Lava blaast met dit twintigste nummer 5 kaarsjes uit. Na de pandemie, in tijden van oorlog en verrechtsing, zijn we nog meer vastberaden in ons project.

Bij het ter perse gaan van Lava 20 brak de oorlog uit in Oekraïne. De Russische inval is ronduit misdadig. Volgens het internationaal recht is de invasie een daad van agressie en een schending van de territoriale integriteit van Oekraïne. De beelden die ons ondertussen bereiken van het leed van de bevolking en de verwoestingen zijn gruwelijk. De weg vooruit is nu alle instrumenten benutten om het conflict in te tomen, in plaats van het te verscherpen. Olie op het vuur gooien brengt de veiligheid van ieder gevaar met de inzet van nucleaire wapens als absoluut horroscenario.

Elementaire principes van oorlogspropaganda. Bruikbaar bij koude, warme of lauwe oorlogen van historica Anne Morelli is een uiterst nuttig boekje met tien vuistregels om de lawine aan oorlogsretoriek te begrijpen. Elke oorlogspartij zet leugens in om de geesten en harten in te stellen op oorlog. “Wie aan onze propaganda twijfelt, is een verrader,” is één van de vuistregels. In eigen land mocht de PVDA, die ondanks een heldere veroordeling van de invasie werd weggezet als “Poetinvriend”, dat ondervinden.

“We moeten systematisch aan alles twijfelen,” leerde Voltaire ons al. De onverbiddelijke deadline kwam te vroeg om in dit nummer al analyses te publiceren maar op onze website gaan we enthousiast twijfelen en de oorlog uit alle hoeken bekijken. De eerste oorlog op het Europees continent sinds de oorlog in Joegoslavië roept een massa vragen op. Wereldleiders hebben vaak de mond vol van waarden en principes uit het internationaal en humanitair recht om hun handel en wandel te motiveren, maar werk­elijk liggen ze daar niet van wakker.

Kapitalisme kan niet zonder imperialisme om te overleven, en imperialisme betekent oorlog.

De vraag is welke belangen, en vooral economische belangen, er schuilgaan achter de oorlog. Wat motiveert Poetin tot zulke gewaagde onderneming? Wat is het belang van de grondstoffen op Oekraïens grondgebied? Met wat moeien de VS zich? Waarom trekt Europa resoluut de atlantische kaart? Waarom pompt Duitsland prompt gigantische sommen in het leger? Wat is de impact van de binnenlandse situatie in de grootmachten op de buitenlandse politiek? Hoe stelt China zich op? Wat zijn de gevolgen voor de bevoorrading en inflatie van energie evenals van andere basisproducten? Welke zijn de pistes naar een duurzame vrede? En welke rol kunnen de vredesbeweging en arbeidersbeweging spelen? Dat zijn de vragen die we wensen te beantwoorden. We houden jullie op de hoogte via onze nieuwsbrief.

De wortels van extreemrechts

Tot aan het uitbreken van de oorlog in Oekraïne werd aan de twee extreemrechtse kandidaten bij de Franse presidentsverkiezingen een reële kans toegedicht. Extreemrechts is overal in opmars. Extreem-rechtse partijen maken deel uit van de regering in Hongarije, Polen, Italië en Estland. Traditionele partijen hebben geregeerd met gedoogsteun van extreem-rechts in Nederland en Denemarken. De wereld maakte ook kennis met Trump, Bolsonaro en Modi. En in Vlaanderen onderhandelde N-VA maanden met het Vlaams Belang.

We hoeven niet te zoeken naar nostalgici van bruin-en zwarthemden om in hedendaags extreemrechts kenmerken van de fascistische ideologie te herkennen. Hoewel de vorm verschilt van land tot land brouwen deze partijen hun ideologische cocktail met fascistische ingrediënten: reactionair nationalisme, autoritarisme, elitisme, racisme, anti-feminisme en misprijzen voor mens­enrechten en wetenschap. Links, vakbonden, middenveld en minderheden worden gebrandmerkt als een bedreiging voor de eenheid van de natie en vormen het doelwit van geweld en haatzaaierij door satellietorganisaties. Met sociale demagogie presenteert extreemrechts zich als een alternatief voor authentiek linkse partijen.

Met sociale demagogie presenteert extreemrechts zich als een alternatief voor authentiek linkse partijen.

De wortels van het fascisme van de jaren 30 lagen in de kapitalistische economie. De grote monopolies willen niet alleen economische dominantie, maar zoeken ook politieke macht in hun drang om sterker te staan in de concurrentiestrijd en extra monopoliewinsten te boeken. Fascistische regimes werden geïnstalleerd met de steun van het groot kapitaal. Ook in het neoliberale kapitalisme heeft extreemrechts een economische grondslag. David Harvey waarschuwde er voor in zijn klassieker A brief history of neoliberalism: “Neoliberalism in its pure form has always threatened to conjure up its own nemesis in varieties of authoritarian populism and nationalism.”

Theoretisch belooft het neoliberalisme loon naar verdienste, goedkopere prijzen door vrije concurrentie en een grotere taart waar ieder uiteindelijk wel zijn deel van krijgt. Daarnaast looft het neoliberalisme ook de parlementaire democratie, de rechtstaat en een terughoudende rol voor de staat. Vier decennia na Thatcher en Reagan blijkt, op zijn zachtst gezegd, dat de praktijk op gespannen voet staat met de theorie. Het neoliberalisme bracht economische stagnatie en crisissen, speculatieve zeepbellen en ontzaglijke ongelijkheden tussen mensen, regio’s en staten. Het neoliberalisme bleek onbekwaam in de aanpak van Covid-19 — de pandemie trof de meest neoliberale staten het hardst — en is onmachtig in het afwenden van de klimaatopwarming.

Voor het creëren van een “aantrekkelijk investeringsklimaat” ontwikkelde zich niet bepaald een terughoudende, maar een steeds meer autoritaire staat met nationalistische trekjes; vóór het heil van de competitiviteit van de natie in de internationale markt en tégen alle krachten en alle vormen van sociale solidariteit die de winstvoeten bedreigen. Machten werden gedelegeerd aan ondemocratische organen als IMF, Europese Commissie of de ECB. De wetgevende macht werd steeds zwakker en bij crisismomenten wordt het parlement botweg uitgeschakeld met volmachten, noodtoestanden of pandemiewetten.

Met zulk een ellendig rapport genereerde het neoliberalisme naast de economische, sociale en ecologische ook een politieke crisis. Het vertrouwen in de klassieke politieke partijen, de regeringen en parlementen ligt historisch laag. De mainstreampartijen zijn schimmen van de massapartijen van weleer. Bij iedere nieuwe verkiezing volgt een hardere afstraffing, en verloopt de coalitievorming en het besturen moeizamer. Grote stabiele partijen in het centrum zijn geschiedenis. De sociaaldemocratie faalde door de capitulatie voor het neoliberalisme en in te pikken pikken op de identitaire thema’s zonder klassenverhaal. De klassieke partijen proberen zich wanhopig opnieuw uit te vinden met allianties of nieuwe bewegingen. Of ze hollen extreemrechts achterna. Of beiden.

Zo gedijt in een steeds giftiger klimaat extreemrechts steeds beter. De globalisering en regionale binnenlandse ongelijkheden lenen zich goed tot propaganda die de schuld geeft aan “de vreemdelingen”, “de migranten” en minderheden; de individualisering en sociale isolatie maakt de mensen vatbaar voor nationalisme; de ingebakken “ieder-voor-zich”-mentaliteit is een makkelijke prooi voor zondebokmechanismen. En als de klassieke partijen geen soelaas meer bieden dan heeft het groot kapitaal met extreemrechts een alternatief tegen een links emancipatorisch verhaal. De Vlaamse patroonsorganisatie VOKA was duidelijk: “Eerst en vooral moet er gepraat worden met het Vlaams Belang. Vooral het programma is belangrijk voor de bedrijfsleiders, het doet er niet zozeer toe door welke partijen de regering wordt ingevuld”.

De sociaaldemocratie faalde door de capitulatie voor het neoliberalisme en in te pikken pikken op de identitaire thema’s zonder klassenverhaal.

In een volgend nummer gaan we in op de sociale demagogie en de relatie tussen extreemrechts en de grote kapitaalgroepen. In dit nummer verkennen we in het dossier de mechanismen die extreemrechtse krachten versterken met voorbeelden uit Duitsland, Frankrijk, België en Italië.

Neoliberalisme en fascisme zijn als “gevaarlijke broers” schrijft de Duitse socioloog Ingar Solty. “Het meedogenloze gedrag van de oudere creëert de blinde woede van de jongere”. Solty zoekt uit hoe net als in de drie vorige grote crisissen van het kapitalisme (de Lange Depressie 1873-1896, de Grote Depressie 1929-1939 en de crisis van het Fordisme 1967-1979) ook in de huidige systeemcrisis extreemrechts herrijst.

Socioloog Daniel Zamora (ULB) stelt scherp op Frankrijk. Hij toont hoe de PS belandde op het geliefkoosde veld van Nieuw Rechts. In navolging van het Britse Labour van Tony Blair de derde weg insloeg, zijn arbeidersachterban liet vallen en de kaart trok van de identitaire thema’s losgekoppeld van klassenstrijd en het thema van sociale ongelijkheid. Macron stuwde het debat verder naar rechts in de hoop vliegen af te vangen van Marine Le Pen en opende zo de weg voor Zemmour.

In het Noorden van België levert Marc Elchardus de ideologische ingrediënten voor verrechtsing van de sociaaldemocratie. In zijn turf Reset: over identiteit, gemeenschap en democratie pleit hij dat links moet kiezen voor nationalisme als bindmiddel in de samenleving. Klassenstrijd stond nooit in het vocabularium van de socioloog maar met zijn ‘cultuurstrijd’ en pleidooi voor nationalistische identiteitspolitiek in de geest van de Anti-verlichting en de theorie van de “botsende beschavingen” steekt hij de Rubicon over. Vertrekkende van een kritiek op neoliberalisme en de politieke impasse beweert Elchardus links te willen vernieuwen maar volgens historicus Olivier Goessens normaliseert hij extreemrechts en plaveit hij de weg naar een ideologische dominantie van het Vlaams Belang.

Met historicus en redacteur bij Jacobin David Broder trekken we naar politiek laboratorium Italië, een akelig toekomstscenario dat ons staat te wachten indien authentiek links uitgeteld is. In de laars van Europa vormt een populistische partij en een extreemrechtse partij de regering onder leiding van “super Mario”, voormalige bankier van ECB en Goldman Sachs. In de oppositie rehabiliteert een neofascistische partij het fascisme van Mussolini gecombineerd met een rabiaat anticommunisme dat ze framet als een strijd tegen extremisme. De belangen van het kapitaal blijven in die politieke constellatie behartigd en preventief worden linkse alternatieven gesmoord.

Vijf jaren Lava

Lava blaast met dit twintigste nummer 5 kaarsjes uit. Vijf jaren geleden hielden we Lava Media boven de doopvont met als missies “uitgroeien tot een ontmoetingsplaats voor het consequent links denken”, “een instrument zijn om tegen het dominante denkkader in te gaan”, “vruchtbaar terrein zijn voor nieuwe ideeën links van de sociaal democratie” en de “verbeelding van een andere samenleving stimuleren”. We wilden de meedogenloze dynamiek van het kapitalisme weer centraal te plaatsen in het onderzoek en de ideeënstrijd voeren tegen de neoliberale hegemonie.

“Schadelijk, geloofwaardig, krachtig en charmant”. Met dat motto beginnen we aan onze volgende vijf jaren.

Na de pandemie, in tijden van oorlog en verrechtsing, zijn we nog meer vastberaden in ons project. Elke drie maanden waren we op de afspraak met een fris en stevig trimestrieel tijdschrift met kritische analyses uit binnen- en buitenland. In de nabije toekomst maken we werk van frequentere bijdragen op de website en starten we ook met audio-visueel materiaal. Onze deur staat open voor iedereen die daaraan wil meehelpen. Schrijvers, redacteurs, radiomakers, cameramensen, webontwikkelaars, regisseurs, monteurs,…aller landen, kom eens aankloppen.

“De gezichtspunten van de auteur mogen dan naar onze mening schadelijk zijn maar er kan geen twijfel bestaan aan de geloofwaardigheid van zijn logica, de kracht van zijn retoriek en de charme waarmee hij de saaiste problemen van de poliiteke economie te lijf gaat”. Dat schreef een commentator in 1868 over Het Kapitaal. “Schadelijk, geloofwaardig, krachtig en charmant”. Met dat motto beginnen we aan onze volgende vijf jaren. Tot slot, een warme dank aan de vertalers, nalezers, redacteurs, reviseurs, auteurs, layouters en webmasters. En aan u, fijne lezers, voor jullie trouw en steun. Laat ons weten wat u van Lava vindt. En maak ons verder bekend bij familie, vrienden en kameraden. Laat Lava vloeien en bloeien.

De achteruitgang van het politieke centrum

Ingar Solty

Wie zou zo dwaas zijn te geloven dat er marktpolarisatie kan zijn zonder politieke polarisatie? De geschiedenis van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw heeft duidelijk aangetoond dat stijgende ongelijkheden en kapitalistische crises altijd de representatieve democratie ondermijnen, wat democratische theoretici ook altijd hebben gezegd. De ‘vrije markten’ van het neoliberalisme hebben consequent ‘sterke staten’ en autoritaire politieke, bestuurlijke en constitutionele praktijken in de hand gewerkt, zo argumenteert politiek auteur Ingar Solty.

Er is geen rechtse, maar een linkse reset nodig

Olivier Goessens

Zoals de titel al aangeeft, wil Mark Elchardus met zijn book “Reset” de contouren van het Vlaamse politiek debat helemaal hertekenen. Reset bepleit een paradigmawissel, een andere manier om naar samenleving en politiek te kijken. Het is een pleidooi voor nationalistische identiteitspolitiek. Op politiek vlak doet het boek dienst als ideologische rechtvaardiging voor een mogelijke toekomstige coalitie tussen Vooruit en N-VA. Olivier Goessens legt uit waarom dit links enkel kan verzwakken.

De cultuuroorlog in Frankrijk

Daniel Zamora

De voorbije jaren werd Frankrijk verscheurd door een cultuuroorlog — een verschuiving die niet zozeer het gevolg was van Amerikaanse concepten die op Franse universiteiten werden geïmporteerd, zoals velen ter rechterzijde in Frankrijk beweren, maar van de geleidelijke wegdeemstering van klassenpolitiek en alternatieven voor het kapitalisme, en dit vanaf het begin van de jaren tachtig. Socioloog Daniel Zamora beschrijft de verschuiving van klassenstrijd naar het terrein van de identiteit.

Italië, de favoriete post-democratie van The Economist

David Broder

Afgelopen december riep The Economist Italië uit tot het land van 2021 — niet vanwege zijn voetbalprestaties of succes tijdens het Eurovisiesongfestival, maar omdat zijn politici Mario Draghi tot premier hadden benoemd. Bijna alle mainstream media schetsten een situatie waarin alleen de benoeming van een beroepstechnocraat die de bevoegdheden krijgt om het gebruikelijke spel van de partijpolitiek te omzeilen, het vertrouwen van de markten kan veiligstellen en de Europese herstelfondsen efficiënt kan sturen. Historicus David Broder analyseert.

Brave New Germany?

Loren Balhorn

Na zestien lange jaren Angela Merkel regeren nu de sociaaldemocratische SPD, de liberale FDP en de Groenen in de eerste ‘verkeerslichtcoalitie’ in de Duitse geschiedenis. Het zou een project van neoliberale continuïteit vormen – of zo leek het toch, tot Rusland Oekraïne binnenviel. Nu keurt de regering een militaire budgetverhoging van €100 miljard goed. Politiek redacteur Loren Balhorn verduidelijkt.

Chronische pijn, alarmsymptoom van een zieke maatschappij

Leen Vermeulen

Bijna drie miljoen Belgen kampt met chronische pijn. De Vivaldi-regering maakt onder het mom van maximale tewerkstelling jacht op de langdurig zieken. Maar willen we deze epidemie onder controle krijgen, dan hebben we nood aan een inclusief maatschappijmodel waar de oorzaken aangepakt worden. Huisarts Leen Vermeulen bespreekt de sociale factoren bij ziekte en genezing.

De actualiteit van de anticommunistische massamoord in Indonesië

Wim De Ceukelaire

De 20e-eeuwse geschiedenis van landen als Rusland en China wordt vlotjes geassocieerd met grootschalig geweld. Vermeld Cambodja en iemand zal beginnen over Pol Pot en de Killing Fields. Begin over Vietnam en de conversatie zal vlug over de Vietnamoorlog gaan. Maar de anticommunistische massamoord in Indonesië in de jaren 60 is het collectief geheugen ontgaan. Wim De Ceukelaire las Vincent Bevins’ The Jakarta Method.

“Dien het volk”: de overwinning op extreme armoede in China

Tings Chak voor Tricontinental

Op 25 februari 2021 kondigde de Chinese regering aan dat ze extreme armoede had uitgebannen. Deze historische overwinning is het hoogtepunt van een zeventig jaar staatsgeleide en soevereine economische ontwikkeling. De ervaring van China biedt lessen en inspiratie voor de wereld, met name voor de landen in het Zuiden. Chinees-Amerikaans activiste Tings Chak leidde een studie naar deze historische campagne.

Het AfricaMuseum te Tervuren

Jean-Loup Amselle

Het AfricaMuseum in Tervuren lijkt een soort compromis tussen het noodzakelijk behoud van de materiële, artistieke en intellectuele architectuur en de vereisten van een duidelijk dekoloniaal uitgangspunt, dat zijn voortbestaan zelf bedreigt. De renovatie van het AfricaMuseum zou de Centraal-Afrikaanse culturen meer tot leven moeten brengen, maar sommigen vinden deze inspanningen ontoereikend.