De uitbraak van de corona-pandemie is op zich noch een fatale slag voor het kapitalisme, noch een politiek neutrale gebeurtenis. Maar als we er voor strijden wordt de pandemie misschien wel een portaal naar een betere wereld.
Op 27 december neemt een ziekenhuis in Wuhan twee patiënten op met verdachte symptomen. Sindsdien raast het COVID-19-virus verwoestend over heel de wereld. Het virus muteert en een tweede golf is niet ondenkbaar. Met de pandemie komt ook een ferme economische en sociale crisis. De recessie zal zich schrijven met twee cijfers. Zonder massieve maatregelen zal de werkloosheid de vergelijking kunnen doorstaan met die tijdens de Grote Depressie in de jaren ’30.
Naast de menselijke slachtoffers sterven ook enkele “oude vormen en gedachten”. Het kapitalisme bleek financieel, sociaal en ecologisch al onhoudbaar. Het is nu ook niet in staat om de nodige bescherming tegen het virus te bieden. De idee dat de “vrije markt” alles kan regelen ligt helemaal aan diggelen. We herontdekten ook wat de essentiële sectoren zijn en wie de samenleving doet draaien. We herontdekten solidariteit, tegen individualisme en hebzucht. We herontdekten het belang van sociale zekerheid en openbare diensten. We herontdekten de vakbonden in de verdediging van de arbeidsvoorwaarden.
Na de krach van 2008 kondigde Sarkozy “het einde van het financiële kapitalisme” af. We weten beter ondertussen. Vandaag nemen staten maatregelen die tot voor kort ondenkbaar waren, maar die in het teken staan van het behoud van het huidige economisch model en het beschermen van de belangen van de multinationals en hun grote aandeelhouders. De politieke en economische elites zullen alles in het werk stellen om terug te keren naar business as usual. Naomi Klein waarschuwde al eerder voor de shockdoctrine in tijden van crisis: machthebbers die misbruik maken van een crisissituatie om maatregelen door te drukken die in normale tijden woede en verzet zouden uitlokken. Het motto van de elite bij de crisismaatregelen is zoals die telg van een adelijk geslacht die in de film en roman Il Gattopardo tegen de prins zegt: “Als we willen dat alles blijft zoals het is, moet alles veranderen.” En om de belangen van zijn klasse te vrijwaren ging hij vechten met “het plebs” in de troepen van Garibaldi.
Maar “we kunnen niet terugkeren naar het oude normaal, want het oude normaal was net het probleem” schreef een activist op de muur van een gebouw in Santiago. Business as usual kan geen toekomstplan zijn na zo’n spectaculair falen van het kapitalisme. Never waste a good crisis moet ook een devies zijn voor authentiek links. Een crisis is vaak de voorbode van maatschappelijke omwentelingen, ten goede of ten kwade. Zullen we later achterom kunnen kijken en 2020 zien als een jaar dat een duidelijke scheidingslijn trekt tussen een eerder en een volgend tijdperk ? Of is de wens eerder de vader van de gedachte ?
Ook bij linkse denkers woedt het debat. De Sloveense filosoof Slavoj Žižek kiest voor een beeld uit een blockbuster. In Kill Bill 2 brengt de hoofdrolspeelster haar vijand om het leven met een mythische klap uit de vechtkunst: de Five Point Palm Exploding Heart Technique, waarbij het hart van de tegenstander ontploft na vijf stappen. Voor Žižek is de coronavirusepidemie zo’n “klap voor het globaal kapitalisme” en “een signaal dat een radicale verandering nodig is”. De uitweg is een “vorm van communisme”. Voor de Franse filosoof Alain Badiou daarentegen is een oorlog of pandemie uitermate “neutraal” op politiek vlak. Dat het hedendaagse kapitalisme ernstig op de helling zou komen te staan is een “inconsequente en gevaarlijke wensdroom”. Een epidemie opent “op zich” de deuren niet naar welke vernieuwende politiek dan ook. Deze discussie is van vitaal belang, want de stappen die we nu zetten zijn bepalend voor de toekomst die we krijgen. Hoe gaan we voor een economie die mens en milieu op de eerste plaats zet? Hoe gaan we voor een linkse shockdoctrine ? Reden genoeg om een nummer te wijden aan de uitdagingen die de coronapandemie ons stelt. Onze special valt uiteen in drie delen.
Naar een nieuwe wereld
In het eerste deel verdiepen we ons in de systeemimpact. Volgens de Argentijnse socioloog Atilio Borón bewijst de pandemie de noodzaak van een systeemverandering, maar zal het kapitalisme niet vallen als de sociale en politieke krachten er niet zijn om het de beslissende stoot te geven. De pandemie is geen natuurramp, volgens de Britse economisch geograaf David Harvey. De economische en demografische impact is afhankelijk van de kwetsbaarheid van het dominant economisch model dat al in hachelijke toestand verkeerde voor het uitbreken van de pandemie. Het enige beleid dat zal werken is socialistisch, maar de oligarchie verkiest dan ongetwijfeld nationaalsocialisme boven volkssocialisme. Het is de taak van de antikapitalisten om dit te voorkomen. Sam Gindin, voormalig syndicalist en co-auteur van The Socialist Challenge Today, ziet kansen voor tal van nieuwe politieke ontwikkelingen. De bevolking, die met ergernis toeziet hoe de geschiedenis van 2008 zich herhaalt, zou wel eens minder passief kunnen zijn dan een tiental jaar geleden. Hij wijst ook op een culturele verandering: de aard van de crisis heeft herverdeling en solidariteit weer op de agenda gezet. Pompeuze verklaringen over de ineenstorting van het kapitalisme helpen ons niet vooruit, de organisatie van de werkende klasse wel. Econoom en syndicalist Nic Görtz boomt daarop verder. Met een knipoog naar André Gorz’ Adieux au
prolétariat (1980, Éditions Galilée) kondigt Görtz de wederopstanding aan. Door de lockdown zien we in wie de welvaart creëert. Stakingen en syndicaal werk hebben ook levens gered. De crisis onthult zo opnieuw de centrale plaats van de werkende klasse in de productie en haar daarmee overeenstemmende rol als motor van de verandering.
Een economie voor mens en milieu
In het tweede deel focussen we op de stevige economische en sociale crisis die op ons afstormt. Eerst kijken we achterom met politicologe Radhika Desai. Het coronavirus legt volgens haar de zwakheden van 40 jaar neoliberalisme bloot. Ze wijst ook op de uitgeputte productieve economie en het ontsporend monetair beleid van de Fed en de ECB waarvan slechts een elite beter werd. De enorme ongelijkheid bevordert de verspreiding van de pandemie, wat op haar beurt de crisis verergert. Als kapitalisten niet in staat blijken te investeren en tewerkstelling te creëren, wat is dan hun verdienste, vraagt ze zich af. Onderzoekers Etienne Schneider en Felix Syrovatka verwachten een nieuwe eurocrisis. De vorige eurocrisis is niet overwonnen, de monetaire tegenstellingen in de EMU blijven bestaan en Italië, de derde grootste economie van Europa, wordt nu het epicentrum van de crisis. Ze verkennen drie scenario’s: een opsplitsing van de eurozone, een pragmatische neoliberale stabilisatie en een postneoliberaal beleid. Jo Cottenier gaat na hoe financiële elites en kapitalistische denktanken de staatstussenkomsten en een (groene) relance beschouwen. Staten komen in het kapitalisme steeds
tussen waar de markt faalt. Die tussenkomsten zijn niet ecologisch of sociaal gemotiveerd. Zo blijkt ook dat de Green Deal van de Europese commissie vooral is ingegeven door een bekommernis om de concurrentiekracht van de Europese multinationals. Tot slot becijfert Brits journalist en onderzoeker
bij het Tax Justice Netwerk Nicholas Shaxson waar we het geld moeten halen om de kosten voor Covid-19 en de klimaattransitie te betalen.
Openbare diensten en internationalisme
In het derde deel gaan we concreet in op de gezondheidscrisis. Ook hier duiken we eerst in het verleden. Wetenschapsjournaliste en romanauteur Laura Spinney vertelt hoe de Spaanse griep een revolutie teweegbracht in de openbare gezondheidszorg. Na de griepepidemie kon het individu niet langer verantwoordelijk gesteld worden voor een besmettelijke ziekte. De zaadjes waren geplant voor een gecentraliseerde, toegankelijke openbare gezondheidszorg. Historicus Niklas Olsen en socioloog Daniel Zamora trekken die les door naar vandaag. De schaarste aan medisch materiaal toont
hoe ondoeltreffend marktoplossingen zijn in crisissituaties. De New Public Management-filosofie, de saneringen en de opkomst van privé-ziekenhuizen en privé-verzekeringen hebben de Europese zorgsystemen erg verzwakt. Maar, in tegenstelling tot de VS, waar de commercialisering het verst is gevorderd, spaarde het grotendeels publiek karakter van de zorg in West-Europa ons wellicht voor het ergste. De principes die hebben geleid tot de opbouw van onze collectieve zorgsystemen moeten we nu verbreden naar andere kwesties zoals voedselveiligheid en de strijd tegen de klimaatverandering. Don Fitz, redactielid van Green Social Thought en voormalig gouverneurskandidaat voor de Green Party in de VS, vertelt ons hoe Cuba aids, dengue, ebola en nu COVID-19 met succes bestrijdt, in eigen land en in
de rest van de wereld: door preventieve en wijkgerichte gezondheidszorg, door opleiding en onderzoek, en door de nationalisering van de farmaceutische bedrijven. Cuba begon zich bij wijze van spreken al op 1 januari 1959 op COVID-19 voor te bereiden. In het Westen wordt China steeds meer met de vinger gewezen. Met gedetailleerde tijdlijn, feiten en cijfers doet Ng Sauw Tjhoi, China-kenner en oud-VRT-journalist het verhaal van de uitbraak en de strijd tegen het virus. De getallen over de inzet van zorgpersoneel, de uitbouw van capaciteit, de productie van materiaal, de hulp aan het buitenland doen duizelen. Een journalist van de New York Times die reeds met de Pulitzer Prize gelauwerd werd vat het samen: “China kocht het Westen tijd. Het Westen verspilde het.” De grens tussen verdachtmaking en constructieve kritiek blijkt flinterdun.
De pandemie als portaal
De pandemie levert met elk nieuw dodelijk slachtoffer een sterk argument om het kapitalisme achter ons te laten. Het trio winstzucht, privatisering en sanering drijft ons regelrecht naar de afgrond. Vaak zegt men dat het makkelijker is om het einde van de wereld voor te stellen, dan het einde van het kapitalisme. Dat idee kunnen we nu wel laten varen in het licht van de klimaatopwarming, de pandemie en de opzettende economische en sociale crisis. Maar het kapitalisme zal niet uit zichzelf de boeken dichtdoen.
Teruggrijpend naar de discussie tussen Badiou en Žižek: de pandemie is noch een fatale slag, noch een politiek neutraal gebeuren. De coronacrisis moet ons wel inspireren om nieuwe ideeën te omarmen, om te mobiliseren teneinde de samenleving een andere richting uit te sturen. “Laat de pandemie een portaal zijn,” zoals de Indische auteur Arundhati Roy het beeldend verwoordt:
“In de wereldgeschiedenis hebben pandemieën de mensheid steeds gedwongen te breken met het verleden en hun samenleving opnieuw uit te denken. Dat is vandaag niet anders. Het is een portaal tussen de ene wereld en de volgende. We kunnen kiezen om er doorheen te stappen, met de karkassen van onze vooroordelen en haat op sleeptouw, onze hebzucht, databanken en dode ideeën, onze dode rivieren en vervuilde lucht op onze rug. Of we kunnen er zonder al deze ballast door gaan, klaar om een nieuwe wereld te bedenken. En klaar om er voor te vechten.”
