Ook al hebben de socialistische landen het patriarchaat nooit helemaal omvergeworpen, uit de boeken van Kristen Ghodsee blijkt dat ze mechanismen hebben ingevoerd ten dienste van de vrouw. Mechanismen die het westerse feminisme nooit verworven of vaak zelfs maar overwogen heeft.

Kristen R. Ghodsee studeerde af aan Berkeley en is hoogleraar Russische en Oost-Europese studies aan de universiteit van Pennsylvania. Haar artikelen en essays zijn verschenen in verschillende tijdschriften en kranten: Dissent, Foreign Affairs, Jacobin en The New York Times. Ze heeft verschillende boeken geschreven, waaronder Why Women Have a Better Sex Life Under Socialism ( Lux, 2020 ) en Red Valkyries: Feminist Lessons From Five Revolutionary Women ( Verso, 2022 ).

In haar boek ‘Waarom vrouwen betere seks hebben onder het socialisme’ lijst Kristen Ghodsee de sociale voordelen op die vrouwen in de socialistische landen van Oost-Europa genoten: van gelijkheid op de arbeidsmarkt tot gratis crèches en overheidscampagnes die mannen aanmoedigden om mee te helpen in het huishouden.

De Red Valkyries

Met haar nieuwe boek Red Valkyries¹ , gaat Kristen Ghodsee verder op hetzelfde pad. Het boek volgt de levens van vijf revolutionaire vrouwen uit de toenmalige socialistische landen van Oost-Europa:

→ Ljoedmila Pavlichenko ( 1916-1974 ) was een scherpschutter in het Sovjetleger tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze was de eerste Sovjetvrouw die werd uitgenodigd in het Witte Huis.

→ Alexandra Kollontaï ( 1872-1952 ) was een socialistische theoretica, gespecialiseerd in vrouwenemancipatie. Ze vond de rollen van liefde, seks, vriendschap en familie opnieuw uit voor een toekomstige socialistische samenleving . Aan het einde van haar carrière was ze de eerste vrouwelijke Sovjetambassadeur.

→ Nadezhda Kroupskaja ( 1869-1939 ) was een radicale Russische pedagoge die Kollontaïs passie voor de emancipatie van de socialistische vrouw deelde. Ze heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van een visie op onderwijs en opvoeding in Rusland. Ze was ook Lenins metgezel.

→ Inessa Armand ( 1874-1920 ) was, net als Kollontaï en Kroupskaja een figuur uit de communistische beweging in de Sovjet-Unie, die zich ook inzette voor de vrouwenemancipatie in haar land.

→ Elena Lagadinova ( 1930-2017 ) was een jonge Bulgaarse partizane die wetenschapster werd en zich inzette voor vrouwen wereldwijd.

De westerse pers en zelfs haar bolsjewistische collega’s noemden Alexandra Kollontai soms een Valkyrie, een verwijzing naar de legendarische vrouwelijke krijgers uit de Noorse mythologie. Dit inspireerde Kristen Ghodsee tot de titel van haar boek: elke vrouw die erin voorkomt, vocht op haar eigen manier als een krijger ter verdediging van vraagstukken die de twintigste eeuw hebben bepaald. Die vijf Red Valkyries worden gepresenteerd als vrouwen van vlees en bloed, elk met hun eigen sterke punten en persoonlijke uitdagingen, maar ook met de problemen die ze moeten overwinnen in hun engagement en de discussies die ze moeten voeren met hun kameraden.

Het feminisme dat over het algemeen dominant is in westerse landen, richt zich vooral op de rechten en emancipatie van de individuele vrouw.

Vandaag de dag worden de feministische bewegingen in het algemeen gedomineerd door het westerse model. Als we over vrouwenrechten praten, denken we aan figuren als Olympe de Gouge, Emmeline Pankhurst of Simone de Beauvoir. Al die activisten hebben één punt gemeen: hun focus op de individuele rechten van de vrouw. Olympe de Gouge en andere feministen uit haar tijd waren van mening dat de toegang tot onderwijs en de mogelijkheid om buiten het huwelijk te leven de vrouw zou bevrijden van onwetendheid en slavernij. De suffragettebeweging waarvan Emmeline Pankhurst deel uitmaakte, vocht vooral voor het vrouwenkiesrecht. Een voorbeeld uit onze tijd is Sheryl Sandberg: zij is Chief Operating Officer ( COO ) van Facebook, en pleitte in die hoedanigheid voor de vooruitgang van de vrouw in het bedrijfsleven. Ze moedigde vrouwen en meisjes aan om zich te engageren en de resterende barrières te overwinnen die hen ervan weerhouden volledige gelijkheid te bekomen.

Nochtans biedt de geschiedenis van het feminisme ons een andere benadering van de vrouwenstrijd. De vrouwen hebben niet alleen gestreden voor dezelfde politieke rechten als de mannen, ze hebben ook samen met hun mannelijke tegenhangers gestreden voor een eerlijkere wereld door middel van collectieve actie. In die groep situeren zich onze vijf Red Valkyries. Wat kunnen we van hen leren?

Ghodsee vat het samen: “Om het hoofd te bieden aan de vele uitdagingen van de 21e eeuw, hebben we een bredere visie op emancipatie nodig, een visie die zich richt op de krachten die ongelijkheid in alle lagen van de samenleving veroorzaken en verergeren.” Ook al hebben de socialistische landen het patriarchaat nooit volledig omvergeworpen of kwesties als gendergerelateerd en seksueel geweld expliciet nooit aangepakt, ze hebben wel inspanningen gedaan om een soort van sociale zekerheid, economische stabiliteit en een goed evenwicht tussen werk en privéleven te creëren. De staat heeft op een aantal gebieden ingegrepen ten gunste van de vrouwen, zoals de oprichting van crèches en kinderdagverblijven, het recht op abortus, enzovoort. Deze ervaringen zijn nuttig om de hedendaagse uitdagingen van het feminisme te bestuderen.

Collectieve versus individuele oplossingen

Een van de dominante trends in het huidige feminisme is het ‘girlbos- s’-feminisme, dat individuele vrouwen aanmoedigt om het glazen plafond te doorbreken: de vrouw moet opklimmen in de maatschappij, hogere studies doen, minister of president worden of een zitje bemachtigen in de raad van bestuur van grote ondernemingen. Die theorie heeft echter een objectieve grens: we kunnen niet allemaal managers zijn.

Ze ontkent overigens ook volledig dat vrouwen niet allemaal dezelfde kansen en middelen hebben. In Frankrijk zal in 2018-2020 39 % van de kinderen van managers, technici en lagere functies of zelfstandigen een master, doctoraat of een hogeschooldiploma hebben, tegenover slechts 13 % van de kinderen van arbeiders of bedienden.²

De objectieve grens aan de theorie van het ’girlboss’-feminisme is dat we niet allemaal managers kunnen zijn.

Tot slot bevinden vrouwen zich vaker in precaire situaties. In België bedraagt de loonkloof tussen mannen en vrouwen 22 %, voornamelijk omdat vrouwen vaker deeltijds werken.³ In 2017 leefde 28 % van de vrouwen in België onder de armoedegrens, tegenover 13 % van de mannen.⁴

 Volgens Oxfam zal in 2021 61 % van de armste mensen ter wereld vrouw zijn.⁵

Zoals Ghodsee aantoont, was de situatie van de vrouw in de socialistische landen heel anders. Daar kregen veel meer vrouwen de kans om verder te studeren. Elena Lagadinova, afkomstig uit een arm Bulgaars gezin, kon net na de Tweede Wereldoorlog afstuderen in de agrobiologie. De vader van Ljoedmila Pavlichenko was fabrieksarbeider. Na de oorlog kon ze ook nog voor haar bachelor geschiedenis verder studeren. Valentina Terechkova is nog bekender: ze was de eerste vrouw in de ruimte. Ze kwam uit een bescheiden arbeidersgezin dat woonde in de Sovjet-Unie. Haar vader bestuurde een tractor op een boerderij en haar moeder werkte in een plaatselijke katoenspinnerij. Toen Valentina klaar was met school, ging ook zij aan de slag in de fabriek, wat haar niet weerhield een lidmaatschap bij de parachutistenclub te nemen en er vervolgens instructeur te worden.⁶

Dit was geen uitzondering. Aan het einde van de jaren ‘50 rapporteerde de American Manpower Planning Council dat er in de Sovjet-Unie gemiddeld 13.000 vrouwelijke ingenieurs waren, tegenover nauwelijks 100 in de Verenigde Staten. In 1975 waren er in de Oost-Europese landen meer vrouwelijke ingenieurs aan het werk dan in de Verenigde Staten in 2018.⁷

In de socialistische landen bekeek men de kwestie van de verdeling van de huishoudelijke taken ook vanuit een collectief oogpunt: mannen moesten in gelijke mate taken opnemen in het dagelijkse huishouden. Het mocht geen individuele oplossing blijven waarbij de vrouw voor zichzelf moest zorgen met haar partner. Daarom hadden de socialistische landen geprobeerd om het probleem van de openbare crèches op te lossen. In 1987 drong Elena Lagadinova eropaan dat Bulgarije nog meer zou investeren in deze sector zodat 100 % van de kinderen er zou kunnen worden opgevangen: dat jaar had 80 % van de kinderen al een plaats. Vandaag gaat slechts 37 % van de kinderen in de Federatie Wallonië-Brussel, en 45 % in Vlaanderen, naar een openbare crèche… Een ander voorbeeld van een niet-individuele oplossing is de collectivisering van maaltijden. De Sovjet-Unie nodigde de scholen en bedrijven uit om openbare cafetaria’s in te richten voor scholieren, studenten en arbeiders. Boodschappen doen, koken en afwassen kostte de vrouwen daardoor een pak minder tijd. De feministen in die landen hebben ook geijverd voor sportclubs, naschoolse activiteiten, huiswerk maken op school,… In de socialistische landen moest niet elke vrouw afzonderlijk haar partner overtuigen ( wat overigens niet bij iedereen werkt ), maar werden de huishoudelijke taken collectief uitgevoerd.

In veel kapitalistische landen is het tegenwoordig zo dat wanneer een van de twee koppels thuis moet blijven om voor de baby te zorgen, bij gebrek aan crèches en kinderopvang, meestal degene met het laagste loon stopt met werken. Dit is vaak het geval voor vrouwen, die gemiddeld minder verdienen dan mannen. Zelfs als een koppel uit die clichés wil stappen, is het ingewikkeld. In België blijven vrouwen vaker thuis om voor de kinderen te zorgen en ze doen elke week gemiddeld 9,5 uur meer aan huishoudelijk werk en kinderopvang dan mannen.⁸

Durf groot te denken !

Of het nu ging om Kollontaï, Kroupskaja, Armand of andere vrouwenactivisten in de Sovjet-Unie, elk van hen werkte hard aan de socialisatie van het huishoudelijk werk. Eerst organiseerden ze de wasserettes, openden ze openbare cafetaria’s en lieten ze nieuwe crèches en kinderdagverblijven optrekken in de buurten. Elena Lagadinova ging in Bulgarije op dezelfde voet verder en breidde het netwerk van kinderdagverblijven uit. Ze werkte ook samen met het Bulgaarse comité van de vrouwenbeweging aan de oprichting en verbetering van openbare cafetaria’s in bedrijven en scholen.

Aan het einde van de jaren ‘50 hadden in de Sovjet-Unie gemiddeld 13.000 vrouwen een ingenieursdiploma, de VS minder dan 100.

Dezelfde grote projecten werden opgestart in Oost-Duitsland. Helga, die in 1947 is geboren en in de DDR heeft gewoond, zegt hieromtrent: “In het algemeen ging de aandacht veel meer uit

naar kinderen en jongeren. Grote ondernemingen hadden hun eigen kinderdagverblijven, zodat de moeders hun kinderen konden meenemen naar het werk. De bedrijven richtten ook vakantiekampen in voor de kinderen, wat niet alleen een grote opluchting was voor de ouders, maar ook gewoon heel leuk voor de kinderen.” ⁹

Vandaag de dag zien we ook in het buitenland inspirerende voorbeelden in de geest van de Red Valkyries. De vooruitgang van het feminisme in Europa is het meest uitgesproken in Spanje. De regering die voor de verkiezingen van 2023 aan de macht was, beweerde openlijk feministisch te zijn. De staatssecretaris voor Gelijkheid en Gendergeweld was Angela Rodrigez van het radicaal-linkse Podemos. Ook de vrouwenbeweging is er erg sterk. In 2019 kwam op 8 maart een half miljoen mensen bijeen in Barcelona en Madrid voor de 8-maartbetoging. Volgens de vakbond UGT staakten meer dan zes miljoen arbeiders minstens twee uur lang onder het motto “Als wij stoppen, stopt de wereld.”

Er zijn nu ook veel ambitieuze projecten voor de bestrijding van geweld tegen vrouwen, waaronder Punto Violeta, een veilige plek waar iedereen terecht kan om gendergerelateerd geweld in het uitgaansleven te melden. Praktisch gezien wordt er bij feestelijke evenementen een goed zichtbare paarsgekleurde tent opgezet op de locatie zelf, als preventie- of hulppunt ingeval van gendergerelateerd geweld. Zowel het preventie- als veiligheidspersoneel is getraind om elk verzoek om hulp, informatie of ondersteuning te behandelen.¹⁰ Het is een concreet en ambitieus plan dat vrouwen bijstaat in hun dagelijks leven.

Uit die voorbeelden blijkt wel dat concrete en ambitieuze maatregelen om vrouwen in hun dagelijks leven te helpen, mogelijk zijn. Of het nu gaat om de collectivisering van het huishoudelijk werk of de concrete strijd inzake geweld tegen vrouwen, een andere manier om de samenleving te organiseren, is mogelijk. Daarvoor moeten we dan wel de logica van de kleine symbolische maatregelen overstijgen. Een van de grootste kwaliteiten van onze Red Valkyries is dat ze in staat waren zulke grote projecten tot een goed einde te brengen en ze een echt verschil hebben gemaakt in het dagelijks leven van vrouwen.

Volhouden en tegen de stroom in durven gaan

Hoewel er in de socialistische landen veel nieuwe vrouwvriendelijke maatregelen zijn genomen, mogen we dat niet idealiseren. Het ging niet allemaal van een leien dakje en de machocultuur verdween niet op het moment dat het socialisme zijn intrede deed. We zien dit bijvoorbeeld bij Pavlitchenko, die tijdens de Tweede Wereldoorlog scherpschutter was in het Rode Leger. Wat betreft de integratie van vrouwen in het leger was de Sovjet-Unie koploper, maar toch moesten vrouwen vaker dan mannen de vloeren van de officiersverblijven schoonmaken.

Hetzelfde geldt voor Elena Lagadinova in Bulgarije. Om de staat te doen investeren in een netwerk van toegankelijke crèches, moest ze de strijd aangaan met haar kameraden, want voor veel van hen was dit geen prioriteit. Regelmatig botste ze op uitstel of weigerde men de projecten uit te voeren.

Vandaag de dag is deze geest van strijd in heel wat landen te vinden. Ook Argentinië is een goed voorbeeld van strijd voor het recht op abortus. Ondanks de relatief wijd verbreide machotraditie, is de door feministische groepen georganiseerde pro-abortusbeweging erg krachtig geweest. In 2018 verwierp de Kamer een eerste wetsvoorstel met slechts 7 stemmen. In 2020 en na hevige straatprotesten nam de Senaat eindelijk een tekst aan. Een belangrijke overwinning voor de Argentijnse vrouwenbeweging. Vandaag gaat de strijd verder tegen de patriarchale tradities die in grote delen van het land nog altijd diep verankerd zijn, om ervoor te zorgen dat dit recht echt wordt toegepast en er betere gezondheidszorg komt.

Vechten tegen het kapitalisme, niet tegen de mensen

In een kapitalistische samenleving, die is gebaseerd op de uitbuiting van de meerderheid door een minderheid van grote multinationals, is hun aantal een van de grootste krachten van de uitgebuitenen. En wat is een betere manier om die kracht te verzwakken dan hem te verdelen door middel van een hele reeks verschillende mechanismen, waaronder een zeer krachtig mechanisme: het seksisme.

Voor een echte verandering in de samenleving hebben we een verenigde arbeidersklasse nodig en moeten we vechten tegen die verdelende mechanismen. Als we er niet in slagen vrouwen voor de strijd te winnen, dan laten we de halve arbeidersklasse in de kou staan. Maar hoe kunnen we ze dan voor ons winnen, als we weten met welke problemen ze te maken krijgen als gevolg van het alomtegenwoordige seksisme in de samenleving ?

In de socialistische landen moest elke vrouw niet afzonderlijk haar partner overtuigen, maar werden de huishoudelijke taken collectief uitgevoerd.

Op die vraag heeft Kollontaï een begin van een oplossing gevonden. Ze bedacht en richtte een vrouwenorganisatie op om de problemen van de vrouwen op te lossen op basis van een klassenanalyse. Die organisatie kon de aandacht van de Communistische Partij vragen voor meer specifieke problemen van vrouwen. Door een sterke organisatie is het mogelijk geweest om belangrijke vooruitgang te boeken, zoals het recht op abortus, de municipalisatie van wasserettes, de opening van openbare cafetaria’s en de bouw van crèches en kinderdagverblijven, waardoor meer vrouwen betrokken zijn geraakt bij de opbouw van een socialistische samenleving.

Een vergelijkbaar actueel voorbeeld van dit soort organisatie is AIDWA, de massavrouwenbeweging van de Communistische Partij van India. Het is een sterke beweging van meer dan 9 miljoen vrouwen uit alle lagen van de bevolking, niet noodzakelijk communistisch gezinden. De beweging zet zich in voor de gelijkheid en emancipatie van de vrouw en beweert dat de emancipatie van de vrouw in India een fundamentele verandering van het systeem vereist ¹¹

Onze Red Valkyries hadden begrepen dat de onderdrukking van de vrouw het kapitalisme ten goede kwam en dat het zich daarom tegen hun emancipatiestrijd zou verzetten. Waar vandaag de dag de meeste feministische bewegingen vrouwen apart organiseren om toegang te krijgen tot de rechten en privileges van een politiek en economisch systeem dat voorbehouden is aan mannen, stelden de socialistische activisten het onderliggende systeem in vraag, het systeem dat de ongelijke verdeling van privileges had gecreëerd en gelegitimeerd. In lijn met dit standpunt, is het vandaag de dag noodzakelijk om over een vrouwenorganisatie te beschikken die geweld tegen vrouwen aanklaagt en ertegen strijdt, die opkomt voor het recht op abortus, gelijk loon en meer openbare diensten, maar die tegelijk strijdt binnen een breder kader voor een samenleving die gelijker en rechtvaardiger is voor iedereen.

Vechten voor feministische eisen versterkt ook de strijd voor een socialistische samenleving. Daarom zegt Inessa Armand: “Als de bevrijding van de vrouw ondenkbaar is zonder het socialisme, dan is het socialisme onmogelijk zonder de bevrijding van de vrouw.” Alleen met een verenigde klasse kunnen we winnen van het kapitalisme en seksisme.

We moeten ons politiseren en engageren

Eén ding hebben onze Red Valkyries gemeen: ze zijn allemaal, zonder uitzondering, betrokken geweest bij de politieke strijd. Ze hadden verschillende achtergronden en hebben zich op verschillende manieren geëngageerd, maar uiteindelijk gingen ze allemaal op een gegeven moment de politieke strijd aan. Daardoor hebben ze een feministische lijn kunnen ontwikkelen, maar wonnen ze ook aan kracht om tegen het kapitalisme te vechten.

We hebben vrouwen nodig die durven debatteren met hun kameraden om hun eisen op tafel te leggen. Hoe had de Sovjet-Unie haar feministische lijn en haar project voor de opbouw van een gelijkwaardige samenleving kunnen ontwikkelen als Armand, Kroupskaja of Kollontaï zich niet in die strijd hadden gegooid? En daar hield het niet mee op. Kroupskaja nam deel aan de uitwerking van een hele visie op het onderwijs onder het socialisme. Kollontaï was een uitstekende ambassadrice en diplomate voor de Sovjet-Unie. Pavlichenko toerde door de Verenigde Staten om de burgers van de VS te overtuigen van de noodzaak om tegen de nazi’s te vechten.

 

1. Kristen Ghodsee, Red Valkyries. Feminist Lessons From Five Revolutionary Women, Verso, London, 2022, p.224
2. https://publication.enseignementsup-recherche.gouv.fr/eesr/FR/T448/le_niveau_d_etudes_selon_le_milieu_social/
3. www.zijkant.be/equal-pay-day-2023/
4. https://statbel.fgov.be/sites/default/files/files/documents/Analyse/FR/7_FR_ongelijkheid_web_v3.pdf, tableau 8, Indicateurs de pauvreté individuelle et ménage ( 2017 ).
5. https://www.oxfamfrance.org/inegalites-femmes-hommes/ chiffres-cles-pour-mieux-comprendre-les-inegalites-entre-les-hommes-et-les-femmes-dans-le-monde/
6. Francis French en Colin Burgess, Into That Silent Sea. Trailblazers of the Space Era, 1961-1965, University of Nebraska Press, p.292-294, p.255-299, 2011.
7. Kristen R. Ghodsee en Julia Mead, What has socialism ever done for women? De katalysator, Vol. 2, n°2, 2018, p.132 en p.119.
8. www.femma.be/nl/we-eisen-erkenning-waardering-en-een-gelijke-verdeling-van-onbetaalde-zorg
9. https://perspektive-online.net/2019/04/aus-dem-leben-einer-frau-die-in-der-ddr-aufgewachsen-ist/
10. www.pedirayudas.com/actualidad/que-es-un-punto-violeta-para-que-sirve-y-donde-se-puede-encontrar/
11. www.aidwaonline.org/index.php/about-us