronde liggen aan het ontstaan van de pandemie.

Het extreemrechts discours richt zijn pijlen eveneens op de wetenschappelijke gemeenschap. Zo acht het VB de WGO-missie als een maat voor niets. Ze denken dat de WGO in de zak zit van het sluwe China, zo zou de Chinese overheid de directeur van de WGO, de Ethiopische “communist” Tedros Ghebreyesus, gebruiken als handpop. Ook persoonlijkheden dichter bij huis moeten het bekopen. Volgens VB Kamerlid Annick Ponthier is viroloog Marc Van Ranst één van de vele beschermengelen van het Chinese communisme: “In onze media mocht Marc Van Ranst zelfs “de openheid” van zijn Chinese vrienden bewieroken.”⁸ In de publieke sfeer stuurt VB een gematigde vorm van anti-wetenschappelijk discours aan die zich richt op de corona maatregelen en ad hominem aanvallen op virologen zoals Marc Van Ranst. Dit allemaal om het ‘schoon’ imago van de partij te vrijwaren. Wie echter kijkt naar de communicatie van sommige VB parlementsleden ziet een hard anti-wetenschappelijk verhaal die de wetenschappelijke gemeenschap ervan beschuldigt samen te zweren met de Chinese overheid. Het is duidelijk dat het extreemrechts discours omtrent de genese van de pandemie door het VB dus met een smeuïg anticommunistisch sausje overgoten wordt.

De associatie tussen wetenschappers en China werd ook in Amerika gemaakt. Daar was Anthony Fauci – lid van Corona Task Force – kop van jut. De zender Fox News en conservatieve politici beschuldigde Fauci en de Amerikaanse overheid van een doofpotoperatie. Volgens hun zouden ze op basis van gelekte e-mails bewijs hebben gevonden dat de overheid belastingsgeld gebruikte om ‘roekeloze’ laboratoriumexperimenten in China te financieren. Rechtse politici hebben meerdere malen opgeroepen om Fauci te ontslaan wegens zijn ‘corrupte banden’ met China.

In Vlaanderen vond dit anti-wetenschappelijk discours zijn hoogtepunt tijdens de zoektocht naar extreemrechtse terreurverdachte Jurgen Conings. Als corona-scepticus had Conings tegenover Marc Van Ranst meerdere malen – online – bedreigen geuit. Nadat hij wapens uit een militair depot stal en enkele urenlang het huis van Van Ranst observeerde, was de terreurdreiging zo acuut dat Van Ranst’ familie vijf weken lang in een safehouse moest verblijven. Hier zien we een ander gedeelte van extreemrechts die aan de randen van de partijpolitiek een anti-wetenschappelijke retoriek propageert en tot actie overgaat.

Extreemrechts heeft de virusuitbraken gedurende het begin van de crisis steevast geminimaliseerd. Illustratief hiervoor is de bocht die Donald Trump maakte gedurende de uitbraak, waarbij Trump eerst het virus afschilderde als slechts een griepje, maar nadien zelf toegaf het geminimaliseerd te hebben om de mensen niet in paniek te brengen.⁹ In de lage landen stapt Thierry Baudet van Forum Voor Democratie mee in deze minimalisering. Zo proclameerde Baudet: “Er is geen reet aan de hand.”¹⁰ Later draait ook Baudet zijn kar, hoewel uit peilingsonderzoek is gebleken dat meer dan de helft van Baudet’s kiezerskorps wel degelijk gewonnen is voor de idee dat het virus niet meer dan een griepje is.

In Vlaanderen vond dit anti-wetenschappelijk discours zijn hoogtepunt tijdens de zoektocht naar extreemrechtse terreurverdachte Jurgen Conings.

Het VB ging nooit zo ver in het minimaliseren van de ernst van covid-19. Het gebruikte eerder de meer algemene scepsis over de Chinese aanpak als een hefboom om xenofobe-oriëntalistische, anti-communistische en anti-globalistische politiek te poneren. Zo schrijft Tom Van Grieken (voorzitter VB) in zijn boek Toekomst in Eigen Handen het volgende: “De oude breuklijn tussen marxisme en kapitalisme behoort tot het verleden… De nieuwe breuklijn is er een tussen globalistische elite en nationale bevolking, tussen mondiale hyperklasse en nationale democratie.”¹¹

Volgens extreemrechts waart namelijk een alliantie van ontwortelde wetenschappers, communisten en globalisten door de wereld die erop uit is de nationale volksgemeenschap te ondergraven. De genese van de pandemie is de incarnatie van dit wortelloos globalisme.

In dit extreemrechts discours wordt een tweespalt tussen de concrete volksgemeenschap en een abstracte vorm van ‘hyperglobalisering’ geëtaleerd. Achter de globalisering en het uitbreken van de pandemie schuilt ‘China’. Heel de corona-crisis zou in het voordeel spelen van China die erop uit is een wereldmacht te worden. Door het opwerpen van deze tweespalt is het voor extreemrechts mogelijk om een pseudo-revolterend kader te bieden tegen de covid-19-pandemie. Het VB revolteert tegen het abstract globalisme door dit te verpersoonlijken in de bovengenoemde wortelloze alliantie die gecontroleerd zou worden door China.

Extreemrechts heeft geen antwoord op de crisis, maar gebruikt deze als excuus om het over eigen onderwerpen te hebben. Een opportunisme om gesloten grenzen, samenzweringstheorieën en een valse tegenstelling tussen een mondiale elite en het nationale volk te propageren. Daarnaast ook het virus te minimaliseren en racisme aan te wakkeren.

Van crisis naar gouden tijdperk

Een tweede discours, het neoliberale, normaliseert de oorsprong van de pandemie. “Virussen zijn van alle tijden. Epidemieën gebeuren doorheen heel de menselijke geschiedenis.” De pandemie is een natuurlijk gegeven en heeft een trans-historisch karakter. In deze optiek wordt de oorsprong van de pandemie slechts in minimale mate gekoppeld aan oorzaken zoals de globalisering, klimaatverandering en de agro-industrie. Daarbij wordt deze koppeling veelal als positief beschreven. Virussen zijn namelijk van alle tijden en het is dankzij de globalisering, wereldeconomie en het goede bestuur dat we in staat zijn om zulke virussen te overwinnen. Volgens dit discours vinden we de oplossingen voor de pandemie binnen het kapitalisme.

Zo schrijft Bert Mons, gedelegeerd bestuurder bij VOKA: “Maar zelfs de meest incompetente antiglobalisten, populisten en complotdenkers zouden moeten weten dat Pericles die in 429 v.c. aan de pest stierf, of de Heilige Lodewijk die in 1270 aan dezelfde ziekte ten onder ging, nog nooit van kapitalisme of liberalisme hadden gehoord. Covid is geen ziekte van de globalisering. Het is een ziekte, punt.”¹² Nochtans minimaliseert men kundig de schaal en snelheid waarmee de huidige pandemie heeft toegeslagen. De crisis wordt vanuit het discours van de status quo benaderd als een steeds wederkerend gegeven, en zou bijgevolg van alle tijden zijn.

Het is dus een iteratieve notie van crisis die stelt dat we er op het einde van de crisis ook beter zullen uitkomen.¹³ Het leven zal niet erger worden dan voor de pandemie, want een crisis is de beste motor voor vooruitgang. Om het met een boutade te stellen: “elk leger is gebouwd om de vorige oorlog te winnen”. De oorlogsretoriek ten aanzien van het virus is daar een illustratie van, het virus wordt beschouwd als een externe vijand die overwonnen moet worden. De post covid-19 periode zou een terugkeer naar de normaliteit of zelfs een nieuw gouden tijdperk kunnen inluiden.

Belangrijker is dat de periodes voor en na de pandemie hier niet zoveel van elkaar verschillen. Covid-19 is volgens dit discours geen historisch keerpunt, maar wel een crisis die het proces van vooruitgang bespoedigt. Het verschil ligt hem in het opklimmen van de ladder van de menselijke ontwikkeling.¹⁴ Dit is dezelfde wijze waarop sommige liberale economen naar economische crisissen kijken. De ‘creatieve destructie’ van een crisis schift ‘de gezonde’ van ‘de zieke’ banken of bedrijven, en geeft hierdoor impuls aan economische vooruitgang. Crisis is de drijvende factor van innovatie en geeft ademruimte aan de productiewijze om zichzelf ‘heruit te vinden’.

De ontwikkeling van vaccins en het uitrollen van een vaccinatiecampagne door het politiek bestuur is maar een pleister op een etterende wonde. Preventie is beter dan bestrijding.

Aan de kant van politiek bestuur gaat dezelfde logica op. Een economische crisis kan leiden tot politieke herstructureringen van de economie die op hun beurt het proces van vooruitgang kunnen bewerkstelligen. Het bestieren van de crisis is vanuit dit oogpunt een kwestie van een correct-management. De vrije markt en het juiste crisis-management zouden de crisis ‘oplossen’ doordat de markt vaccins ontwikkelt en het politiek bestuur een snelle vaccinatiecampagne uitrolt.

Volgens dit discours is het virus toevallig ontstaan in de natuur en is de vrije markt de beste remedie om de pandemie te bestrijden. Een virus kan dan wel van alle tijden zijn, haar intensiteit en oorzaken zijn historisch-specifiek. De snelheid waarmee het virus intrede doet over de gehele wereld is ongezien.

Daarbij manifesteert het globalisme zich tevens in historische golven, waarbij elke golf een grotere schaal aanneemt en meer intens is in haar verwevenheid dan de voorgaande golf. De intensiteit en snelheid van de mondiale economie heden ten dage is uiteraard niet dezelfde als die van gisteren of als die ten tijde van het Athene van Pericles.

Een opvallend aspect van dit discours is dat de traditionele partijen zwijgen over de oorzaken van de pandemie. Wie op zoek gaat naar standpunten bij de vele Belgische politieke partijen vangt veelal bot. De scheefgetrokken analogieën met andere historische gevallen van ziekte-uitbraken duiden op de veronderstelling dat de schaal van onze huidige pandemie iets van alle tijden is. Hiermee schuift het discours van de normalisering het historisch-specifiek karakter van de huidige crisis van de tafel.

Wanneer er dan toch een enkeling uit de traditionele partijen de wortels van de pandemie aankaart, blijft de bijdrage van onze economie aan de huidige crisis grotendeels buiten schot. Zo geeft Maggie de Block (Open Vld) op een conferentie over infectieziektes aan dat zowel de globalisering als de klimaatverandering de verspreiding van vergeten tropische ziekten aanwakkert. Wetenschap en klimaatonderzoek moeten hand in hand gaan om pandemieën te voorkomen. Over de impact van die de agro-industrie heeft op het stimuleren en verspreiden van nieuwe virussen door de vergaande klimaatverandering die het teweeg brengt en het soort globalisering die het nodig heeft om winsten te maken, wordt er geen woord gerept. De oorzaken van de pandemie worden hier buiten het kapitalisme gelegd.

De pandemie is echter onderdeel van een hele reeks nieuwe opkomende virussen zoals ebola, vogelgriep of SARS.¹⁵ Het is belangrijk om de huidige crisis te zien als een exponent van een hele geschiedenis van opkomende virussen die hun oorsprong vinden in het kapitalisme. Dat wil zeggen het soort globalisering, de desastreuze klimaatverandering en de centrale rol van de agro-industrie. De ontwikkeling van vaccins door de farmaceutische industrieën en het uitrollen van een vaccinatiecampagne door het politiek bestuur is in dit opzicht maar een pleister op een etterende wonde. Preventie is beter dan bestrijding.

“Historiseer altijd!”

Naast het extreemrechtse en neoliberaal discours omtrent de genese van de pandemie, is er tevens een systemisch discours. Het systemisch discours kadert de pandemie binnen maatschappelijke en ecologische ontwikkelingen, met name industriële landbouw en globalisering. Het startpunt van dit systemisch discours is gelijklopend met de imperatief: “Historiseer altijd!” Het discours gaat ervan uit dat de pandemie een historisch-specifiek karakter heeft.

De agro-industrie streeft uit winstbejag een steeds verdere intensivering van een monocultuur van dierenveeteelt na, waardoor we een steeds grotere groep verzwakte consumptiedieren creëren die vatbaarder zijn voor pathogenen (ziekteverwekkers) allerhande. De uitbreiding van de agro-industrie zorgt er eveneens voor dat mensen, wilde en gedomesticeerde dieren steeds nauwer contact hebben met elkaar. Dit creëert meer opportuniteiten voor ziekteverwekkers om over te gaan van dier op mens en vice versa. De vergaande aanwezigheid van dieren in onze productieketens – o.a. door onze vleesconsumptie – is direct verbonden met de verspreiding en ontwikkeling van ziekteverwekkers in de wereld. Door de globalisering zien we een beweging waarbij allerhande nieuwe opkomende virussen van de geografische periferie naar onze metropolen toe beweegt, waaruit deze over heel de wereld verspreid kunnen worden. Breng dit in relatie tot het veranderde klimaat die eveneens zorgt voor een geïntensiveerde verspreiding van wilde diersoorten die ziekteverwekkers met zich meedragen, en je krijgt een verhoogde kans op overdracht van mens op dier. Bij de ontbossing worden ecologische systemen zoals het Amazonewoud en gronden van kleine boeren door agro-multinationals op agressieve wijze omgevormd tot monoculturele landbouw en veehouderij die de kans op het ontstaan van ziekteverwekkers verhogen.

De covid-19 pandemie is niet iets van alle tijden, maar heeft een historisch-specifiek karakter die we terugvinden in de veranderingen in de productiewijze en het klimaat. Zo schrijft Ewald Engelen: “Epidemieën zijn weliswaar een constante in de menselijke geschiedenis, maar pandemieën niet. De afgelopen weken zijn er een aantal rapporten verschenen dat de roofzuchtige wijze waarop wij met de natuur omgaan als oorzaak aanwijst. Steeds dieper dringt het mondiale, industriële voedingssysteem door tot in uithoeken van onze planeet, waar het van sluimerende virussen tikkende tijdbommen maakt. Covid-19 nu, ebola, SARS, mers en vogelpest eerder. De kletsende klasse wijdt het ondertussen ‘luchtigjes’ aan wilde dierenmarkten en het eten van vleermuizen, kortom: aan Chinese folklore. En wijst daarmee elke westerse verantwoordelijkheid af.”¹⁶

Westerse staten – en ook China – wijzen met de vinger naar elkaar wanneer er naar de oorzaken van covid-19 gezocht wordt. Maar dit is een makkelijk afleidingsmanoeuvre om de rol van de agro-industriële productie bij het ontstaan en de verspreiding van virussen te minimaliseren. De agro-multinationals zijn direct of indirect hun industriële activiteiten steeds verder gaan uitbreiden en hebben hiermee de habitat van wilde diersoorten vernietigt.¹⁷ Deze wilde dieren leven nu dichter op elkaar en met een verdere urbanisatie van deze habita, neemt de interactie tussen mens en dier toe. Wanneer de veeteelt op monoculturele wijze georganiseerd wordt door de agro-multinationals creëert dit consumptiedieren die vatbaar zijn voor allerhande ziekteverwekkers. Het nauwe contact tussen deze consumptiedieren, wilde dieren en mensen geeft de mogelijkheid voor virussen om welig te tieren.

Het model van giga-boerderijen zien we over heel de wereld bij alle veeteeltindustrieën, met alle ziekmakende gevolgen van dien.

Volgens milieuactivist Armanda Govers is er eveneens een duidelijk – maar geen causaal – verband tussen onze vleesconsumptie en de opkomst van pandemieën. “Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) stelt dat ongeveer tweederde van de verwekkers van infectieziekten afkomstig is van dieren. Infectieziekten die overdraagbaar zijn van dier naar mens noemen we zoönosen. Het Amerikaanse Center for Disease Control and Prevention (CDC) meldt dat drie van de vier nieuwe of opkomende infectieziekten zoönosen zijn.”¹⁸

Volgens haar worden de meeste ziektes door consumptie overgedragen en kan besmetting ook voorkomen door het eten van rauw besmet vlees, zuivel of eieren. De steeds verdere incorporatie van wilde en gedomesticeerde dieren in de productieketens van de agro-industrie ligt dus deels aan de grond van het ontstaan en de verspreiding van nieuwe virussen.

Het feit dat een uitbraak in Wuhan tot een pandemie heeft geleid toont aan hoe kleine bestuursfouten op plekken waar een virus snel kan verspreiden een effect kan hebben op ieder mens in de wereld. Hoewel een groot deel van de virussen opkwamen door het nauwe contact tussen mens en dier, zien we ook dat een geglobaliseerde agro-industrie de verspreiding van deze opkomende virussen tot een wereldwijd niveau hebben getild. Christopher Olsen waarschuwt: ‘Als we willen weten waar de volgende pandemie zal ontstaan, kijken we best eerst naar onze eigen achtertuin.’(sic).¹⁹

In 2003 dook de vogelgriep op in het Nederlandse Gelderland, en verspreidde zich al gauw naar België. Nederland is met hun pluimvee industrie één van de grootste exporteurs van eieren en levende kippen in de wereld. Door de productiedensiteit in de Nederlandse kippenfokkerijen worden kippen samengeperst in immense hangars die een broeihaard lijken te zijn voor de genese van allerhande virussen. Dit model van giga-boerderijen zien we over heel de wereld bij alle veeteelt industrieën met alle pathogene gevolgen van dien. Enkele maanden geleden werd de vogelgriep weer in België gesignaleerd en riep de overheid om pluimvee verplicht op te hokken. In Duitsland woedde er afgelopen zomer een varkensgriep. Viroloog Steven Van Gucht waarschuwde dat deze varkensgriep een ernstige kandidaat is voor een nieuwe pandemie.²⁰

Het ontstaan van covid-19, ebola en vele andere virussen hebben bovendien door de mens geïnitieerde drijfveren. Een recente studie naar de oorzaken van de pandemie wijst klimaatverandering aan als één van de mogelijke drijfveren van de pandemie.²¹ Omwille van de klimaatverandering in de vegetatie in het zuiden van China zou de verspreiding van allerhande nieuwe soorten vleermuizensoorten een honderdtal nieuwe coronavirussen in de regio hebben binnengebracht.

De leefgebieden van vleermuizen lijken dus door klimaatverandering te zijn veranderd waardoor er nieuwe virussen kunnen muteren en verspreiden. In een open brief klagen een resem wetenschappers van Scientists4Climate het kapitalisme aan als olifant in de porseleinwinkel van het klimaat en milieu.²² Zij veroordelen niet enkel de apolitieke logica van allerlei partijen in de Belgische politiek, maar wijzen – terecht – met de vinger naar de multinationals van deze wereld. “Klimaatverandering wordt veroorzaakt door specifieke, historisch gegroeide, politieke en economische structuren die onze manier van produceren en consumeren bepalen.” Zowel Karl Marx als econoom Joseph Schumpeter hebben erop gewezen dat een toenemende concentratie van kapitaal en de concurrentielogica eigen aan het kapitalisme zorgen voor het ontstaan van monopolies, die op hun beurt opnieuw de ontwikkeling van alternatieve productieprocessen kunnen blokkeren of neutraliseren. Aldus zorgt de huidige hyperglobalisering voor een welbepaald structureel onvermogen om de klimaatproblematiek werkelijk op te lossen.

Historicus Adam Tooze stelt daarom dat we de eerste crisis van het antropoceen doormaken.²³ Dat de klimaatverandering de pandemie aangewakkerd heeft, is tevens geen nieuw gegeven. De opkomst van virussen is historisch nauw verbonden met verstoring van de natuur. Sinds de jaren veertig zijn ettelijke virussen de kop opgestoken in plekken waar ze voordien ondenkbaar waren. Het probleem ligt hem hier niet zozeer bij de wilde dieren zelf; maar wel bij het kappen van bossen, de urbanisering of de expansie van industriële activiteiten. Daarnaast zorgt ook transport ervoor dat dieren grotere afstanden kunnen afleggen en nieuwe oorden kunnen verkennen. Sommige dieren kunnen zich makkelijk aanpassen aan nieuwe habita.

Afgelopen zomer stierf een koppel in Kampenhout aan malaria. Hoogstwaarschijnlijk werden zij gestoken door een exotische mug die via de nabijgelegen luchthaven van Zaventem in ons land terechtgekomen was. De kans is bovendien reëel dat insecten zoals de tijgermug – die dengue of zika virussen kan overdragen – zich op termijn zullen vestigen in België. Ons veranderend klimaat maakt het mogelijk dat deze insecten kunnen overleven en voortplanten. Delen van Zuid-Europa kampen reeds met dit probleem. De klimaatverandering, de globalisering en agro-industrie brengt dus nieuwe ziekteverwekkers tot in onze contreien.

Een ontvlambaar conflict

Het uitblijven van een systemische diagnose van de pandemie biedt een mogelijkheid om de crisis op geopolitiek niveau te instrumentaliseren. Doorheen de pandemie doken er steeds meer China-sceptische stemmen op binnen het internationaal toneel en in de Belgische politiek. Van het centrum tot de extreem-rechterzijde van het politiek spectrum klonk in de Belgische politiek unisono de beschuldiging dat de pandemie mogelijk te wijten is aan de laattijdige en niet transparante aanpak van de Chinese overheid. De ‘Chinese aanpak’ zou volgens deze politieke krachten het gevolg zijn van onkunde en de autoritaire tendens om binnenlandse problemen stil te zwijgen of de kop in te smoren.

Het is effectief zo dat er bij voorgaande epidemieën een algemene zwijgplicht werd opgelegd door de Chinese overheid. Burgers, bedrijven en zelfs partijkaders mochten bijvoorbeeld geen weet hebben van de SARS-uitbraak in Guangdong (2002) zodat de rust, stabiliteit en de reputatie van het land bewaard bleef. Vandaag de dag zijn er enkele aanwijzingen dat de Chinese overheid de Wuhan-uitbraak in zijn vroege dagen gecommuniceerd heeft aan het Amerikaanse centrum voor ziektebestrijding.²⁴ De voormalige VS-minister voor Volksgezondheid Alex Azar bevestigde dat ambtenaren al op 4 januari de eerste rapporten van Chinese collega’s hadden gekregen over de uitbraak. In China zelf werden er vele mensen gecensureerd die informatie over de uitbraak wouden verspreiden of verzamelen. De Chinese staat wou volledige controle over de uitbraak hebben, met alle gevolgen van dien. De scepsis van partijen over de ‘Chinese aanpak’ kadert in een geopolitieke machtsstrijd waar er weinig plek is voor een genuanceerd beeld over de genese van de pandemie.

De VS is met de Trump – en de Biden-administratie – een steeds harder koers tegen China gaan varen.²⁵ Voormalig president Trump noemde covid-19 een China-virus en dacht dat de Chinese overheid kwaadwillig het virus in de wereld had gebracht, conform met het extreemrechts discours. De explosieve situatie bereikte een hoogtepunt in september wanneer de secretaris generaal van de Verenigde Naties, António Guterres, waarschuwde dat we afstevenen op een nieuwe Koude Oorlog. Na Trump werd het anti-China discours verder gezet, maar werd de notie van het virus als buitenlands virus vervangen door een neoliberaal discours dat het virus als ‘iets van alle tijden beschouwt’. De Biden-administratie trekt de bereidwilligheid van China om samen te werken aan de fact-finding mission actief in vraag, en heeft ‘ernstige bezorgdheden’ over de door China vrijgegeven informatie over de Wuhan-uitbraak. In mei vroeg Biden zelfs om het onderzoek naar de oorzaken van covid-19 te heropenen en sloot hij niet uit dat het virus uit een lab in Wuhan zou zijn ontstaan. Het harde discours van Trump mag dan wel getaand zijn, daarmee is de antagonistische houding van de V.S. tegenover China alles behalve verzacht.

Vandaag is de samenwerking tussen China en de WGO helemaal vastgelopen. Een recente poging van de WGO om de fact-finding mission te hervatten loopt stuk op een weigering van de Chinese overheid. De missie is niet meer welkom in Wuhan zolang ze het laboratorium-scenario blijft onderzoeken. Het politiseren van wetenschappelijk onderzoek is volgens de Chinese overheid ongepast. Liang Wannian, hoofd van het Chinese team bij de missie, beweert zelfs dat het even goed uit buitenlandse laboratoria ontsnapt zou kunnen zijn. Zowel de V.S. als China wijzen elkaar met de vinger, het laboratorium-scenario vormt de spil van het geopolitiek conflict.

In België stapte parlementslid Theo Francken (N-VA) mee in dit geopolitiek spel. Hij diende vorig jaar in de kamer een resolutie in om een internationaal onafhankelijk onderzoek te starten naar de oorsprong van het virus. Francken wakkerde de China-scepsis aan door op twitter een artikel te plaatsen over het mogelijke ontstaan van het virus in een Chinees lab.²⁶

Een pandemie verhelpen we best door collectieve samenwerking, iets dat nu ondermijnd wordt door de geopolitieke belangen van staten en de private belangen van de agro-industrie.

De resolutie stuitte op hevige kritiek van de Chinese ambassadeur die in een brief naar Francken schreef dat de eis van landen naar internationaal onderzoek stigmatiserend werkt, en een poging is een wetenschappelijke zaak te instrumentaliseren “om hun eigen incompetentie in de aanpak van de crisis te maskeren.” De ‘Chinese aanpak’ mag dan wel terechte vragen oproepen, de vroegtijdige of misplaatste beschuldigingen over de trage of niet transparante aanpak en het ontsnappen van het virus uit een lab geven een vertekend beeld over de pandemie. Hiermee fnuiken zogenaamde sceptici een mogelijke internationale samenwerking en gooien ze olie op het vuur van een sterk ontvlambaar geopolitiek conflict.

Naar een collectieve aanpak

Een virusuitbraak die de schaal van een pandemie kan aannemen, verhelpen we het best door collectieve samenwerking, iets dat nu ondermijnd wordt door de geopolitieke belangen van staten en de private belangen van de agro-industrie. Het benaderen van de covid-19-pandemie als iets van alle tijden of als het product van een Chinese samenzwering nekt een diagnose die het systemische karakter van de crisis in vraag stelt. Indien deze diagnose uitblijft zal een degelijk politiek antwoord op de virologische problemen van vandaag en morgen moeilijk te geven zijn. Een diagnose die de relaties tussen de vele drijfveren van opkomende virussen in kaart brengt kan een verklarend-kader bieden voor een verwarrende crisis en hopelijk een eerste stap zijn in het omhanden van deze ernstige problematiek.

Hierbij is er nood aan een nieuw agro-ecologisch model die de gevaren van het ontstaan en de verspreiding van virussen en de noden van het klimaat en de landbouwbevolking in acht neemt. Er moeten inspanningen gedaan worden om de verandering van het klimaat tegen te gaan zodat de circulatie en het aantal ziekteverwekkers vermindert. Het universele verlangen naar winst van de agro-industrie heeft ons in een tijdperk van pandemieën geloodst, waar alle pathogene risico’s van de productie op het welzijn van de planetaire bevolking en dierenpopulaties worden afgewimpeld.

De oorzaken van de pandemie en de bestrijding ervan aanpakken veronderstelt een solidariteit die over landsgrenzen heen gaat. De pandemie is een mondiaal probleem dat een mondiale aanpak vereist. Een internationalisme waar patenten voor vaccins, testen en de nodige medicatie opgeschort worden zodat we de productie kunnen opschalen en landen kunnen voorzien van de middelen om de pandemie te bestrijden, een solidariteit die de agro-industrie kan confronteren en ten dienste kan stellen aan het welzijn van de planeet. Elke staat legt de oorzaak van de pandemie bij een ander en begraaft daarmee bij voorbaat een internationale samenwerking. De belangen van staten en kapitaal proberen het internationalisme te verdelen die de enige oplossing kan aanreiken voor dit tijdperk van pandemieën.

1. Gabriel Crossley, “China rejects WHO plan for study of COVID-19 origin”, Reuters, 22 juli 2021. Raadpleging: 4 augustus 2021.
2. Joint WHO-China Study, “WHO-convened Global Study of Origins of SARS-CoV-2: China Part”, WHO, 6 April 2021. Raadpleging: 22 juli 2021.
3. “Covid: UK scientist defends WHO fact-finding mission to Wuhan”, BBC, 14 februari 2021. Raadpleging: 23 juli 2021.
4. Garrie van Pinxteren, “Ook Tedros dringt nu bij China aan op openheid over de oorsprong van het virus”, NRC Handelsblad, 16 juli 2021. Raadpleging: 23 juli 2021.
5. Zhao, L. [zlj517]. 2021-12-03. “CDC was caught on the spot. When did patient zero begin in US? How many people are infected? What are the names of the hospitals? It might be US army who brought the epidemic to Wuhan. Be transparent! Make public your data! US owe us an explanation!”. Twitter.
6. Ico Maly, Hedendaagse Antiverlichting, EPO uitgeverij, Berchem, 2018.
7. Brieuc Suys, “Hoe een Chinees virus het einde inluidt van de hyperglobalisering”, Vlaams Belang, april 2020. Raadpleging: 1 maart 2021.
8. “Oorsprong coronavirus: ‘WHO-onderzoek wordt maat voor niets’”, Vlaams Belang, 8 februari 2021. Raadpleging: 1 maart 2021.
9. “Trump deliberately played down virus, Woodward book says.” BBC.com, 10 september 2020.
10. “Thierry Baudet over corona: “Er is geen reet aan de hand.”” [Video]. Eindhovens Dagblad, 7 juli 2021.
11. “Tom Van Grieken stelt “Toekomst in eigen handen voor””. Vlaams Belang, 2017.
12. Bert Mons, “Covid is een ziekte. Punt.”, Voka, 22 mei 2020. Raadpleging: 3 maart 2021.
13. Reinhart Koselleck, The Practice of Conceptual History. Timing History, Spacing Concepts, Stanford: Stanford University Press, 2002, pp. 236-247.
14. Reinhart Koselleck, “Introduction: ‘Translation of Reinhart Koselleck’s ‘Krise’”, Journal of the History of Ideas, April, 2006, Vol. 67, No. 2, p. 357-400.
15. Mike Davis, “Het monster wandelt binnen”, Lava, 5 juni 2020. Raadpleging: 6 maart 2021.
16. Ewald Engelen, “Kletsers”, De Groene Amsterdammer, 6 mei 2020. Raadpleging: 4 april 2021.
17. Rob Wallace, Dead Epidemiologists: On the Origins of COVID-19, Monthly Review Press, New York, oktober 2020.
18. Armanda Govers, “Waarom vechten we tegen corona zonder de oorzaak te bespreken?”, Oneworld, 1 mei 2020. Raadpleging: 10 juli 2021.
19. Mike Davis, The Monster Enters: COVID-19, Avian Flu and the Plagues of Capitalism, Or Books, New York, 2020.
20. JV, “Van Gucht: ‘Nieuw type varkensgriep ernstige kandidaat voor nieuwe pandemie’”, De Morgen, 1 juli 2020. Raadpleging: 10 juli 2021.
21. IPS., “Eerste aanwijzing dat klimaatverandering Covid-uitbraak in de hand heeft gewerkt”, DeWereldMorgen, 9 februari 2021. Raadpleging: 2 juli 2021.
22. Ludo de Witte et al., “Kapitalisme: de olifant in de klimaatkamer”, Apache, 5 februari 2019. Raadpleging: 20 juli 2021.
23. Adam Tooze, “We are living through the first economic crisis of the Anthropocene”, The Guardian, 7 mei 2020. Raapleging: 10 juli 2021.
24. Ng Sauw Tjhoi, “Geopolitiek van het coronavirus”, Lava, 23 juni 2020. Raadpleging: 11 juli 2021.
25. Daniel Bessner, “The Last Thing We Need Is a “New Cold War” With China”, Jacobin Magazine, 22 april 2020. Raadpleging: 12 maart 2021.
26. Dirk Coosemans, “Chinese ambassadeur stuurt boze brief naar Theo Francken die onafhankelijk onderzoek naar coronavirus eist”, Het Nieuwsblad, 27 mei 2020. Raadpleging 10 maart 2021.