Het coronavirus houdt de wereld in zijn greep. Evolutionair bioloog Rob Wallace spreekt over de gevaren van Covid-19, over Londen, New York en Hong Kong als de hoofdbroedplaatsen van virussen en over duurzame oplossingen voor besmettelijke aandoeningen.
Hoe gevaarlijk is het nieuwe coronavirus?
Rob Wallace: Het hangt ervan af in welke fase van de Covid-19-uitbraak je zit: vroeg, piekniveau, laat? Hoe goed is de openbare gezondheidszorg in jouw regio? Wat is de bevolkingssamenstelling? Hoe oud ben je? Hoe staat het met je immuunsysteem? Wat is je basisconditie? En dan is er nog een niet te diagnosticeren mogelijkheid: is jouw genetische immuniteit, de genetische basis die bepaalt hoe goed jouw immuunsysteem reageert, opgewassen tegen het virus of niet?
Op bevolkingsniveau haalde Covid-19 bij het begin van de uitbraak in Wuhan een mortaliteit van 2 à 4% (percentage van de blootgestelde populatie die gedood wordt of kan worden door het beschouwde fenomeen, n.v.d.r).. Buiten Wuhan lijkt de mortaliteit rond de 1% of zelfs lager te liggen, maar piekt toch op sommige plaatsen, ook in de Verenigde Staten en Italië. Dat lijkt niet veel in vergelijking met bijvoorbeeld SARS (10%), de Spaanse griep van 1918 (5-20%), H5N1 of vogelgriep (60%) of in enkele streken, Ebola (90%). Maar de mortaliteit van het coronavirus ligt zeker hoger dan de 0,1 procent van de seizoensgriep.
Stel dat het Covid-19-virus met een mortaliteit van 1% procent 4 miljard mensen infecteert, dan krijgen we toch 40 miljoen overlijdens
Maar het gevaar van dit virus is niet alleen een kwestie van mortaliteit. We moeten ook de penetrantie (agressiviteit) of de community attack rate in acht nemen: hoeveel van de wereldbevolking wordt door de uitbraak getroffen?
Kan je hier iets dieper op ingaan?
Het wereldwijde reisnetwerk heeft een nooit geziene interconnectiviteit. Zonder vaccins of specifieke antivirussen tegen het coronavirus en voorlopig ook zonder groepsimmuniteit, kan een virus met een mortaliteit van maar 1 procent toch bijzonder gevaarlijk zijn. Met een incubatieperiode van soms twee weken en een groeiend bewijs dat het virus ook wordt overgedragen vóór je echt ziek bent – voordat we weten dat je besmet bent – zullen er maar weinig plaatsen in de wereld zijn zonder besmettingen. Stel dat het Covid-19-virus met een mortaliteit van 1% procent 4 miljard mensen infecteert, dan krijgen we toch 40 miljoen overlijdens. Een klein percentage van een groot getal kan toch een groot getal zijn.
Dat zijn angstaanjagende cijfers voor een schijnbaar niet zo ernstige ziekte…
Zeker, en we staan nog maar aan het begin. We moeten begrijpen dat vele nieuwe infecties in de loop van een epidemie evolueren. Besmettelijkheid of kwaadaardigheid of beide, kunnen afnemen. Aan de andere kant kunnen volgende infecties kwaadaardiger worden. De eerste golf van de Spaanse griep in de lente van 1918 was betrekkelijk mild. Het waren de tweede en derde golf, tijdens de winter van dat jaar en in 1919, die miljoenen doodden.
Mensen die sceptisch staan tegenover deze pandemie, zeggen dat er nu veel minder mensen besmet zijn en sterven dan bij de gewone seizoensgriep. Wat denkt u daarvan?
Ik zou de eerste zijn om het te vieren mocht deze epidemie met een sisser aflopen. Maar de pogingen om Covid-19 te minimaliseren door te verwijzen naar andere dodelijke ziekten, vooral de griep, is louter bedoeld om bezorgdheid over het coronavirus onder de mat te vegen.
De eerste golf van de Spaanse griep in de lente van 1918 was betrekkelijk mild.
Het heeft weinig zin om twee ziekteverwekkers te vergelijken die elk in een ander stadium in de epidemische curve zitten. Ja, de seizoensgriep besmet elk jaar miljoenen mensen en doodt, volgens de statistieken van de Wereldgezondheidsorganisatie, tot 650.000 mensen per jaar. Maar Covid-19 is nog maar net begonnen met haar epidemiologisch traject. En in tegenstelling tot de griep hebben we noch een vaccin, noch een groepsimmuniteit om de besmettingen te vertragen en de meest kwetsbaren te beschermen.
Zelfs al is de vergelijking misleidend, beide ziektes zijn virussen en zelfs van dezelfde specifieke groep, namelijk de RNA-virussen. Beide veroorzaken ziekte. Beide treffen vooral de mond en keel en soms ook de longen. Beiden zijn erg besmettelijk.
Dit zijn oppervlakkige gelijkenissen die een cruciaal aspect over het hoofd zien. We weten al veel over de dynamiek van de griep, maar we weten zeer weinig over Covid-19. We tasten in het duister. Heel wat eigenschappen van Covid-19 kunnen we pas leren kennen als de epidemie voorbij is. Tegelijk moeten we begrijpen dat het niet “Covid-19 versus griep” is. Het is Covid-19 én de griep. De uitbraak van verschillende infectieziekten met het potentieel om een pandemie te veroorzaken en meerdere volkeren tegelijk aan te vallen, zou onze grootste kopzorg moeten zijn.
Je onderzoekt al jaren epidemieën en hun oorzaken. In je boek Big Farms Make Big Flu [Grote boerderijen veroorzaken grote griep, nvdr.] probeer je de band te leggen tussen industriële landbouwtechnieken, organische landbouw en virale epidemiologie. Wat zijn je bevindingen?
Het grote gevaar bij elke uitbraak is het falen, of beter, de onwil om te begrijpen dat een nieuw Covid-19 nooit een losstaand incident is. Dat er steeds meer virussen opdoemen, hangt nauw samen met voedselproductie en het winstbejag van multinationals. Ieder die wil begrijpen waarom virussen steeds gevaarlijker worden moet ons industrieel landbouwmodel onderzoeken, en vooral de productie van vee. Momenteel zijn weinig overheden en wetenschappers bereid dit te doen. Integendeel zelfs.
Landroof tegen kleine boeren en de laatste oerbossen leidt tot de verspreiding van nieuwe ziektes.
Bij elke nieuwe uitbraak zijn de overheden, de media en zelfs het grootste deel van het medisch establishment zodanig gefocust op elke afzonderlijke noodsituatie dat ze de structurele oorzaken over het hoofd zien, die verschillende marginale ziekteverwekkers plots doen uitgroeien tot wereldfenomenen, de ene na de andere.
Wie is de schuldige?
Ik vermeldde al de agro-industrie, maar er is meer aan de hand. Kapitaal rooft wereldwijd land van kleine boeren en van de laatste oerbossen. Deze investeringen drijven de ontbossing op en leiden tot een ontwikkeling, die ziektes meebrengt. De functionele diversiteit en complexiteit die deze enorme stukken land voorstellen, worden zo gestroomlijnd dat ziekteverwekkers die vroeger ingesloten bleven, nu overlopen naar het lokale vee en de mensengemeenschappen. Kortom, geavanceerde kapitalistische metropolen als Londen, New York en Hong Kong zouden we moeten zien als de eerste hotspots van ziektes.
Planeet Aarde is planeet Agro geworden, zowel qua biomassa als landoppervlak.
Voor welke ziektes is dat het geval?
Er bestaan geen ziekteverwekkers meer die niet met kapitaal te maken hebben. Dat geldt ook voor de ziekteverwekkers van ver weg, zelfs die in de verste uithoeken. Ebola, Zika, de coronavirussen, gele koorts, een hele variëteit vogelgriepen en Afrikaanse varkenspest: allemaal zijn het ziekteverwekkers die vanuit de meest afgelegen randgebieden hun weg vinden naar de voorstedelijke circuits, regionale hoofdsteden en uiteindelijk het wereldwijde reisnetwerk. Fruitvleermuizen uit Congo doden een paar weken nadat ze daar vertrekken zonnebaders in Miami.
Wat is de rol van multinationals in dit hele proces?
Planeet Aarde is planeet Agro geworden, zowel qua biomassa als landoppervlak. Agro-business sluit de hele voedselmarkt in. Zowat het hele neoliberale project is georganiseerd rond het steunen van de pogingen van bedrijven in geavanceerde geïndustrialiseerde landen om land en grondstoffen van zwakkere landen te stelen. Daardoor komen veel nieuwe ziektekiemen helemaal vrij en bedreigen ze de hele wereld, terwijl ze vroeger ingebed bleven in oeroude wouden.
Welke impact hebben de productiemethodes van de agro-business hierop?
De kapitalistische landbouw die de meer natuurlijke en ecologische landbouw verdringt, biedt de middelen die ziekteverwekkers nodig hebben om te evolueren tot de meest kwaadaardige en besmettelijke fenotypes. Je kan gewoon geen beter systeem bedenken om dodelijke ziektes te kweken. De kweek van genetische monoculturen van gedomesticeerd vee schakelt alle mogelijke brandgangen uit die besmetting anders zouden kunnen vertragen.
Agro-business is zo toegespitst op winstbejag dat het risico een virus te ontwikkelen dat een miljard mensen kan doden wordt gezien als een risico dat je moet durven lopen
Grotere bevolkingen en een grote bevolkingsdichtheid vergemakkelijken de overdracht. Zulke opeenhopingen onderdrukken de immuunsystemen. Een grote doorvoer, wat een deel is van eender welke industriële productieketen, voert herhaaldelijk en continu nieuwe risicogroepen in, de brandstof voor de evolutie van kwaadaardigheid. Met andere woorden, agro-business is zo toegespitst op winstbejag dat het risico een virus te ontwikkelen dat een miljard mensen kan doden wordt gezien als een risico dat je moet durven lopen.
Wablief!?
Deze bedrijven kunnen de kosten van hun epidemiologisch gevaarlijke praktijken gewoon op om het even wie afwentelen. Op de dieren zelf of de consumenten, boeren, lokale ecosystemen en overheden. De schade is zo grootschalig dat, mochten we ze doorrekenen naar de balansen van de bedrijven zelf, agro-business zoals we het vandaag kennen, voorgoed zou stoppen. Geen enkel bedrijf zou de kostprijs kunnen dragen van de ramp die het veroorzaakt.
Tal van media zeggen dat het beginpunt van het coronavirus een “exotische voedselmarkt” in Wuhan was. Klopt dit?
Ja en nee. Daar bestaan ruimtelijke aanwijzingen voor. Het naspeuren van de contacten linkt de infecties aan de Hunan Wholesale Sea Food Market in Wuhan, waar wilde dieren verkocht werden. Omgevingsstalen doen vermoeden dat het ging om het westelijke uiteinde van de markt, waar de wilde dieren vastgehouden werden.
Maar hoe ver terug en hoe breed moeten we het onderzoek voeren? Wanneer is de noodtoestand echt begonnen? De focus op de markt mist de oorsprong van de wilde landbouw in het achterland en de toenemende kapitalisatie ervan. Wereldwijd, en in China, wordt wild steeds meer geïntegreerd in de voedselketens. Maar de band met de industriële landbouw gaat verder dan alleen de gezamenlijke aandeelhouders. Hoe meer industriële veeteelt – varkens, gevogelte en zo meer – de oerbossen binnendringt, hoe dieper handelaars in wild moeten gaan om hun bronpopulaties te vinden. Dit vergroot het contactoppervlak en overdracht met nieuwe ziektekiemen, waaronder Covid-19.
Covid-19 is niet het eerste virus dat in China uitbrak en de overheid in de doofpot probeerde te stoppen.
Ja, maar dat is geen exclusief Chinese praktijk. Zowel de VS als Europa hebben als ground zero voor nieuwe griepvirussen gediend. Zo bijvoorbeeld met H5N2 en H5Nx, de vogelgriepen. Hun multinationals en neokoloniale onderaannemers veroorzaakten de uitbraak van Ebola in West-Afrika en Zika in Brazilië. Amerikaanse functionarissen van volksgezondheid hielden de agro-business een hand boven het hoofd tijdens de H1N1 (Mexicaanse griep, 2009) en H5N2 (vogelgriep)-pandemieën.
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft Covid-19 uitgeroepen tot “gezondheidscrisis van internationaal belang”. Is dit een juiste maatregel?
Ja. Het risico met zulke ziektekiemen is dat gezondheidsautoriteiten geen idee hebben van statistische risicospreiding. We hebben geen idee hoe de ziektekiem zal reageren. In slechts enkele weken tijd zijn we van een lokale uitbraak bij een voedselmarkt gegaan naar besmettingen op wereldschaal. De ziekte kan gewoon uitdoven. Dat zou mooi zijn, maar we weten het niet. Betere voorbereidingen zouden ons betere kansen geven om de verspreidingssnelheid van de ziekteverwekkers te verminderen.
De uitspraak van de WHO maakt deel uit van wat ik het pandemisch theater noem. Internationale organisaties zijn al weggedeemsterd door een gebrek aan actie. Denk aan de Volkerenbond. De organisaties onder de koepel van de Verenigde Naties maken zich steeds zorgen over hun relevantie, macht en financiering. Maar nu kan zo’n actiebereidheid ook samengaan met de voorbereiding en preventie die de wereld nodig heeft om de verspreiding van Covid-19 in te perken.
De neoliberale herstructurering van de gezondheidszorg heeft zowel het medisch onderzoek als de volksgezondheid getroffen, bijvoorbeeld in de ziekenhuizen. Welk verschil zou een beter gefinancierd zorgstelsel kunnen maken in de strijd tegen het virus?
Er is het verschrikkelijk maar tekenend verhaal van een persoon uit Miami die, wanneer hij terugkeerde uit China met griepsymptomen, zijn verantwoordelijkheid jegens familie en omgeving opnam en zich liet testen in een plaatselijk ziekenhuis. Hij was bezorgd dat zijn minimale Obamacare-verzekering de tests niet volledig zou vergoeden. Hij had gelijk. Plots moest hij 3.270 dollar ophoesten. In Amerika kan een eis zijn om een noodmaatregel te nemen waardoor, tijdens pandemieën, alle openstaande medische facturen verbonden met het bevechten van de ziekte betaald worden door de federale overheid. We willen mensen aanmoedigen om zich te laten testen, in plaats van hen alleen met hun zorgen te laten – en mogelijk anderen te besmetten – omdat ze de behandeling niet kunnen betalen. De voor de hand liggende oplossing is een nationale gezondheidsdienst – volledig geëquipeerd en bemand om dergelijke crises het hoofd te bieden – zodat er geen sprake meer is van zo’n belachelijke problemen als het ontmoedigen van samenwerking in gemeenschappen.
Zodra een virus ontdekt wordt in een land reageren overheden overal met autoritaire en straffende maatregelen, zoals een verplichte quarantaine van bepaalde gebieden en steden. Zijn zulke drastische maatregelen gerechtvaardigd?
Een uitbraak als voorwendsel nemen om nieuwe autocratische controlemaatregelen te testen is ontspoord rampenkapitalisme. Vanuit het perspectief van volksgezondheid zou ik inzetten op vertrouwen en medelijden, wat belangrijke epidemiologische variabelen zijn. Zonder deze verliezen overheden de steun van hun bevolking. Een gevoel van solidariteit en wederzijds respect is cruciaal om de samenwerking die nodig is om samen te overleven aan te wakkeren.
Voedselsystemen moeten gesocialiseerd worden zodanig dat ziekteverwekkers die zo gevaarlijk zijn als deze gewoon geen kans krijgen.
Zelfquarantaine, indien correct ondersteund – controles door getrainde buurtbrigades, voedselbedelingstrucks die van deur tot deur gaan, vrijstelling van werk en werkloosheidsverzekering – kan dit soort solidariteit, het gevoel dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten, aanmoedigen.
Zoals u weet heeft hier in Duitsland de AfD [Alternative für Deutschland] – een feitelijke nazipartij – 94 zetels in het Parlement. Extreemrechtse nazistische groeperingen en aanverwanten gebruiken de Corona-crisis voor hun agitatie. Ze verspreiden (valse) rapporten over het virus en eisen meer autoritaire maatregelen van de overheid: beperking van vliegverkeer en migratiestop, sluiting van de grenzen en gedwongen quarantaine…
Reisverboden en gesloten grenzen zijn eisen waarmee extreemrechts wereldwijde ziektes probeert te racialiseren. Dit is uiteraard volstrekte nonsens. Nu het virus reeds bezig is zich overal te verspreiden, is het zinnigste om te doen uitbouwen van een systeem van volksgezondheid waarvoor het niet uitmaakt wie zich met een infectie aanmeldt, omdat het genoeg middelen heeft om iedereen te behandelen. Maar het eerste wat je zou moeten doen, is de landroof in het buitenland stoppen, want daarmee drijf je mensen uit hun land. Daarmee kunnen we aan de bron tegengaan dat er ziektes ontstaan.
Welke maatregelen zijn duurzaam?
Om de verspreiding van nieuwe virussen tegen te gaan moet onze voedselproductie radicaal anders. Autonomie voor boeren en een sterke openbare sector kunnen milieuzwendels en uitdijende besmettingen tegengaan. Introduceer een variëteit aan dieren en gewassen – en strategisch braakliggende gronden – zowel op het niveau schaal van de individuele boerderij als regionaal. Laat voedseldieren zich ter plaatse voortplanten om zo immuniteit te versterken. Koppel duurzame productie aan duurzame verdeling. Subsidieer voedselprijzen en koopkracht van consumenten om agro-ecologische productie aan te zwengelen. Bescherm deze experimenten tegen zowel de neoliberale individualistische marktlogica als de dreigende kapitalistische staatsrepressie.
Welke eisen moeten socialisten stellen tegenover de groeiende kracht van epidemieën?
We moeten agro-business als sociaal reproductiemodel voor eens en voor altijd een halt toe roepen. Sterk gekapitaliseerde voedselproductie is gestoeld op praktijken die een gevaar betekenen voor de volledige mensheid, zoals nu in het geval van een nieuwe pandemie. We moeten eisen dat voedselsystemen gesocialiseerd worden zodanig dat ziektekiemen die zo gevaarlijk zijn als deze gewoon geen kans krijgen. Dat betekent eerst en vooral het herkaderen van voedselproductie binnen de noden van de landbouwbevolking. Dat vereist een agro-ecologisch model dat milieu en de landbouwers beschermt, want zij produceren ons voedsel. Het grotere plaatje: we moeten de metabolische breuk helen die onze ecologie van onze economie scheidt. Samengevat: we hebben een planeet te winnen.
Dit interview, afgenomen door Yaak Pabst, verschijnt in de volgende editie van Marx21.
Extra interviewvragen voor Jacobin Italia
Opmerking: De volgende twee vragen van Luca de Crescenzo werden toegevoegd aan de Italiaanse vertaling van het interview voor Jacobin Italia (12/03). -Eds.
Onlangs besloot de Britse overheid om geen drastische maatregelen te nemen om het virus in te dijken en alles in te zetten op de ontwikkeling van groepsimmuniteit. U noemde dat een flater vermomd als oplossing. Wat bedoelt u daarmee?
Zowel de VS als de Tories beweren dat het onthouden van gezondheidszorg de beste behandeling is. De Britse regering denkt daarmee haar late reactie op de verspreiding van Covid-19 onder de bevolking te kunnen rechtvaardigen vanuit haar bezorgdheid voor de kwetsbaarste burgers.
Maar wat ze doet is het absolute tegengestelde van de eed van Hippocrates die elke arts naleeft: “Ik zal boven alles voor mijn patiënten zorgen, hun gezondheid bevorderen en hun lijden verlichten.”1 De houding van de Britse regering staat zowat gelijk met “zoveel mogelijk schade toebrengen”.
Groepsimmuniteit wordt in kringen van epidemiedeskundigen beschouwd als een vals nevenvoordeel: een voldoende aantal mensen maakt de nodige antistoffen aan zodat bij een volgende uitbraak de vatbare bevolking dermate beperkt blijft dat nieuwe besmettingen onmogelijk zijn. Zelfs wie voorheen niet aan het virus werd blootgesteld, zou beschermd zijn. Maar vaak is het niet meer dan een voorbijgaand effect als de ziekteverwerker opduikt vanonder heel de bevolking.
Groepsimmuniteit wordt beter opgebouwd via vaccinatiecampagnes waarbij een grote meerderheid van de bevolking ingeënt wordt. Zolang er voldoende vaccins geproduceerd worden leidt dit niet tot problemen. In zulke campagnes overlijdt nagenoeg niemand.
Bij een dodelijke pandemie sterven grote aantallen mensen. Geen enkel openbaar gezondheidssysteem zou dan ook actief groepsimmuniteit inzetten als remedie. Geen enkele regering die belast is met de bescherming van het leven van haar burgers zou toestaan dat zo’n ziekteverwekker ongehinderd te keer kan gaan onder de bevolking — hoe hard er ook gezwaaid wordt met het argument van “de verspreiding vertragen”, alsof een regering die al achterop hinkt over magische krachten zou beschikken. Actieve verwaarlozing zou leiden tot honderdduizenden doden onder de kwetsbare bevolking, waarvan de Tories net beweren dat ze die willen beschermen.
“Het dorp vernietigen om het te redden” kan enkel het uitgangspunt zijn van de kwaadaardigste klassenstaat. Een uitgeput imperium dat, in tegenstelling tot China en andere landen, niet langer in staat is om de strijd aan te binden met een bedreiging en dan maar zijn geklungel voorstelt als oplossingen.
Ondanks de quarantaine en met uitzondering van enkelingen die thuis werken, gaan in Italië nog veel mensen elke dag naar het werk. Veel winkels zijn gesloten, maar de fabrieken draaien nog, ook die waar geen noodzakelijke goederen worden geproduceerd. Onlangs hebben de vakbonden en het verbond van Italiaanse werkgevers een overeenkomst gesloten over de veiligheid op de werkvloer. De genomen maatregelen zijn in feite niet meer dan “aanbevelingen” ― het bewaren van voldoende afstand, netheid, het gebruik van mondmaskers ― en leggen niet echt regels op. De vrees bestaat dat die aanbevelingen dan ook niet opgevolgd zullen worden. Hoe zie jij deze maatregelen? Is de relatieve macht van de werkers een epidemiologische variabele?
Werkers zijn niet meer dan kanonnenvoer, zowel op het slagveld als thuis. Het virus raast door de Italiaanse bevolking aan een snelheid die hoger ligt dan in China en het kapitaal doet alsof er niets aan de hand is. Voor de kapitalisten is het business as usual, d.w.z. hun business. Onderhandelen over een versoepeling zodat er ongehinderd kan verder geproduceerd worden, is schadelijk voor zowel de onderhandelingspositie van de werkers — eigenlijk zeg je dan dat ze zomaar alles willen slikken — als voor de gezondheid van de natie in haar geheel.
Als je het niet doet voor de legitimiteit van de vakbonden, doe het dan in godsnaam voor je eigen leven en dat van je kwetsbaarste medewerkers en leden van je gemeenschap: leg die fabrieken stil! De Italiaanse piek is zo duizelingwekkend hoog dat zelfquarantaine en onderhandelde arbeidsvoorwaarden niet zullen volstaan om verdere besmettingen te voorkomen. Daarvoor is Covid-19 veel te besmettelijk en, met het oog op de mogelijke instorting van het gezondheidssysteem, ook veel te dodelijk voor halve maatregelen. Italië wordt overwoekerd door een virus dat het land een schop in de kont geeft met straatgevechten van deur tot deur en van gezin tot gezin.
Italië moet er dan ook als de bliksem een eind aan maken!
Het is juist dat de werkers doorgaans in donkere en gevaarlijke tijden de boel draaiende houden, ook bij een dodelijke uitbraak. Maar als het niet gaat om activiteiten die noodzakelijk zijn voor de algemene quarantaine, hou er dan mee op. Zoals in andere landen moet de regering dan uiteraard het inkomen compenseren van de werkers die omwille van de openbare gezondheid het werk moeten neerleggen.
De beslissing ligt niet bij mij en mijn eigen land maakt er een knoeiboel van, maar als het kapitaal de inspanningen voor de bescherming van de gezondheid van miljoenen werkers in Italië — en elders — aan zijn laars lapt, dan moeten de werkers hun grootse traditie van militantisme aanboren en manieren zoeken om het commando aan de handen van de hebberige en incompetente vertegenwoordigers van het kapitaal te onttrekken. Als fabrieken die niet-essentiële goederen produceren blijven draaien, betekent dit dat de bedrijfsleiding — en de aandeelhouders achter hen — niet over de werkers inzitten. Zelfs nu zal de Chief Financial Officer maar al te graag dode werkers opnemen in de productiekosten als hij dat ongestraft kan doen.
Het zou niet de eerste keer zijn dat de machthebbers in een bepaalde regio tijdens een uitbraak verdreven zouden worden. Historicus Sheldon Watts maakt in zijn werk Epidemics & History gewag van een verrassende machtswissel in het vroege rampenkapitalisme:
in hun haast om zichzelf te redden sloegen de Florentijnse bestuurders op de vlucht [voor de pest]. Hun vrees dat het gewone volk de controle over de stad zou overnemen was wellicht gegrond, want in de zomer van 1378, toen de elite van Firenze tijdelijk verlamd werd door fractieconflicten, veroverden opstandige wolkaarders de controle over de regering en bleven verschillende maanden aan de macht.
Nu zouden verschillende maanden duizenden levens kunnen redden. Veel landen zullen binnen tien dagen in dezelfde netelige situatie belanden als Italië. De Italianen kunnen een voorbeeld zijn voor de rest van de wereld en laten zien dat het leven van de gewone mensen er meer toe doet dan de winst van een of andere multinational.
