In België schuift men de verantwoordelijkheid voor de groene transitie af op de mensen door middel van belastingen, elektrische auto’s en dure renovaties. In Cuba is er het ‘Tarea Vida’, een transformatieplan dat de klimaatbeweging wereldwijd inspireert.
Bij ons gaat de groene transitie hand in hand met groene belastingen, subsidies voor de oliegiganten en een onvermogen om overeen te komen over de doelstellingen, laat staan de middelen in te zetten om ze te bereiken.
Deze immobiliteit en dit individualisme zijn niet onvermijdelijk. Om dit aan te tonen reisden Isabelle Vanbrabant en Julie Steendam naar Cuba, waar een transitieplan met de naam Tarea Vida (wat vertaald zou kunnen worden als Levenstaak/Life Task) de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen uitstippelt, evenals een aanpassing aan het veranderende klimaat voor de komende 100 jaar.
“Het Tarea Vida plan is nu vijf jaar oud,” vertellen Steendam en Van Brabant. “Het plan is zich nog aan het ontplooien, maar toch zien we al resultaten: hervestiging, herbeplanting van mangroves, herbebossing, nieuwe vormen van landbouw die beter bestand zijn tegen droogte of erosie en hernieuwbare energie.” Steendam en Van Brabant keerden terug uit Cuba met het boek 100 jaar om de zee te stoppen (EPO, 2023), dat Anuna de Wever al heeft kunnen overtuigen. In het voorwoord van het boek schrijft ze dat we een gelijkaardig plan nodig hebbenin België, en zelfs in Europa. Het boek verschijnt binnenkort in het Frans.
Wat bracht jullie ertoe om het Cubaanse klimaatplan Tarea Vida te bestuderen en dit boek te schrijven?
JULIE STEENDAM Het idee ontstond in 2019. Het was de periode van de klimaatstakingen, toen jongeren besloten om elke vrijdag de straat op te gaan. Dit initiatief inspireerde en raakte ons. Het was zo’n krachtige daad
(EPO, 2023).
om elke week te zeggen “Ik neem het risico dit schooljaar geschorst te worden, dat ik een sanctie krijg, dat ik problemen krijg met de autoriteiten en met mijn ouders, omdat ik de klimaatkwestie belangrijker acht”.
In Cuba merkte ik dat klimaatverandering geen doemscenario is voor over 50 jaar, maar een hedendaagse realiteit.
Cubanismo.be, de Belgische solidariteitsbeweging met Cuba, en de ngo Viva Salud vertelden ons toen dat Cuba werkte aan een klimaatplan voor de komende 100 jaar. Een plan om de klimaatverandering te overleven, dat een aantal zeer concrete vragen probeert te beantwoorden: Hoe hoog zal de zee bijvoorbeeld staan over 20 of 30 jaar, hoeveel water zullen we hebben, wat zullen we kunnen telen en waar zullen we de komende decennia kunnen wonen?
Cuba is niet zomaar een plek. Het is een land dat in 1959 een socialistische revolutie doormaakte. En daar leken we antwoorden te vinden op de vragen die we onszelf toen stelden. Hoe kunnen we een sociaal- en klimaatbeleid voor lange termijn opbouwen, en hoe zou dat er dan uitzien? Daarom besloten we op zoek te gaan naar een positief verhaal dat aantoont dat de ‘systeemverandering’ waar we tijdens de betogingen op aandrongen, wel degelijk mogelijk is. Als een land met beperkte middelen en zo’n zware politieke en economische beperkingen het kan, waarom kunnen wij het dan niet?
ISABELLE VAN BRABANT Ik vertrok naar Cuba in het begin van mijn engagement, in 2011. Daar heb ik op een stadsboerderij gewerkt. Het ontwikkelen van stadslandbouw is het soort initiatief waar ook de klimaatbeweging in België voor opkomt. Maar bij ons stuiten deze projecten op een fundamenteel probleem: waar moeten ze zich vestigen? Alle gronden zijn privaat en duur, en er is geen enkele overheidssteun. In Cuba daarentegen organiseert de overheid de ontwikkeling van stadslandbouw over het hele land door gronden ter beschikking te stellen. De vraag naar een gecentraliseerde aanpak met overheidssteun is echter een idee dat verdeling zaait in de klimaatbeweging in België. Velen geloven dat lokale initiatieven in hun eentje de rol kunnen vervullen die de overheid niet speelt in de transitie.
Het Cubaanse plan is gebaseerd op een planning van de klimaattransitie om lokale initiatieven te coördineren, samen te brengen en te ondersteunen, en om naar de gehele bevolking te luisteren en haar erbij te betrekken. Het plan wordt centraal beheerd maar provinciaal en gemeentelijk gerealiseerd. De uitvoering ervan is niet mogelijk zonder de deelname en medewerking van alle niveaus, van werknemers tot universitaire onderzoekers, de bevolking en lokale jongerenorganisaties.
Bovendien kregen we te horen dat de eerste resultaten veelbelovend waren! Dus besloten we dit boek te schrijven om deze ervaring te delen.
Eigenlijk is er sinds de revolutie van 1959 veel aandacht besteed aan het milieu. Cuba loopt op dit gebied vaak voor op de westerse landen. Volgens het Wereld Natuur Fonds (WWF) en het Global Footprint Network was Cuba bijvoorbeeld in 2006 het enige land ter wereld dat een duurzaam ontwikkelingspeil had bereikt. Kunnen jullie uitleggen waarom?
ISABELLE Toen ze in 1959 dictator Batista verdreven, erfden de Cubaanse revolutionairen een vernield land. Er waren bijna geen bossen meer over en de beste gronden waren in verval geraakt door de monocultuur van suikerriet voor de export. Ondertussen leefde de vooral rurale bevolking in extreme armoede. Dit waren de gevolgen van de kolonisatie van het Caribisch gebied, wat leidde tot slavernij en uitbuiting van mensen, maar evenzeer tot de uitbuiting van natuur en grondstoffen, enkel en alleen ten gunste van de westerse kapitalisten.
De planning van de klimaattransitie in Cuba wordt centraal beheerd maar provinciaal en gemeentelijk uitgevoerd.
De Cubaanse revolutie moest deze problemen onmiddellijk aanpakken. Als we willen dat het socialisme werkelijkheid wordt, hebben we een gezonde natuur nodig, die in staat is mensen te voeden en te beschermen. Vooral in een ruraal land. Bij ons zijn begrippen als duurzaamheid en transitie sinds enkele jaren trendy, maar in Cuba zijn de bescherming en wederopbouw van de natuur al 60 jaar opgenomen in een visie van maatschappelijke omvorming: een gezond milieu is onontbeerlijk voor een goede gezondheid en een goed leven als boer of visser.
JULIE Met dank aan deze wilskracht, werd er snel actie ondernomen. Een landhervorming werd onmiddellijk na de revolutie ingevoerd. De grote privélandgoederen werden opgedeeld en omgevormd tot coöperaties en staatsboerderijen om het land te geven aan degenen die het bewerken. Het was een onvermijdelijk antwoord op de enorme sociale ongelijkheden, maar ook om de grootschalige exportlandbouw, die de gronden vernietigde, te doen stoppen en om de goederen te produceren die nodig waren om de Cubanen te voeden. Er werden herbebossingsprojecten opgestart om bescherming te bieden tegen de gevolgen van orkanen en om vloedgolven en modderstromen te voorkomen. Sinds de revolutie zijn de beboste gebieden op het eiland met 50% toegenomen. Cubaanse onderzoekers werden aan het werk gezet om in kweekmethoden te voorzien die zijn aangepast aan de plaatselijke omstandigheden. Het beschermen van en rekenen op lokale grondstoffen was ook een reactie op de VS-blokkade, die gevolgen met zich meedraagt bijvoorbeeld voor meststoffen, gewasbeschermingsmiddelen, landbouwmachines en zaden.
Tot slot heeft Cuba zich gericht op de ontwikkeling van zonne-, hydro- en windenergie om niet meer afhankelijk te zijn van aardolie. Al het geld dat niet langer nodig was om aardolie te kopen, kon worden gebruikt om een sociaal beleid te financieren.
Zoals u al zei, zijn deze preventieve maatregelen vooral gericht op het verminderen van de impact van de orkanen die het Caribisch gebied elk jaar teisteren. Door de opwarming van de aarde, die de temperatuur van het water en dus de verdamping doet stijgen, dreigen deze fenomenen heviger en frequenter te worden. Hebben jullie de impact van de klimaatverandering al in praktijk kunnen waarnemen?
JULIE Ik heb in 2019 vijf maanden in Cuba doorgebracht en vorig jaar twee maanden. Ik zag in dat het niet gaat om een doemscenario dat zich de komende 50 of 70 jaar zal voltrekken, maar om een hedendaagse realiteit. En alle bewoners die ik ontmoette, wisten me te vertellen over een orkaan die hen veel erger had getroffen dan ze gewend waren.
Ook de boeren die ik sprak, vertelden me dat alles op zijn kop staat. De regen komt later en is intenser, waardoor de jonge plantjes worden vernietigd. De rest van het jaar is het warmer en droger. Ze weten niet meer wanneer of wat ze moeten zaaien. De veranderingen zijn zichtbaar op termijn van een mensenleven. Dat had ik niet verwacht.
ISABELLE Een ander zichtbaar gevolg is de volksgezondheid. Door preventieve maatregelen hadden de Cubanen al verschillende ziekten op hun eiland uitgeroeid. Maar vandaag de dag duiken sommige weer op als gevolg van de klimaatverandering, zoals knokkelkoorts. Toegang tot water wordt ook een probleem, vooral in de grote steden. Waterrantsoeneringen komen steeds vaker voor, waardoor mensen genoodzaakt zijn om voorraden aan te leggen. In feite dreigt de opwarming van de aarde tegen het einde van deze eeuw een gezond mensenleven onmogelijk te maken. We gaan van een tropisch klimaat dat gunstig is voor de landbouw naar een benauwend savanneklimaat.
Maar dit Tarea Vida-plan, dat de klimaatverandering zou moeten aanpakken, wat houdt het nu eigenlijk in?
JULIE Het plan is onderverdeeld in vijf acties en elf taken (zie tabel). Maar in werkelijkheid, als we alles op een rijtje zetten, zie je dat het een globaal project is. Orlando Rey, een van de bedenkers van het project, legde me uit: “Voor ons is Tarea Vida het transformatieplan voor de hele samenleving. Als we bijvoorbeeld tegen 2030 30% meer rijst moeten produceren, moeten we weten waar dat mogelijk is, hoe onze bodem er op dat moment zal uitzien, hoe de seizoenen zich zullen ontwikkelen en wie het zal verbouwen. Dit alles moet worden opgenomen in het plan.”
In de landbouw heeft Cuba grote successen geboekt met het kweken van verschillende rijstvariëteiten die bestand zijn tegen zout water.
Deze aanpak is compleet tegenovergesteld aan wat we in België zouden doen. Zoals we zien in sommige gebieden die getroffen werden door de overstromingen van 2021, krijg je hier in het beste geval een kleine vergoeding, maar slechts als je gedwongen was je huis te verlaten. Vervolgens ben je genoodzaakt “je plan te trekken”.
In Cuba wordt op voorhand een nieuwe wijk in het binnenland gebouwd, die al uitgerust werd met de nodige voorzieningen voordat de ontheemde inwoners zouden arriveren: een apotheek, school, gezondheidscentrum en sportveld. Toch wonen er al generaties lang mensen aan de kust. Een nieuw thuis gratis aanbieden is dus heel belangrijk, maar in Cuba heb ik gezien dat dat helemaal niet voldoende was. We moeten ook de gemeenschap in stand houden, wat betekent dat we de mensen samen moeten verhuizen en moeten voorzien dat de economische activiteiten behouden worden.
ISABELLE Het Tarea Vida plan heeft gelijkenissen met de klimaatplannen van andere landen. Maar wat het Cubaanse plan echt onderscheidt van de andere plannen, is de maatschappelijke context, het feit dat het socialisme dit plan realistisch en concreet maakt en ons de mogelijkheid biedt om op zeer lange termijn te denken.
We hebben echt geen 100 jaar meer om de zee tegen te houden, noch in Cuba, noch elders ter wereld. Ook bij ons zullen er onbewoonbare gebieden zijn langs de zee en langs rivieren. Dit wordt zelfs aangegeven in onze eigen aanpassingsplannen. Maar projectontwikkelaars blijven er huizen bouwen omdat winst op korte termijn hun leidraad is, zelfs als dit op lange termijn de problemen verergert en extra kosten met zich meebrengt. In Cuba is het net omgekeerd. Ze plannen op lange termijn: hoe de bevolking te voeden, de economie draaiende te houden en gezondheidsproblemen te voorkomen. Niet puur uit altruïsme, maar omdat het uiteindelijk efficiënter en goedkoper zal zijn.
Hebben jullie eigenlijk de resultaten van dit plan al in praktijk kunnen waarnemen?
JULIE Het Tarea Vida-plan is zich nog steeds aan het ontplooien. Desondanks zien we toch al resultaten. Er zijn al mensen hervestigd. Er is meer dan 150 km² mangrovebos herplant. Momenteel vindt herbebossing plaats, met speciale aandacht voor fruitbomen die zijn afgestemd op het veranderende klimaat, aangezien de mensen erg afhankelijk zijn van hun gewassen.
Op gebied van landbouw heeft Cuba veel succes geboekt met het kweken van rijstvariëteiten die bestand zijn tegen zout water.
Een ander domein met zichtbare vooruitgang is hernieuwbare energie. In samenwerking met China is er veel geïnvesteerd in de installatie van windmolens en grote zonnepanelenparken op de daken van industriële gebouwen.
En zien we ook moeilijkheden, hinderpalen verschijnen?
ISABELLE Mensen verhuizen blijft het moeilijkste onderdeel. Een persoonlijke confrontatie met de gevolgen van klimaatverandering zorgt er niet automatisch voor dat jouw bewustzijn over het probleem ook toeneemt.
JULIE We mogen niet vergeten dat de geopolitieke context aanzienlijk is veranderd sinds het plan in 2017 werd ingevoerd. Dat was voordat Trump aan de macht kwam in de Verenigde Staten en voordat de corona-epidemie en de energiecrisis uitbraken. De situatie was toen beter voor Cuba.
ISABELLE De voornaamste zwakte van het plan is het gebrek aan financiële middelen om het uit te voeren. Hoofdzakelijk wegens het nagenoeg ontbreken van hulp van westerse landen. Octrooien van multinationals uit het Noorden op groene technologieën (batterijen, zonnepanelen, enz.) vertragen ook de overdracht ervan naar het Zuiden. Dit gebrek aan solidariteit leeft ten opzichte van alle landen van het Zuiden, maar is nog erger ten opzichte van Cuba, vanwege de geopolitieke context. Dat is eveneens een reden waarom we dit boek hebben geschreven, om hun ervaringen te delen en om een voorbeeld te stellen, want ze zullen ons nog te pas komen. Het Tarea Vida-plan is heel concreet, maar Cuba blijft een klein socialistisch eilandje in een kapitalistische oceaan.
-
Het Tarea Vida Plan
Vijf strategische acties
- Het bouwen van nieuwe woningen in bedreigde kustgebieden verbieden en de bevolkingsdichtheid in laaggelegen kustgebieden verminderen.
- Nieuwe vormen van overstromingsbestendig bouwen voor de kustgebieden ontwikkelen.
- Voedselzekerheid
garanderen door de landbouw aan te passen
aan het stijgende zeeniveau en droogte. - Landbouw in gebieden met zouthoudende bodems verbieden, bodemkwaliteit verbeteren, meer gediversifieerde gewassen ontwikkelen die het nieuwe klimaat kunnen verdragen.
- Oplossingen vinden voor de bedreigde woningen in steden en aan kusten, naargelang de economische mogelijkheden van het land. Te beginnen met natuurlijke en goedkope oplossingen, zoals het herstellen van stranden en herbebossing.
Elf taken
- De vijftien meest getroffen gebieden aanpassen aan de klimaatverandering.
- De wetgeving strikt toepassen
om Tarea Vida te ondersteunen. - De zandstranden beschermen,
onderhouden en herstellen. - Een voldoende beschikbaarheid en een
efficiënt watergebruik verzekeren.
Infrastructuur voor watervoorziening ontwikkelen en herstellen. - Herbebossen om de bodem en de kwantiteit en kwaliteit van het water volledig te beschermen.
- Het beschermen en herstellen
van alle koraalriffen. - De territoriale en stedelijke planningen baseren op de wetenschappelijke resultaten van het macroproyecto, een studie over de kwetsbaarheden en risico’s van de Cubaanse kusten.
- Aanpassings- en uitstootbeperkende plannen invoeren in verschillende economische sectoren.
- Waarschuwings- en controlesystemen versterken om de kwaliteit van de kustgebieden, het water, de droogte, de bossen en de gezondheid van mensen, dieren en planten op te volgen.
- De deelname van de hele bevolking aan de strijd tegen de klimaatverandering en waterbesparingen stimuleren.
- Zoeken naar en beheren van internationale financiering voor de uitvoering van Tarea Vida.
JULIE In Cuba zeggen ze: “We doen ons best om bij te dragen aan de wereldwijde klimaatdoelstellingen, maar Cuba is slechts verantwoordelijk voor 0,07% van de uitstoot van broeikasgassen wereldwijd”.
In het voorwoord zegt Anuna de Wever dat we zo’n plan nodig zouden hebben. Wat missen we om ook hier een soortgelijk beleid te in te voeren?
JULIE Ik denk dat we in de eerste plaats een gebrek hebben aan langetermijnvisie. Groen en Ecolo traden bijvoorbeeld in 2020 tot de regering toe met de intentie om duurzame energie uit te breiden. Maar na jaren onderhandelen dansen we nog steeds naar de pijpen van Engie. We gaan ze zelfs betalen voor nieuwe gascentrales, reparaties aan oude kernreactoren en de opslag van radioactief afval. Ondertussen verliezen we tijd om een samenhangend en ambitieus plan te ontwikkelen voor hernieuwbare energie.
We hebben de kennis, het netwerk en de industriële capaciteit om hernieuwbare energie te produceren en te installeren. De bevolking vraagt om goedkopere, groene energie te ontwikkelen. We moeten de werking van ons systeem heroverwegen. We moeten durven lef hebben en een aantal sleutelsectoren terug in eigen handen nemen, ze te nationaliseren dus. Energie bijvoorbeeld: we mogen terecht zeggen dat het moet toebehoren aan het volk, juist omdat ze in een basisbehoefte voorziet. En zonder democratische controle zullen we het niet redden.
Ook bij ons zullen er onbewoonbare gebieden zijn, maar projectontwikkelaars blijven er bouwen, ook al verergert dit de problemen op lange termijn.
ISABELLE We moeten niet utopisch denken en ervan uitgaan dat we meteen naar een socialistische staat als Cuba zullen overschakelen. Maar als we al eens nadenken over welke maatschappelijke domeinen we onder publieke en democratische controle willen brengenen als we sterke openbare diensten verdedigen, zullen we al verder staan in de klimaattransitie. Het is geen gemakkelijke taak, maar ze is noodzakelijk. We moeten dus de strijd voeren, kijken hoe we de macht van deze multinationals kunnen omverwerpen en de krachten, de partijen, die deze systeemverandering willen, identificeren en ondersteunen.
Een andere les die we van Cuba hebben geleerd, is het belang van openbaar onderzoek, om wetenschap ten dienste van het volk te stellen. Het Tarea Vida plan wordt ondersteund door toegewijde wetenschappers uit de menswetenschappen en exacte wetenschappen, die in de dorpen en in de mangroves zij aan zij met en voor de lokale bevolking werken, samen met de boeren en de vissers. We moeten openbaar onderzoek en openbare universiteiten bevorderen en beschermen tegen de wurggreep van de grote vermogens en privéconcerns, en vechten tegen patenten die de verspreiding van kennis en innovatie verhinderen.
JULIE Daarnaast moeten we ophouden de verantwoordelijkheid voor de transitie af te schuiven op de mensen zelf. We hebben een sociaal beleid nodig, geen beleid dat mensen tegen elkaar opzet. Laten we een einde maken aan groene belastingen, een einde aan de verplichting om over te schakelen op elektrische auto’s of om huizen te renoveren, wat voor veel gezinnen onbetaalbaar is.
Een klimaattransitie die op deze manier ten uitvoer wordt gebracht, zal ondoeltreffend zijn en bijgevolg op een sterke weerstand en ontevredenheid van de bevolking stuiten. We hebben een eerlijk klimaatbeleid nodig, maar ook een versterking van de sociale zekerheid en sociale rechten voor werknemers tijdens de transitie en we moeten de echte boosdoeners, de grootste vervuilers, laten betalen.
Dus wat jullie in dit boek verdedigen, is uiteindelijk toch een klimaatbeleid gebaseerd op een klassenanalyse.
JULIE Klimaatverandering bewijst dat onze samenleving wordt verdeeld door tegenstrijdige belangen. Een paar grote monopolies maken enorme winsten, terwijl ze ons in de afgrond doen storten. Een minderheid profiteert van de uitbuiting van de rest van de samenleving. In die zin is het een ‘wij tegen hen’ verhaal.
ISABELLE Iets wat we vaak te horen krijgen, is dat “we allemaal in hetzelfde schuitje zitten” en dat “iedereen zijn steentje moet bijdragen om de klimaatnood aan te pakken”. Maar wat zien de mensen? Zoals Julie al zei, ze moeten steeds meer betalen, terwijl een handjevol mensen rijker wordt.
In Cuba zijn al deze tegenstellingen ook niet opgelost, maar de mensen hebben toch veel meer het gevoel dat ze “in hetzelfde schuitje” zitten. Politieke keuzes lijken te worden gemaakt ten dienste van de bevolking. De mensen hebben inspraak. Er is meer rechtvaardigheid. Dit wekt meer steun op voor deze maatregelen, ook al zijn ze ingewikkeld. Aangezien het om “ons” draait, is er een gemeenschappelijk doel.
Als we in België als werkende klasse vooruitgang willen boeken, moeten we echt beseffen dat we een tegenstander hebben die ons, en met ons de hele planeet, zal vernietigen. Dus moeten we hem uitschakelen voordat hij dat doet. En die tegenstander is het kapitalisme. Fidel Castro zei dit al op de eerste Top van de Aarde in 1992, lang voordat veel westerse leiders over de klimaatkwestie nadachten.
