De in 2013 gekozen Argentijnse jezuïetenkardinaal Jorge Mario Bergoglio koos zijn naam als eerbetoon aan de heilige Franciscus van Assisi, die een gelofte van armoede had afgelegd. In tegenstelling tot zijn voorganger werd zijn pontificaat geleid door de eenvoud van protocol en sociale kwesties.

Ik was oorspronkelijk wantrouwig tegenover Paus Franciscus, maar uiteindelijk heeft hij van mij een gematigde ‘Bergogliaan’ (zoals we in Rome zeggen) gemaakt. In de chaos van de wereld van vandaag lijkt hij een referentiepunt dat zelfs onverlaten zoals ik moreel en politiek kan leiden.

Voor progressieve christenen in de 20e eeuw is het pontificaat van Johannes XXIII (1958-1963) en het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) een ongelooflijke opening: sociale rechtvaardigheid, vrede in de wereld, ontwapening, liturgische vereenvoudiging, dialoog met andere geloven en niet-gelovigen werden de prioriteiten waar we ons mee bezig moesten houden.
Maar de volgende pontificaten voeren hen van teleurstelling naar teleurstelling.

Van Charybdis naar Scylla

De inschikkelijkheid van Paulus VI tegenover Pinochet, Videla en Franco, wiens misdaden hij ontkent terwijl hij progressieve christenen “communisten” noemt, stelt hen duidelijk niet gerust. Deze paus legt ook het verbod op anticonceptie vast in een encycliek (Humanae Vitae). Zijn onfortuinlijke opvolger Johannes Paulus I krijgt niet de kans om zichzelf te bewijzen. Zijn pontificaat duurt maar 33 dagen.

Johannes Paulus II moderniseert zeker zijn “imago”, zijn garderobe (een ontwerp van Castelbajac) en zijn liturgische voorwerpen (door de juwelier Christofle), maar in 1987 wordt hij ontvangen door de Chileense dictator Pinochet, die zich samen met hem laat toejuichen vanop het balkon van het presidentieel paleis. Op 3 april breken tijdens zijn mis in Chili gewelddadige protestrellen uit, waarbij 600 mensen gewond raken. Degenen die hopen op een aanklacht tegen de dictatuur, die onder andere priesters vermoordde die dicht bij de bevrijdingstheologie stonden, zijn eraan voor de moeite.

Johannes Paulus II, politiek zeer toegewijd aan de Verenigde Staten, sluit in het geheim een Heilig Bondgenootschap met Ronald Reagan tegen het “kwade rijk”. De bevrijdingstheologie wordt verboden en haar theologen worden publiekelijk vernederd door de paus. Katholieke vrouwen, die hopen dat hun emancipatie uiteindelijk ook de Kerk zal binnendringen en dat ook zij het priesterschap zullen kunnen bekleden, blijven ontgoocheld achter. De apostolische brief van 1994 (“Ordinatio Sacerdotalis”), ondertekend door Johannes Paulus II, maakt het verdict duidelijk: ze worden nog eeuwen uitgesloten van priesterlijke functies.

De paus citeerde de Italiaanse grondwet en herinnerde de werkgevers eraan dat belastingen betaald moeten worden naar ieders draagkracht.

Wanneer Ratzinger de pauselijke troon bestijgt als Benedictus XVI, is de Restauratie compleet. De terugkeer naar barokke praal is hier een zichtbaar symbool van: de paus draagt weer rode muiltjes van kangoeroehuid en een camauro afgezet met hermelijn. Dit hoofddeksel werd niet meer gedragen sinds Johannes XXIII. Net als bij Johannes Paulus II ligt de nadruk op morele verboden waarover niet onderhandeld kan worden: homoseksualiteit, anticonceptie, abortus, euthanasie en het homohuwelijk.

Deze verfijnde theoloog was nochtans lang een aanhanger van de “Legionairs van Christus” en hun stichter Marcial Maciel, die door Johannes Paulus II zeer werd gewaardeerd, maar van wie later werd ontdekt dat hij minstens 60 minderjarigen had misbruikt en vader was van verschillende buitenechtelijke kinderen.

De komst van paus Fransiscus

In 2013 geeft het terugtreden van Benedictus XVI en de verkiezing van Bergoglio de “progressieven” weer hoop, maar er ontstaat meteen een zeker wantrouwen tegen de opvolger van Ratzinger. Zijn stijl is zeker een breuk met die van Benedictus XVI. Hij vereenvoudigt het protocol, kondigt ingrijpende hervormingen aan in het bestuur en de financiën van de Kerk en uit harde kritiek op de Curie.

Maar zijn rol als hoofd van de Argentijnse Jezuïeten tijdens de dictatuur blijft duister. Twee priesters werden gemarteld door de troepen van Videla, en hoewel hij hen misschien niet volledig heeft verraden, is het duidelijk dat hij zich ook helemaal niet verzette tegen de dictatuur. De eerste encycliek die hij ondertekent (“Lumen Fidei”), werd grotendeels geschreven door Benedictus XVI, en dat zie je. Het hoofdonderwerp van de tekst is de relatie tussen geloof en rede. De tekst neemt de klassieke doctrine over, met haar patriarchale taal (God de Vader, de mens, de broeders) en haar veroordelingen van alles wat niet tot het klassieke gezin behoort.
De encycliek neemt de crisis van het christelijk geloof niet serieus en analyseert ook niet de oorzaken of de opkomst van het moderne atheïsme, waar Vaticanum II (1962-1965) nochtans wel al rekening mee hield.

Ook de strijd voor rechtvaardigheid (economisch, sociaal, ecologisch) wordt niet besproken. Deze eerste tekst, in volledige continuïteit met die van de vorige conservatieve paus, is een teleurstelling voor veel katholieken die verwachtten dat paus Franciscus zou breken met het verleden op het gebied van inhoud en niet alleen op het gebied van vorm.

Maar geleidelijk aan omzeilt de jezuïetenpaus de obstakels die zijn conservatieve tegenstanders opwerpen. Hij is geen revolutionair, iets waar de linkse katholieken nochtans op gehoopt hadden en hij trekt zich strategisch terug tegenover zijn tegenstanders, maar hij maakt niettemin gedurfde politieke gebaren en probeert het bestuur van de Kerk te hervormen.

Een antiklerikale paus?

Zodra hij de pontificale troon bestijgt, veroordeelt paus Franciscus, voor een publiek van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, hard de wereldse kerk, waar klerikalisme bloeit en starre ideologische standpunten de plaats innemen van het evangelie. Het is duidelijk dat hij op de grootste weerstand zal stuiten van deze hoogwaardigheidsbekleders, die in Rome leven als prinsen en niet van plan zijn om hun privileges op te geven.

Als alternatief voor deze macht stelt paus Franciscus een Kerk voor “zonder ketenen en zonder muren”, met “deuren die openstaan voor iedereen” om allen die dat willen op te nemen en niet om “mensen af te wijzen of te veroordelen” (Apostolische Brief “Desiderio desideravi” op 29 juni 2022 becommentarieerd door de paus aan de nieuwe aartsbisschoppen – Le Figaro, 30 juni 2022).
Deze democratische Kerk zou niet langer gecentraliseerd zijn, maar synodaal, d.w.z. horizontaal gebaseerd op het “volk van God”, uitgenodigd om zich uit te drukken. Zo komt de Amazonië-synode samen en doet voorstellen. Op de synode wordt onder andere besproken of getrouwde mannen als priester kunnen dienen. Maar dat voorstel stuit op hevig conservatief verzet. Er wordt gedreigd met een schisma, en dus wordt het voorstel snel weer begraven.

De hervorming van de Romeinse Curie zelf verloopt niet soepel. De dicasterieën (departementen) van de Curie worden allemaal op dezelfde voet geplaatst, en met dezelfde prioriteit: Verkondiging van het Evangelie (Apostolische Constitutie “Praedicate Evangelium” van 19 maart 2022). Deze departementen kunnen worden voorgezeten door leken (inclusief vrouwen) en moeten zichzelf zien als “ten dienste” van de bisschoppen van de wereld en hun bisschoppelijke conferenties. Samenwerken moet de norm zijn. De voorkeur gaat uit naar gekwalificeerde personen die de diversiteit van de Kerk vertegenwoordigen.

Paus Franciscus maakt zich geen illusies over het enthousiasme van de Curie voor hervorming en had weerstand tegen verandering als gevolg van “luiheid”, “lauwheid”, “spirituele middelmatigheid” of terugplooien op zichzelf al aan de kaak gesteld (boodschap van 29 juni 2022). Zijn toespraak wordt niet gevolgd door een diepgaande verandering in het bestuur van de Kerk. Paus Franciscus heeft misschien niet de nodige slagkracht en autoriteit om verandering teweeg te brengen.

Splijtzwammen ontwijken

Veel westerse katholieken hebben de Kerk de afgelopen decennia verlaten, geschokt door haar onverzettelijkheid in ethische kwesties: euthanasie, abortus, echtscheiding, homoseksualiteit en discriminatie van vrouwen. Bij veel van deze kwesties is het duidelijk dat paus Franciscus bereid is om concessies te doen aan de tijd waarin we leven. We herinneren ons zijn beroemde uitspraak: “Als een homoseksueel van goede wil is en God zoekt, wie ben ik dan om over hem te oordelen?¹

De uitspraak leidt onmiddellijk tot heftige reacties van de conservatieve vleugel van de Kerk. Er is een risico op een schisma en de entourage van de paus bagatelliseert deze uitspraken, die in strijd zijn met eerdere kerkelijke documenten.
De paus verkiest empathie boven starheid. Hij adviseert de ouders van jonge homo’s om hun kinderen niet te veroordelen maar te steunen (hoorzitting van 26 januari 2022).

Katholiek rechts is woedend, vooral in Frankrijk, wanneer het burgerlijk huwelijk opengesteld wordt voor koppels van hetzelfde geslacht. De paus heeft hen een echte klap in het gezicht toegebracht. Hij wijst erop dat de katholieke doctrine over het huwelijk niet verandert, maar hij pleit er in 2020-2021 meermaals voor dat het burgerlijk recht het recht van homoseksuelen erkent om een gezin te stichten, door middel van een burgerlijk huwelijk of een vorm van samenlevingscontract. Dat onderscheid is nieuw.

In december 2023 geeft de Dicasterie voor de Geloofsleer de Fiducia supplicans-verklaring uit, die toestaat dat katholieke geestelijken “onregelmatige” paren (samenwonend of gescheiden) en paren van hetzelfde geslacht zegent. De paus keurt de verklaring goed en ondertekent ze.

Hij merkte op dat het oorverdovende lawaai van oorlogen en conflicten steeds luider werd en lanceerde een slogan die pacifisten alleen maar enthousiast kon maken: “Minder militaire uitgaven, meer geld voor onderwijs”.

De tekst specificeert dat het niet gaat om het sacrament van het huwelijk, noch om een ritus. Ondanks deze beperkingen wordt deze toenadering tot homoseksuelen hard veroordeeld door de meest traditionalistische katholieken. Sommige bisschoppen kondigden al snel aan dat ze zich niet zouden onderwerpen aan de tekst van het nieuwe hoofd van het dicasterium, de Argentijnse kardinaal Victor Manuel Fernandez, die zes maanden eerder door de paus was aangesteld als de nieuwe “Wachter van het Geloof”.
Uiteindelijk mogen ze zelf beslissen of ze deze verklaring al dan niet toepassen.

Paus Franciscus gaat op dezelfde manier om met andere morele kwesties die zijn voorgangers als “niet-onderhandelbaar” hadden bestempeld. Hij geeft hertrouwde gescheiden personen toegang tot de sacramenten, maar veralgemeent deze toestemming niet.
Op het gebied van abortus blijft hij onverzettelijk. Tijdens zijn bezoek aan België in 2024 herhaalt de paus in heftige bewoordingen zijn veroordeling van artsen die abortussen uitvoeren. Hij draagt ook koning Boudewijn voor voor zaligverklaring, net omdat de vorst de Belgische wet die abortus toestaat niet had willen ondertekenen.

Maar wanneer Amerikaanse bisschoppen in 2021 de communie willen weigeren aan de katholiek Joe Biden, omdat hij voorstander was van het recht van vrouwen om voor abortus te kiezen, antwoordt de paus aan een Amerikaanse journalist: “Ik heb nog nooit iemand de Eucharistie geweigerd.”²

Nancy Pelosi, Democratisch voorzitter van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden, katholiek en “pro-choice”, mag in de VS de communie niet meer ontvangen, maar krijgt die wel in Rome, tijdens een mis die wordt voorgegaan door paus Franciscus in de Sint-Pietersbasiliek op 29 juni 2022. Over euthanasie drijven theorie en praktijk voor paus Franciscus uit elkaar. Hij laat nooit een gelegenheid voorbijgaan om zijn morele verzet tegen geïnduceerde dood kenbaar te maken, maar wanneer de kwestie zich voordoet in Italië, verkiest het Vaticaan de wet op hulp bij zelfdoding boven de wet op euthanasie als het minste kwaad.

Het jezuïetentijdschrift Civiltà Cattolica, met goedkeuring van de Heilige Stoel, waarvan het een soort onofficieel orgaan is, begint in januari 2022 over hulp bij zelfdoding met een artikel van Carlo Casalone, een jezuïet en arts. Onder bepaalde voorwaarden (pijn, onomkeerbare ziekte, afhankelijkheid van kunstmatige levensverlengende behandeling, etc.) keurt de auteur de mogelijkheid goed voor patiënten om een vrijwillig medisch begeleide dood te verkrijgen. Ook dit voorstel schandaliseert de traditionalistische kringen in de Kerk.

In feite heeft paus Franciscus sinds zijn verkiezing de “irritante onderwerpen” die fundamenteel waren voor zijn voorganger, vermeden. Hij herhaalt keer op keer dat de morele leer van de Kerk geen voorrang mag hebben op de verkondiging van het evangelie. Hij stuurt regelmatig boodschappen naar katholieken die te gefocust zijn op bio-ethische kwesties en seksuele moraal en pleit vooral voor een inclusieve Kerk.

Hij omzeilt de kwestie van het celibaat van priesters en de toegang van vrouwen tot het priesterschap. De openingen tot het lectoraat en acolytaat en zelfs de benoeming van een vrouw aan het hoofd van een dicastie zijn kleine dingen en gaat niet in tegen de sterk patriarchale organisatie van de Kerk.

Hij moet de voorstellen van de Amazonië-synode om getrouwde mannen te wijden, afwijzen. Deze stap achteruit is ongetwijfeld bedoeld om de conservatieve rechterzijde tevreden te stellen. Voor paus Franciscus zijn de echte problemen, in Amazonië en elders, economisch, sociaal en politiek.

Vluchtelingen en migranten

In zijn nieuwjaarstoespraak voor 2022 zet paus Franciscus zijn prioriteiten uiteen, voor de ambassadeurs van 183 landen.
Hij behandelt thema’s die hem nauw aan het hart liggen: het onthaal van migranten, sociale ongelijkheid, de verspreiding van wapens, oorlogen, patenten die vaccinaties afremmen… De “niet-onderhandelbare principes” van zijn voorgangers worden nauwelijks behandeld.

De paus begint zijn pontificaat met een reis naar Lampedusa, het Italiaanse eiland waar duizenden migranten aan land komen. Hij hekelt de “globalisering van onverschilligheid” voor hun tragedie. Hij spreekt zich duidelijk uit over deze kwestie op de Italiaanse televisie³. Hij veroordeelt de terugkeer van migranten naar de kampen van mensensmokkelaars in Libië. Hij veroordeelt degenen die weigeren om ngo-boten te laten aanmeren in Italiaanse havens om de mensen die ze op zee hebben gered van boord te laten gaan.
Op deze twee punten wordt extreemrechts Italië van Salvini, de drijvende kracht achter deze verboden, duidelijk aan de kaak gesteld, ook al vertoont deze politicus zich vaak met een rozenkrans in zijn hand.

Op een moment dat de extreemrechtse regering van Giorgia Meloni probeert de redders van migranten in de Middellandse Zee te criminaliseren, bedankt de paus deze redders voor hun moed en feliciteert hij in het bijzonder de ngo “Mediterranea Saving Humans” (december 2023). Tijdens zijn bezoek aan Marseille in september 2023 doet paus Franciscus al een warme oproep ten behoeve van migranten wier bloed in de Middellandse Zee vloeit (zie “Le Monde”, 24/25 september 2023, en 26 september 2023).

De paus stelt een geïntegreerd migratiebeleid voor, om de demografische crisis tegen te gaan. Ook op andere gelegenheden laat hij zich kritisch uit over het Europese migratiebeleid. Tijdens zijn bezoek aan het Griekse eiland Lesbos, in de frontlinie van de migratiekwestie, veroordeelt hij de onverschilligheid en het cynisme van het Europese beleid, dat aanvaardt dat vluchtelingen en migranten in onaanvaardbare omstandigheden leven en er zelfs over denkt om zijn fondsen te gebruiken om muren te bouwen.⁴

De paus veroordeelt degenen die zich verzetten tegen asiel in naam van “zogenaamde christelijke waarden”, terwijl gastvrijheid jegens buitenlanders in feite een essentiële christelijke waarde is. Migranten lijden en betalen de gevolgen van het economische en militaire beleid, zegt hij. Franciscus spoort ons aan om naar de diepere oorzaken van migratie te kijken, om ons krachtig uit te spreken over “de uitbuiting van de armen, de vergeten en vaak grotendeels gefinancierde oorlogen, de economische akkoorden die worden gesloten ten koste van de bevolking, de geheime manoeuvres voor wapentrafiek en -handel zodat er steeds meer in omloop zijn …”

Tijdens zijn bezoek aan de Democratische Republiek Congo stelt paus Franciscus de plundering van de rijkdommen van het Afrikaanse continent krachtig aan de kaak (“Le Monde” 2 februari 2023). En hij keurt ook de Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken, Marco Minniti, heftig af. Minniti is het hoofd van de grootste wapenfabriek van Italië (Med-Or) en zat ook nog eens achter de akkoorden met Libië. Volgens die akkoorden mag dit erg weinig democratisch land potentiële emigranten opsluiten in concentratiekampen, waar ze onder afschuwelijke omstandigheden worden vastgehouden. In februari 2022 boycot de paus een ontmoeting tussen mediterrane bisschoppen en burgemeesters, waarvoor hij was uitgenodigd. Hij wil niet aanwezig zijn als Marco Minniti er ook is. De paus noemt hem een “oorlogsmisdadiger”.

De wapenwedloop-oorlog

In een toespraak op de Italiaanse televisie herinnert paus Franciscus ons eraan dat een jaar zonder wapens het mogelijk zou maken om iedereen die er geen heeft, voedsel en onderwijs te brengen. Zijn boodschap voor Pasen 2021 richt zich al op de noodzaak van ontwapening. Het schandaal van onze tijd is de opbouw van militaire arsenalen.

Vanaf september 2013 hekelt de paus de “aanvallen” op Syrië. Als vergelding? Franciscus gelooft niet dat oorlog het juiste antwoord is op een zorgwekkende situatie. Geweld lokt alleen maar geweld uit en verzacht het lijden van een volk niet, maar vergroot het juist. Op 13 september 2014, op de grootste begraafplaats van de Eerste Wereldoorlog (100.000 graven), hekelt hij ook oorlog als waanzin “waarachter belangen, geopolitieke plannen, hebzucht naar geld en macht en de wapenindustrie schuilgaan”.

Wat betreft migranten begon de paus zijn pontificaat met een reis naar Lampedusa, het Italiaanse eiland waar duizenden migranten aan land komen.

Op 2 november 2021, Allerzielen, bezoekt paus Franciscus de Franse begraafplaats in Rome, niet om de heldenmoed van de soldaten op te hemelen, maar om ervoor te zorgen dat deze graven de boodschap “Stop aan de wapenfabrikanten” uitdragen. Hij moedigt ons aan om te vechten “tegen oorlogen en de wapenindustrie” en hij hernieuwt deze oproep op 1 januari 2022 op de Werelddag van de Vrede. De paus merkt op dat het oorverdovende lawaai van oorlogen en conflicten steeds luider wordt en lanceert een slogan waar een oude pacifist zoals ik alleen maar enthousiast van kan worden: “Minder militaire uitgaven, meer geld voor onderwijs”.
Een paar weken later breekt de oorlog in Oekraïne uit. De paus komt voor grote problemen te staan.

Oorlog in Oekraïne

De woorden van de paus tijdens het Angelus dat de overgang van 2021 naar 2022 markeerde, trekken weinig media-aandacht. Zoals gewoonlijk gaat hij in het algemeen tekeer tegen de oorlog en de kosten ervan. Hij wijst erop dat geld bestemd voor bewapening beter geïnvesteerd kan worden in gezondheid, onderwijs, infrastructuur en milieubescherming. Wanneer de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, gesteund door het Westen, uitbreekt op 21 februari 2022, veroorzaken diezelfde woorden, te midden van oorlogshysterie, een schandaal, maar paus Franciscus krabbelt niet terug.

In zijn gebed van 27 februari 2022 herinnert hij aan artikel 11 van de Italiaanse grondwet. Daarin staat duidelijk dat “Italië oorlog afwijst als instrument om de vrijheid van andere volkeren te schenden en als middel om internationale conflicten op te lossen”.
De volgende dag ontvangt hij voormalige Italiaanse soldaten die het slachtoffer zijn geworden van het verarmd uranium dat ze tijdens de NAVO-oorlogen op de burgerbevolking hebben laten vallen. De paus verzekert hen van zijn steun als deze vereniging druk uitoefent op de Italiaanse regering om geen nieuwe oorlog te beginnen, om geen Italiaanse soldaten naar het front te sturen en om geen geld te geven aan wapens, dat veel beter gebruikt zou kunnen worden.

De paus houdt voet bij stuk en weigert partij te kiezen voor Rusland of Oekraïne. De dag na het uitbreken van de vijandelijkheden brengt hij een ongekend persoonlijk bezoek aan de Russische ambassade. Hij roept er op tot onderhandelingen maar veroordeelt geen van beide partijen formeel. Hij stuurt Kardinaal Parolin bij, de staatssecretaris van het Vaticaan, die het gebruik van wapens had gerechtvaardigd. In maart houdt hij een videoconferentie met de patriarch van Moskou, Kiril, die hij in 2016 in Cuba had ontmoet.

Aan het einde van zijn algemene audiëntie op woensdag 23 maart 2022 ontketent hij zijn volle kracht in het Italiaans tegen de Europese landen, leden van de NAVO, die hadden beloofd om hun militaire uitgaven te verhogen tot 2% van hun bbp. “De oorlog in Oekraïne is het resultaat van de oude machtslogica,” zegt hij. Maar het brengt de twee landen samen in een toewijding aan het Onbevlekt Hart van Maria, een devotie met een ouderwetse zweem van Fatima en de Koude Oorlog. Kardinaal Mercier gebruikte het ook tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen hij België toevertrouwde aan het Onbevlekt Hart van Maria, maar de nieuwigheid hier ligt in het feit dat Bergoglio om deze bescherming vraagt, gezamenlijk, voor BEIDE oorlogvoerende partijen.

De paus wordt er nu van beschuldigd “Poetin-liefhebber” te zijn. Hij staat onder grote druk en zegent uiteindelijk in april een Oekraïense vlag, terwijl hij de structurele oorzaken van de oorlog aan beide kanten blijft aanklagen (imperialisme, nationalisme, de wapenlobby enz.). Voor Goede Vrijdag 2022 wil paus Franciscus een gebaar van verzoening dat de geest van het evangelie waardig is (Matteüs 5, “Heb uw vijanden lief…”). Twee vrouwen, een Russische en een Oekraïense, zullen het kruis dragen. Albina en Irina, symbolen van gewone mensen die vrede willen, “schandalig” samen en vrij van haat.

Dit maakt zijn zaak nog erger. Le Monde (12 maart 2022) had al “De stilte van Paus Franciscus” gekopt en trok een parallel met het verzuim van Pius XII om de afslachting van de Joden te bekritiseren. Maar na Pasen worden de Oekraïense critici agressief en de Oekraïense ambassade bij de Heilige Stoel reageert op de neutraliteit van de paus. Paus Franciscus gaat ook niet naar Kiev, om niet de indruk te wekken een van de kampen te steunen, maar hij hervat wel de diplomatieke activiteiten van de Heilige Stoel. Op 3 mei 2022 leidt zijn kritische houding echter tot de meest hevige reacties.

In een interview met het Italiaanse dagblad Corriere della Sera geeft de paus niet alleen Rusland de schuld van het conflict.
Hij wijst erop dat de uitbreiding van de NAVO naar het oosten de spanning heeft verhoogd en Rusland de mogelijkheid gaf om “slecht te reageren en het conflict uit te lokken”. Voor paus Franciscus tiert het imperialisme welig aan beide kanten (Interview met de Zwitserse Italiaanstalige radio en televisie – RSI 10 maart 2023). Hij zegt dat hij klaar is om Poetin te ontmoeten, net als Zelensky (toen hij werd geïnterviewd door journalisten bij zijn terugkeer uit Soedan in februari 2023). Oorlog is geen cowboyfilm met de goeden aan de ene kant en de slechten aan de andere (tijdens zijn ontmoeting met Russische jezuïeten in Kazachstan in september 2022). Voordat het conflict uitbrak, “stond de NAVO blaffend voor de deur van Rusland”.

Hij pleit voor een nieuw Helsinki-akkoord, net als in 1975, tussen de oorlogvoerende partijen. Zijn boodschap vanuit Kazachstan richt zich op de oorlogen waar we ons niet bij neer moeten leggen. Wanneer hij terugkeert van zijn reis naar Mongolië (september 2023) verdedigt de paus in zijn persconferentie zelfs de Russische cultuur, “die niet om politieke redenen mag worden uitgewist”. Zoals alle pacifisten wordt hij natuurlijk gebrandmerkt als agent van de vijand, een titel die tijdens oorlog op grote schaal wordt uitgedeeld aan iedereen die de oorlogszuchtige propaganda van hun toegewezen kamp niet omarmt. Hij wordt beschuldigd van imperialistische propaganda ten gunste van Rusland.

Het conflict tussen Israël en Palestina wordt door de paus op dezelfde manier veroordeeld. Hij veroordeelt met klem de gewapende actie van Hamas op 7 oktober 2023, evenals het optreden van Israël tegen Palestijnse burgers. In november 2023 aarzelt hij niet om een groep familieleden van Israëlische gijzelaars te ontvangen en een half uur later een groep Palestijnen uit Gaza. Dit initiatief werd  betwist door de joden, maar de paus wijdt zijn algemene audiëntie die dag aan het recht van BEIDE volkeren op vrede. Hij zou tijdens de privéaudiëntie gezegd hebben: “Terrorisme kan niet worden bestreden met terrorisme”…

Een communistische paus?

We kennen allemaal het gezegde dat aan aartsbisschop Romero wordt toegeschreven: “Als ik een arme eten geef, noemen ze me een heilige. Als ik vraag waarom hij arm is, noemen ze me een communist.” Het adagium is perfect van toepassing op Bergoglio die, zodra hij was gekozen, de zaak heropende voor de zaligverklaring van aartsbisschop Romero, geblokkeerd door Johannes Paulus II en Benedictus XVI⁵. Hij is zeker geen communist, zoals de Amerikaanse neoconservatieven beweren, maar zijn houding ten opzichte van de populaire Kerk en de bevrijdingstheologie is “begrijpend”.

Hij hoeft niet dezelfde vernederingen te ondergaan als Johannes Paulus II in Latijns-Amerika. In Nicaragua bijvoorbeeld noemt Johannes Paulus II op 4 maart 1983 de bevrijdingstheologie “absurd en gevaarlijk”, wat onmiddellijk tot groot protest leidt, midden in de mis. De woedende paus word gedwongen het land in allerijl te verlaten. De standpunten van paus Franciscus over economische zaken zijn duidelijk. Hij is een radicale criticus van blind kapitalisme en de onzichtbare hand van de markt en pleit in plaats daarvan voor een eerlijke verdeling van rijkdom.

Hij onderneemt concrete actie op het gebied van sociale strijd in Italië. Een pragmatisme dat hij zeker heeft geërfd van zijn opleiding als jezuïet. Toen het bedrijf Grafica Veneta, dat zijn werk print (alsook dat van Obama en Harry Potter!) werd bekritiseerd omdat het hun Pakistaanse arbeiders in vernederende omstandigheden liet werken (12 uur per dag zonder pauze, inbeslagname van hun documenten en telefoons, afranselingen, etc.), greep de paus in en schreef in augustus 2021: “De waardigheid van mensen wordt maar al te vaak en gemakkelijk verpletterd door slavenarbeid, in de medeplichtige en oorverdovende stilte van de meeste mensen”.

Op de Werelddag van de Vrede op 1 januari 2022 roept hij op tot sociale rechtvaardigheid en benadrukt hij de uitbuiting van kwetsbare werknemers en migranten. Bedrijven en politici zijn verantwoordelijk voor deze uitbuiting. In de onvermijdelijke politieke kloof tussen links en rechts heeft de paus herhaaldelijk rechts (met name de Italiaanse regering) en zijn intolerante, xenofobe retoriek en haat tegen de armen veroordeeld. Een deel van de Italiaanse kerk, en in het bijzonder kardinaal Ruini, voormalig voorzitter van de Italiaanse bisschoppenconferentie, staat om deze reden diametraal tegenover de paus en steunt racistisch rechts, vertegenwoordigd door Matteo Salvini.

Op 16 oktober 2021 hield paus Franciscus een radicale toespraak waarin hij opriep tot sociale, economische en ecologische verandering. De armen moeten die trekken en hun waardigheid terugkrijgen. Zijn boek “Tierra, techo, trabajo”, gericht aan de Zuid-Amerikaanse volksbewegingen, was al gepubliceerd door “Il Manifesto”, een dagblad dat zichzelf op de voorpagina als communistisch aanprijst.

In zijn pleidooi voor een gegarandeerd inkomen en een effectieve arbeidstijdverkorting voegt de paus een bezinning toe die historici niet kunnen tegenspreken: “In de 19e eeuw werkten arbeiders twaalf, veertien, zestien uur per dag. Toen de achturendag verworven werd, ontplofte er niets, in tegenstelling tot wat sommige sectoren hadden voorspeld”.

Paus Franciscus heeft progressieve figuren zoals kardinaal Matteo Zuppi aangemoedigd om zich kandidaat te stellen voor belangrijke posten in de Italiaanse Kerk. Die presenteert in 2018 samen met Luciana Castellina, een oude communiste van Italiaans ultra-links, Bergoglio’s verzameling toespraken tot volksbewegingen (“Tierra – Techo – Trabajo”), gepubliceerd door “Il Manifesto”. Zij die de paus een communist noemen, zullen niet nalaten eraan toe te voegen dat hij ook heeft gezegd dat hij bereid is naar Noord-Korea te gaan als Pyongyang hem officieel uitnodigt en als dit de vrede kan bevorderen.

Hij is een radicale criticus van blind kapitalisme en de onzichtbare hand van de markt, en pleit in plaats daarvan voor een rechtvaardige verdeling van rijkdom.

In 2019 rehabiliteert hij ook de Italiaanse priester Eugenio Melandri, die zeer betrokken was bij de strijd voor rechtvaardigheid, de allerarmsten en vrede, en die in 1989 van Johannes Paulus II een “suspens a divinis” kreeg, omdat hij werd verkozen in het Europees Parlement op de lijsten van de “Democrazia proletaria”. Wanneer hij de verschoppeling ontvangt, zegt paus Franciscus naar verluidt tegen hem “Hai fatto bene” (Goed gedaan).⁶

Bergoglio rehabiliteert ook de Nicaraguaanse Sandinistische priester Ernesto Cardenal, die publiekelijk vernederd werd door Johannes Paulus II, en de priester-leraar van de armen Lorenzo Milani. In september 2022 gaat paus Franciscus, op uitnodiging van Carlo Bonomi, voorzitter van de Italiaanse werkgeversconfederatie (Confindustria), spreken op de jaarlijkse bijeenkomst van ondernemers. Hij aarzelt niet om het te hebben over waardig werk en over wat het loon van een werknemer zou moeten zijn. De paus vertelt de CEO’s dat het aandeel van het werknemersloon te laag is in vergelijking met de lonen van de topmanagers en wat de aandeelhouders krijgen. Hij citeert de Italiaanse grondwet en herinnert werkgevers eraan dat belastingen moeten worden betaald naar ieders draagkracht…

Tot slot

De lezer begrijpt ondertussen dat ik (als pacifist en linkse rakker) paus Franciscus symbolisch met beide handen heb toegejuicht voor zijn moedige standpunt over migranten en oorlog. De evangeliën zeggen niet dat we onze naasten moeten helpen, tenzij ze geen verblijfsvergunning hebben. Ze zeggen ook niet dat het verboden is om te doden, tenzij het een Palestijn is. Paus Franciscus heeft ons hier krachtig aan herinnerd.

Hij had de moed om een privéaudiëntie te geven aan de vrouw en kinderen van Julian Assange, die ik beschouw als een hedendaagse martelaar voor de persvrijheid, opgejaagd door de Verenigde Staten (30 juni 2023).
Hij citeert vaak de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948, die hij beschouwt als “een van de hoogste uitingen van het menselijk geweten”.

Ik voel me ook nauw verbonden met zijn kritiek op ons economisch systeem. Uiteindelijk vermijdt hij, als een goede jezuïet, de moeilijke morele vragen en persoonlijk, omdat ik geen deel meer uitmaak van de Kerk, kan het me niet echt schelen of hertrouwde gescheiden mensen ter communie kunnen gaan dan wel of iemand die om euthanasie vraagt naar de hel gaat of niet.
Paus Franciscus heeft ook een progressieve kijk op de missies en de barokke pracht en praal van de pauselijke macht.
Hij beschouwt de evangelisatie van niet-christenen en pogingen om “de ander geestelijk te overtuigen door apologetiek of rede” als schadelijk – in tegenstelling tot eeuwen van zending en bekering.

Hij dringt aan op een eenvoudig leven in een religieuze gemeenschap, zonder opzichtige nederigheid. De kelk van Johannes Paulus II werd gemaakt door Christofle, terwijl de kelk die paus Franciscus in 2013 in Lampedusa ontving werd gesneden uit het hout van de boten die op het eiland aanspoelden. De “gemoderniseerde” mis, zo besproken op het tweede Vaticaans concilie, is nu definitief verplicht. Hij gaat niet in op theologische kwesties zoals het wel of niet aanwezig zijn van Christus in de Eucharistie, die christenen verdelen.

Hoewel hij er niet in geslaagd is om de leegloop van gelovigen en het verval van het geloof een halt toe te roepen (net zo min als zijn voorgangers), heeft hij tot nu toe het schisma van de traditionalisten weten te vermijden, die verschillende van zijn projecten hebben geblokkeerd.

Hij is zeker geen simpele overgangspaus, maar nam nota van het feit dat de Kerk in veel landen niet langer de macht heeft om haar moraal aan de hele samenleving op te leggen. In ieder geval is deze moraal voor hem minder belangrijk dan de verkondiging van het evangelie, dat in de wereld van vandaag vreedzaam, ondersteunend en welwillend is.

In een van zijn films zat Nanni Moretti boos voor zijn televisiescherm te kijken naar een stoet politici die allemaal hetzelfde neoliberale credo verkondigden, ongeacht hun partij. Hij schreeuwde naar hen: “Ma di qualcosa di sinistra!” (Maar zeg toch eens iets links!). Vreemd genoeg heb ik als atheïst in paus Franciscus, met zijn tegenstrijdigheden en zijn niet altijd lineaire pad, zijn moedige eenzaamheid tegenover een oorlogsdelirium en ongebreidelde economische macht, iets gevonden dat lijkt op wat voor mij links zou moeten zijn.

 

1. Persconferentie in het vliegtuig, 28 juli 2013
2. Op zijn terugvlucht uit Slowakije in 2021
3. RAI 3, zondag 6 februari 2022, in het programma “Che tempo fà” om 20.40 uur
4. Le Monde 7 december 2021
5. Romero wordt in 2015 zalig verklaard en in 2018 in Rome heilig verklaard
6. Getuigenis van betrokkene weergegeven in “Il Manifesto” naar aanleiding van zijn overlijden (29 oktober 2019)