Dit systeem kan niet overleven, maar wij wel. Zoals de klimaatjournalist David Roberts schrijft: “Deze crisis draait uit op een tragedie, maar het zou nog een veel grotere tragedie zijn als we er niets uit leren.”
“Look closely at the present you are constructing:
it should look like the future you are dreaming.”
― Alice Walker
Nee, er zijn geen precedenten voor wat ons nu overkomt. Natuurlijk grijpen we terug naar ankerpunten in de geschiedenis. Naar die tijd bijvoorbeeld dat de Spaanse griep in de jaren 1918 en 1919 meer slachtoffers maakte dan in die vier verschrikkelijke oorlogsjaren daarvoor, naar de Tweede Wereldoorlog en de huidige ongeziene mondiale mobilisatie die lijkt op wat er toen gebeurde. Maar geen enkele vergelijking gaat volledig op. Elke analogie is machteloos. Om maar iets te zeggen. Tijdens de vier jaar dat Parijs bezet werd door nazisoldaten bleven de cafés, theaters en cabarets open. The show went on. Nu zijn de boulevards verlaten en staan de stoelen opgestapeld voor de ramen.
Als de geschiedenis geen antwoorden biedt, is er nog altijd de fictie. Wat zich nu live voor onze ogen afspeelt, kennen we uit de dystopische films waar we de afgelopen decennia mee overspoeld werden. De gewichtige toespraken van wereldleiders, de colonnes van militaire voertuigen die steden binnenrijden, de lege straten waar een echo elk geluid versterkt, de paniekaankopen (de hoofdrol voor toiletpapier had geen enkele schrijver voorzien).
Ook nu weer leren we dat zorgen voor elkaar tot het diepste instinct van ons, mensen, hoort.
Besef goed: de meesten onder ons hebben niet eens de tijd en ruimte voor bespiegelingen over heden en verleden. Filosoferen is een luxe als je moet beredderen. Wakker liggen van het plotse inkomensverlies, structuur geven aan het ontregelde leven van kinderen, wegduiken voor het salvo aan berichten van een werkgever of overste die zijn of haar eigen nuttigheid probeert te bewijzen aan de hand van het aantal mails dat verstuurd wordt, opgesloten zitten tussen de muren van een veel te klein appartement. Of erger, geen dak boven het hoofd hebben, op straat gezet worden door een meedogenloze overheid, van de cel in een gesloten centrum naar de uitgestorven wildernis van een stad die je niet kent.
“Es ist wahr: ich verdiene noch meinen Unterhalt
Aber glaubt mir: das ist nur ein Zufall. Nichts
Von dem, was ich tue, berechtigt mich dazu, mich satt zu essen.
Zufällig bin ich verschont. (Wenn mein Glück aussetzt Bin ich verloren.)
– Bertolt Brecht
In de eerste weken van deze crisis verwarmen we ons hart aan de solidariteit die er is. Vanop het balkon applaudisseren we voor de helden die hun leven wagen in de gangen van ziekenhuizen waar zich onvoorstelbare taferelen afspelen. Ook nu weer leren we dat zorgen voor elkaar tot het diepste instinct van ons, mensen, hoort. In elke hel bouwen onbekende mensen paradijzen. Elke ramp bezegelt het failliet van het sociaal darwinisme, de kwaadaardige theorie die zegt dat mensen altijd en overal monsters zijn voor elkaar. De monsters zijn er zeker, maar het zijn exact dezelfde die dat ook waren voor deze crisis uitbrak.
Routine
Tijdens een shock als deze probeert iedereen vast te houden aan de routines en denkpatronen die onze levens bepalen. Dat zijn de laatste bakens van ons onzekere bestaan. Ze bezweren de angst. Maar het zijn ook slechte raadgevers op een moment dat alles verandert. This changes everything. Deze woorden stonden zes jaar geleden in zwarte letters tegen een blauwe achtergrond op de cover van het boek van Naomi Klein over de klimaatcrisis. De voorbije weken herhalen wij ze als een mantra.
Niets wordt ooit weer als voorheen. Zelfs hetzelfde zal voortaan duizend keer erger hetzelfde zijn. Alles wat tot voor kort ondenkbaar was, gebeurt nu voor onze ogen. Herinner u de smalende opmerkingen over hoe de Chinese overheid dit aanpakte. In februari noemde Le Soir de sprekende drones die in Wuhan mensen aanmaanden binnen te blijven ‘verontrustend’. Een maand later juichte diezelfde krant de inzet van gelijkaardige drones in Brussel toe. Er worden nu in een tijdspanne van uren of dagen beslissingen genomen die normaal jaren van debat vergen. Die beslissingen hebben niet alleen gevolgen voor het nu, maar ook voor de toekomst.
Le Soir noemde Chinese drones die mensen aanmaanden binnen te blijven ‘verontrustend’. Een maand later juichte de krant dezelfde praktijk in Brussel toe.
Natuurlijk klampen we ons vast aan de hoop dat dit snel overwaait. China en een paar andere landen bewijzen dat de epidemie tijdelijk onder controle gebracht kan worden. Maar wetenschappers wijzen er ook op dat dit 18 maanden kan duren. Dat is de tijd die nodig is om een vaccin te ontwikkelen en op de markt te brengen. Dat anderhalf jaar zal er niet noodzakelijk uitzien zoals nu tijdens de lockdown, maar het betekent wel dat onze maatschappijen en onze levens voor lange tijd verstoord zullen blijven.
Hoe dat er precies zal uitzien, kunnen we niet voorzien. We weten alleen dat dit voor langdurige schokken in het kapitalistische wereldsysteem zal zorgen. Volgens ons zijn er drie mogelijke scenario’s. Die scenario’s zijn gebaseerd op crisissen uit het verleden, niet omdat de omstandigheden vergelijkbaar zijn (dat zijn ze niet zoals we hierboven schrijven), maar omdat die ons leren hoe de 1 procent of de elite reageert op dergelijke schokken.
Regeringen en centrale banken reageren op deze crisis zoals ze in 2008 deden. Bail out the companies.
De manier waarop overheden en centrale banken reageren op de economische gevolgen van de coronacrisis roept onvermijdelijk herinneringen op aan de financiële crisis van 2008. De EU en de VS trokken toen vele biljoenen (een miljoen keer miljoen) uit om de beurzen tot rust te brengen en de banken te redden. Hele takken van de economie worden nu stilgelegd of grondig verstoord doordat de aanvoer van grondstoffen of onderdelen stokt. In de meeste landen krijgen we een recessie (als de groei van het bruto nationaal product gedurende twee of meer opeenvolgende kwartalen negatief is). De kans op een depressie, een langdurige periode van economische achteruitgang, groeit met de dag.
De crisis die er altijd was
De coronacrisis treft geen boomende, stabiele en eerlijke economie. Het economische systeem dat ons de financiële crash van 2008 bezorgde werd opgelapt, maar niet hervormd. In dat systeem loert een crisis altijd om de hoek. De ene bubbel is pas ontploft of er verschijnt al een nieuwe die alle speculanten verleidt. Regeringen en centrale banken reageren op deze crisis zoals ze in 2008 deden. Bail out the companies (een bailout is een reddingsoperatie door de overheid, met belastinggeld dus). Er wordt ook massaal geld in de economie gepompt in de hoop dat bedrijven en individuen massaal gaan lenen. Regeringen geven rechtstreeks miljarden aan aandeelhouders. CEO’s schuiven aan in het Witte Huis met hun hand in de lucht. De luchtvaartmaatschappijen vragen 50 miljard. Vliegtuigbouwer Boeing alleen al wil 60 miljard. De casino’s hopen op een cheque van 18 miljard. De hotelsector – jawel de sector waar Trump zelf actief in is – zou 150 miljard krijgen.
Natuurlijk moeten er bedrijven gered worden, maar dan wel zeer gefocust.
Eén van die luchtvaartmaatschappijen, American Airlines, maakte de afgelopen jaren miljarden winst. Die winst werd niet gebruikt als buffer voor moeilijke tijden (‘ik denk niet dat we ooit nog verlies gaan maken’, zei hun lunatieke CEO in 2017). Wel werden met die miljarden eigen aandelen teruggekocht zodat de koers en de dividenden stegen en de aandeelhouders slapend rijker werden. In België heeft Brussels Airlines, dat nochtans in handen is van het Duitse Lufthansa, nu al 200 miljoen euro gevraagd.
Natuurlijk moeten er bedrijven gered worden, maar dan wel zeer gefocust. Anders blijven we na deze crisis over met steden en streken waar alle kleine cafés en restaurants vervangen zijn door de eenheidsworst van ketens. Als we de destructieve creativiteit van het kapitalisme laten doen, blijven straks enkel nog de Amazons over.
Besparen, besparen, besparen
Wie de afgelopen 10 jaar leefde van een uitkering of werkte bij een overheidsdienst of in de sociale en culturele sector weet wat die bailouts ons gekost hebben. Tien jaar besparen, tien jaar diep snijden zodat net die sectoren die het hardst nodig zijn bij crisissen als deze, onvoldoende klaar zijn om tegemoet te komen aan de noden. Eén voorbeeld zegt alles. Lange tijd had België een strategische voorraad van mondmaskers. In 2009, één jaar na de financiële crisis, werd die voorraad om budgettaire redenen niet meer aangevuld. In 2019 werd de overblijvende voorraad vernietigd omdat de houdbaarheidsdatum overschreden was. Dat heeft nooit in de kranten gestaan, het was een detail in de jaarlijkse besparingsbegrotingen die op die manier veel kleine en grote verhalen van drama’s verbergen. Denk daar ook eens aan als u straks weer applaudisseert op uw balkon.
De Nederlandse regering wil de komende maanden tot 65 miljard euro in het rood gaan om bedrijven te redden. In een eerste fase … want ook daar bidden ze dat dit snel achter de rug is. 65 miljard euro, dat is evenveel als alle besparingen van de afgelopen tien jaar samen. Alleen al de Nederlandse cultuursector moest in 2011 200 miljoen euro ophoesten. Het resultaat van die besparingen is dus in één beweging weggeveegd en als dit ooit achter de rug is, kunnen ze weer vanaf nul beginnen. Nog eens tien jaar besparen in sectoren die nu al op hun tandvlees zitten.
Wie de afgelopen 10 jaar leefde van een uitkering of werkte bij een overheidsdienst of in de sociale en culturele sector weet wat die bailouts ons gekost hebben.
In ons land komen besparingen op ons af van zo’n omvang dat we later nog met weemoed terugblikken op de bezuinigingen van vorig jaar in de sociale en culturele sector. Terwijl Wouter Beke enkele maanden geleden geen 5.000 euro vond voor de zelfmoordlijn, wordt er nu met miljarden gegooid alsof het niets is. Jambon en co spugen zich nu al in de handen voor ze straks de hakbijl mogen oppakken. Als we hen laten doen, staat er ons straks een ongezien sociaal bloedbad te wachten.
Business as usual
Dat is het scenario waar zij op hopen. Zij verwachten dat de oude recepten werken en dat een lamgeslagen bevolking straks de besparingen braaf ondergaat. Zo snel mogelijk terugkeren naar business as usual dus.
Ze houden daarbij met een paar dingen geen rekening. Ten eerste zal deze crisis heel waarschijnlijk dieper zijn dan die van 12 jaar geleden. Het mogelijke herstel zal ook grilliger verlopen omdat er overal in de wereld wel ergens haarden zullen zijn de komende 18 maanden. Bovendien is de wereldbevolking van 2020 niet meer die van 2008. Vorig jaar spoelde een golf van protest over de verschillende continenten. In Chili werd in oktober de noodtoestand uitgeroepen nadat grote betogingen de regering deden wankelen. Een betoogster stak een bordje in de lucht: ‘Het neoliberalisme werd geboren in Chili en zal ten ondergaan in Chili’. In Frankrijk waren er de gele hesjes. In Algerije en Soedan moest de eeuwige president afdruipen. Op een bepaalde dag was 20 procent van de bevolking van Libanon aan het betogen. Revolutionaire dj’s vuurden hen aan vanop balkons langs de straten en pleinen waar ze passeerden. In de VS is er de beweging rond Alexandria Ocasio-Cortez en Bernie Sanders die zelf een optelsom is van bewegingen als Occupy, Black Lives Matter en the Women’s movement.
Er is geen alternatief
Bovendien is dit ook een andere crisis dan die van 2008. Regeringen moeten maatregelen nemen die radicaler zijn dan toen. In Spanje zag de nieuwe regering zich gedwongen om de privéziekenhuizen te nationaliseren. In Parijs worden hotels opgeëist om thuislozen op te vangen. Uit de UK kwam het ontstellende bericht dat Boris Johnson de spoorwegen nationaliseerde om te vermijden dat de privébedrijven die nu de treinen rondrijden instorten. In België stuurde minister van Binnenlandse Zaken Pieter De Crem de politie naar een bedrijf in Charleroi om 180.000 coronatests in beslag te nemen. Het bedrijf zat rustig de wereldmarkt af te zoeken naar de hoogstbiedende koper. Pieter De Crem dus, die zomaar eventjes een maatregel neemt die beantwoordt aan de definities van Karl Marx over de ‘dictatuur van het proletariaat’.
Als overheden nu genoeg middelen vinden om de bevolking een gegarandeerd inkomen te geven, waarom kan dat dan niet in ‘vredestijd’ voor iedereen?
In de VS ontplofte ook de discussie over de miljoenen werknemers die geen betaald ziekteverlof hebben. Verschillende landen namen maatregelen om het inkomensverlies te beperken. In Vlaanderen krijgen tijdelijke werklozen 200 euro op de rekening gestort voor hun water- en energiefactuur. CD&V wierp het idee al op om alle gezinnen 1.500 euro te geven. In de VS vecht Sanders voor een maandelijks bedrag van 2.000 dollar voor alle gezinnen.
Een nieuwe maatschappij
Daardoor steekt een ander scenario de kop op. In 1945 werd in de VS en Europa na de gruwel van de Tweede Wereldoorlog niet zomaar teruggekeerd naar de chaotische toestand van de jaren 30. In 1944 sloten werkgevers en vakbonden een sociaal pact en werd de basis gelegd van de uitbouw van de sociale zekerheid. De recepten daarvoor werden gehaald bij de ziekte- en werkloosheidskassen van de vakbonden. Zwarte soldaten uit de VS die terugkeerden van het Europese front weigerden, nog meer dan toen ze vertrokken, om zich zomaar weer aan te passen aan de segregatie en Jim Crow-wetten (de film Mudbound vertelt dat verhaal). Vrouwen kreeg men niet zomaar weer uit de fabrieken gejaagd nadat ze vier jaar lang de plaats hadden ingenomen van de mannen die aan het front zaten. In die jaren werden de zaden geplant van de feministische en burgerrechtenbeweging.
Het Westen onderging na 1940-1945 dus structurele veranderingen. Ook nu liggen de recepten klaar.
De maatschappijen in de VS en Europa ondergingen in 1945 dus structurele veranderingen. Ook nu liggen de recepten klaar. In de VS is er de Green New Deal van Ocasio-Cortez. In Europa hebben we massa’s uitgewerkte voorstellen die streven naar ‘climate justice’, naar een maatschappelijke transitie die ecologischer, zorgzamer en eerlijker is. Waarom zou de UK de genationaliseerde spoorwegen straks weer gewoon teruggeven aan de hoogste bieders op de markt of aan dezelfde onbekwame eigenaars? Als overheden over heel de wereld straks eigenaar zijn van luchtvaartmaatschappijen, is het dan niet het moment om die sector grondig te herstructureren en aan te passen aan een tijdperk waarin er minder gevlogen wordt?
In de VS staan de aandelen van de vier grote oliebedrijven nu zo laag dat de overheid die kan kopen voor 300 miljard dollar. In plaats van die over te laten aan hebzuchtige aandeelhouders die zullen vechten tot de laatste druppel olie uit het teerzand wordt geperst, kan de overheid een toekomst zoeken voor de 1,6 miljoen werknemers in die sector. Als overheden nu genoeg middelen vinden om (bepaalde groepen van de) bevolking een gegarandeerd inkomen te geven, waarom kan dat dan niet in ‘vredestijd’ voor iedereen? Als het plots wel mogelijk is om een onderscheid te maken tussen essentiële jobs en bullshitjobs, waarom zouden we dat na deze crisis vergeten? In Vermont en Minnesota wordt winkelpersoneel voortaan beschouwd als ‘emergency workers’ met de daarbij horende sociale voordelen. Waarom zouden zij binnen anderhalf jaar braaf terugkeren naar de onderste en minst gewaardeerde rangen in de maatschappij? Zullen we toelaten dat nog één politicus durft te opperen om te besparen op gezondheidszorg?
My sister,
From one island to another
I give to you these rocks
as a reminder
that our lives matter more than their power
that life in all forms demands
the same respect we all give to money
that these issues affect each and everyone of us
None of us is immune
And that each and everyone of us has to decide
if we
will
rise
– Kathy Jetñil-Kijiner and Aka Niviâna1
Veel van de maatregelen die nu genomen worden, komen uit de eisenbundels van links. Dat is normaal want het zijn maatregelen die ons moeten voorbereiden op de veel grotere crisis die op ons afkomt. Als we er niet in slagen om de CO2-uitstoot structureel naar beneden te halen, zal wat we nu meemaken verbleken bij wat ons nog te wachten staat.
Veel van de maatregelen die nu genomen worden, komen uit de eisenbundels van links.
Het is nu het moment om door te duwen en maximale eisen te stellen. Zoals de klimaatjournalist David Roberts schrijft: “Deze crisis draait uit op een tragedie, maar het zou nog een veel grotere tragedie zijn als we er niets uit leren.” Naomi Klein waarschuwt ons al jaren voor de rechtse shock doctrine in tijden van grote crisissen. Nu is de tijd gekomen voor een linkse shock doctrine.
Fragiele staten
Het gevaar van een derde scenario loert om de hoek. Tussen 1917 en 1933 stortte in verschillende landen het bestaande systeem in elkaar. Dat dreigt nu ook te gebeuren. In een aantal landen misbruiken autoritaire leiders de crisis om definitief komaf te maken met de laatste restanten van de rechtstaat. In Hongarije ligt een wet op tafel die Orban onbeperkte macht zou geven. Het parlement zou voor onbepaalde tijd aan de kant geschoven worden. De nieuwe wet voorziet ook gevangenisstraffen tot vijf jaar voor iedereen die informatie publiceert die de regering hindert of die door de regering als vals beschouwd wordt.
Things fall apart; the centre cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world,
The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere
The ceremony of innocence is drowned;
The best lack all conviction, while the worst
Are full of passionate intensity.
– William Butler Yeats
In veel landen in Afrika en Zuid-Amerika bestaat er zo goed als geen sociale zekerheid. Een lange lockdown leidt daar bijna automatisch tot honger omdat alle inkomsten wegvallen. Een nieuwe schuldencrisis kan een aantal landen ook over de rand van de afgrond duwen. Terwijl China en Cuba medische teams sturen naar de zwaarst getroffen landen, is de Europese Unie verlamd door de gebruikelijke gekibbel. Tsjechië nam onlangs 100.000 maskers in beslag die vanuit China onderweg waren naar Italië. In de EU is het elk voor zich en allen tegen de vluchtelingen die in mensonterende omstandigheden creperen aan de grenzen van het continent. De VS waagden het zelfs om net op het moment dat Iran kraakt onder de epidemie de economische sancties tegen het land aan te scherpen.
Laat het ook diep tot ons doordringen dat leven in angst voor ziektes en chaos de ‘normale’ toestand is voor de helft van de wereld.
Het is een vorm van wreedheid en schaamteloosheid die in fel contrast staat met wat Yanet Platero, de coördinatrice van de organisatie van Cubaanse Italianen zei toen het medische team uit haar geboorteland aankwam op de luchthaven van Milaan. Of Cuba die dokters niet zelf nodig heeft, wou een journalist weten. “Our land does not offer what it has left over, our nation shares what it has“, antwoordde ze. “Wij geven niet wat we over hebben, wij delen wat we hebben.”
Er zijn zoveel mooie lessen te trekken uit deze crisis. Laat dat er één van zijn. Laat het ook diep tot ons – wij hier in het westen – doordringen dat leven in angst voor ziektes en voor ontregeling de ‘normale’ toestand is voor de helft van de wereldbevolking. Dat we dat besef niet hebben, zorgde er trouwens voor dat het coronavirus ons niet verontrustte zolang het in China bleef. Laten we nu dan maar een heel duidelijk onderscheid maken tussen wat goed is en wat slecht is. Geef de monsters deze keer geen kans.
