De aanhoudende illegale Russische invasie in Oekraïne heeft de ernstigste confrontatie tussen de grootmachten teweeggebracht die de wereld sinds de Cubaanse rakettencrisis heeft gekend.

“De geschiedenis is altijd relevant, maar de geschiedenis rechtvaardigt deze fout zeker niet.” Helaas weegt deze geschiedenis van zonden en misdrijven uit het verleden als een steen op de analisten van links, rechts en het midden, waardoor velen niet goed begrijpen wat er zich afspeelt. Hier volgt, in 7 grote punten, een toegankelijke gids over de oorlog en zijn gevolgen.

De wet is duidelijk…

De Russische invasie in Oekraïne is illegaal. Het is een schending van het VN-Handvest en komt neer op agressie volgens het internationaal recht. Het is tevens in strijd met de garanties die Rusland Oekraïne heeft gegeven in het kader van het Memorandum van Boedapest van 1994, toen Rusland zich ertoe verbond de soevereiniteit en de grenzen van het land te respecteren in ruil voor het opgeven van zijn kernwapens door Kiev.

Zelfs volgens de oorspronkelijke (en dubieuze) beweegreden van Moskou om de rechten van Russischtalige minderheden te beschermen, is het gebruikte geweld in strijd met de beginselen van noodzakelijkheid en evenredigheid en heeft het een humanitaire catastrofe veroorzaakt. De VN-vluchtelingenorganisatie meldt dat de afgelopen week een miljoen vluchtelingen Oekraïne zijn ontvlucht.  Rusland moet onmiddellijk alle offensieve operaties stopzetten.

… De provocatie is dat ook

De Russische invasie is duidelijk een – zij het onevenredige en onverstandige – reactie op pogingen van de Verenigde Staten om Oekraïne om te vormen tot een zone om hun militaire macht en die van de NAVO tegen Rusland te tonen.

Hoewel er subtiele verschillen bestaan in de aanpak van de regeringen-Obama, -Trump en -Biden, hebben de VS een combinatie van strategieën gebruikt om dit doel na te streven, waaronder inmenging in de politieke aangelegenheden van Oekraïne, bevordering van het idee van Oekraïens lidmaatschap van de NAVO en, in de tussentijd (aangezien lidmaatschap niet mogelijk is), het leveren van wapens en geavanceerde opleiding aan het Oekraïense leger.¹ Als Oekraïne vandaag voor Rusland is wat Cuba voor de VS was tijdens de rakettencrisis van 1962 (toen het toestond dat Russische kernwapens op zijn grondgebied werden gestationeerd), dan zou Ruslands toevlucht tot geweld – hoe laakbaar die ook is – ons niet mogen verbazen. Poetins “speciale militaire operatie” is het handwerk van een gestoorde leider op dezelfde manier als Kennedy’s illegale “quarantaine” van Cubaanse havens dat was.

Geloof geen moment dat principes de hoofdfactor zijn in dit conflict

Hoewel er zeer belangrijke beginselen op het spel staan – de soevereiniteit van Oekraïne, het oorlogsrecht met inbegrip van het internationaal humanitair recht, de verplichting tot niet-inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van landen, de rechten van minderheden in multi-etnische of multireligieuze staten – zetten noch Rusland noch de Verenigde Staten zich in voor de universaliteit van deze beginselen.

Zowel Rusland als de Verenigde Staten spreken over het conflict in Oekraïne in grote termen. President Vladimir Poetin spreekt op bespottelijke wijze van “denazificatie” en “demilitarisering”, terwijl de VS zeggen dat hun standpunt is ingegeven door hun geloof in de onschendbaarheid van de nationale soevereiniteit en het belang van het behoud van de op regels gebaseerde wereldorde. En toch worden die beginselen nooit toegepast op andere situaties van buitenlandse bezetting en agressie waar schendingen van de mensenrechten en van het internationaal humanitair recht plaatsvinden.

Toen de VS-minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken zich dinsdag tijdens de zitting van de VN-Mensenrechtenraad bijvoorbeeld uitsprak tegen de Russische acties in het bezette Oekraïne, bekritiseerde hij de UNHRC omdat deze de Israëlische acties in het bezette Palestina aan hetzelfde soort onderzoek onderwierp als de VS nu van Rusland eist, en beschuldigde hij de raad van “vooringenomenheid tegen Israël”.² De Onderzoekscommissie en het permanente Agendapunt 7 – die beide betrekking hebben op schendingen van het internationaal humanitair recht in de bezette Palestijnse gebieden – “zijn een smet op de geloofwaardigheid van de Raad, en wij wijzen ze ten stelligste af,” zei hij, zonder zich ook maar enigszins te generen voor zijn schaamteloze dubbele moraal.³

De drijfveer is geopolitieke rivaliteit

In werkelijkheid is het Oekraïneconflict het ongelukkige resultaat van een botsing tussen twee grootmachten met aanhoudende ambities van hegemonie – de ene revanchistisch (Rusland) en gericht op zijn “nabije buren” en de andere (de VS) gericht op wereldwijd machtsvertoon.⁴

De wereldhegemonie van de VS hangt in belangrijke mate af van het voorkomen van de opkomst van regionale hegemonistische machten aan beide uiteinden van Eurazië.

Deze botsing vindt plaats tegen de achtergrond van een wereldorde waarin China snel opkomt en de VS-hegemonie aan het afnemen is, zij het langzaam. Als afnemende hegemoon hebben de VS nog steeds de mogelijkheid om regelingen die niet naar hun zin zijn te vernietigen, maar zoals blijkt uit de overhaaste terugtrekking uit Afghanistan en de voortdurende onveiligheid in Libië en Irak, zijn ze niet in staat om nieuwe en stabiele regelingen op te leggen. Ondanks zijn opkomst is ook China niet in staat orde op zaken te stellen, evenmin als Rusland, hoewel zijn militaire vermogens formidabel zijn. De drie machten zijn bezig hun strategieën te optimaliseren om met deze realiteit om te gaan, maar hun inspanningen hebben een gevaarlijke instabiliteit in de multipolaire wereldorde teweeggebracht.

Bij de verkiezingen van 2016 was Hillary Clinton voorstander van een confrontatiebeleid met Rusland inzake Syrië en Georgië. Zij verloor echter van Donald Trump, die de indamming van China als een meer onmiddellijke prioriteit beschouwde. Washington is er onder Trump niet in geslaagd de verstandhouding met Moskou te herstellen, deels vanwege de “Russiagate”-kwestie. De overgang van Trump naar Biden lijkt een poging van de VS te zijn om haar belangen ten aanzien van zowel China als Rusland te blijven verdedigen, terwijl ze zich terughoudend opstelt ten aanzien van Iran en hun verliezen in Afghanistan proberen te beperken. Hoogstwaarschijnlijk is dit machtsvertoon een poging om de achteruitgang van de macht van de VS te kenteren.

De gratuite waarschuwing van de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergei Lavrov, dat “de Derde Wereldoorlog” door de kernwapens anders zou zijn dan eerdere oorlogen, gaat voorbij aan het feit dat we getuige zijn van een herhaling van de interimperialistische rivaliteit die de Eerste Wereldoorlog kenmerkte. In tegenstelling tot de strijd tegen het fascisme en militarisme – die de essentie van de Tweede Wereldoorlog vormde – ging de Eerste Wereldoorlog nooit over waarden.

Voor een land dat het slachtoffer is van agressie, zoals Oekraïne, is het onderscheid misschien onbelangrijk. Maar de rest van de wereld moet manieren zien te vinden om Oekraïne te steunen: manieren die de rivaliteit tussen de grootmachten, wat de oorlog in de eerste plaats heeft veroorzaakt, kunnen verzachten – in plaats van verscherpen.

De wereldhegemonie van de VS hangt in belangrijke mate af van het voorkomen van de opkomst van regionale hegemonistische machten aan beide uiteinden van Eurazië. Hoe landen blokken vormen is niet altijd gemakkelijk te voorspellen, maar Washington bevindt zich nu in een situatie met twee fronten waarin het aan beide kanten wordt uitgedaagd door wat lijkt op een opkomende coalitie van twee machtige Euraziatische staten. De Europeanen zijn tot dusver buiten schot gebleven wat de oostelijke kant betreft – scherpzinnige commentatoren hebben opgemerkt hoe de huidige Indo-Pacifische strategie van de VS “haaks staat” op de Duitse en Franse visies op de regio – maar het is waarschijnlijk dat de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zal leiden tot een nauwere toenadering tussen Europa en de VS wat China en de Indo-Pacifische regio betreft.⁵ Hierdoor zal Poetin er misschien achter komen dat hij zijn vermogen om een wig te drijven tussen Duitsland en de VS heeft overschat.

Conflict en oorlog, warm of koud, vormen altijd een wezenlijk kenmerk van het kapitalisme onder het imperialisme.

De rivaliteit tussen de grootmachten wordt voor een groot deel bepaald door binnenlandse economische en politieke factoren. De VS, Rusland, Europa en China hebben alle een interne neiging tot externe expansie. Dezelfde logica belicht ook een ander essentieel kenmerk van het imperialisme. Dat conflict en oorlog, warm of koud, altijd een wezenlijk kenmerk vormen van het kapitalisme onder het imperialisme. De rol en invloed van het militair-industrieel complex van de VS is goed gedocumenteerd. Ook in Rusland speelt de militaire industrie een belangrijke rol in de economie: 2,7% van de beroepsbevolking van het land werkt in deze sector.⁶ Volgens de Russische socioloog Boris Kagarlitsky is de invasie in Oekraïne het product van de diepe crisis waarmee de Russische economie en samenleving te kampen hebben door het “volledig falen” van het neoliberale kapitalistische model in het land.⁷

Oorlog is het kapitalisme tot nut. Het vernietigt kapitaal om nieuwe kansen voor kapitaal te creëren (zo werd de autofabriek Kregujevac in Servië in 1999 door de NAVO gebombardeerd en wordt ze nu gerund door het Italiaanse automobielbedrijf FIAT) en draagt bij tot de voortdurende verschuiving van middelen van de productiemiddelen – die van werknemers verlangen dat zij consumenten zijn, terwijl men alsnog probeert de lonen laag en de werkloosheid hoog te houden – naar de vernietigingsmiddelen (d.w.z. wapens), waardoor de (politiek gerechtvaardigde) overheidsschuld alleen maar toeneemt.

De NAVO bestaat, en breidt zich uit, om de VS in Europa te houden

De strategie van de VS ten aanzien van Oekraïne is er nooit op gericht geweest het land en zijn bevolking veiliger te maken, en het doel is ook nooit geweest om Europa te versterken. Het gaat er veeleer om de blijvende centrale rol van de Verenigde Staten in Europese veiligheidsaangelegenheden te verzekeren. Lord Ismay, de eerste secretaris-generaal van de NAVO, omschreef de missie van de NAVO tijdens de Koude Oorlog ooit als “de Sovjet-Unie buiten, de Amerikanen binnen en de Duitsers onder de duim houden” in Europa, maar sinds het einde van de Koude Oorlog is deze grondgedachte nog belangrijker geworden.⁸

Topambtenaren van de VS beloofden in 1990 en 1991 de NAVO nooit in oostelijke richting uit te breiden. Toch pleitten zij voor de blijvende relevantie van het bondgenootschap met het argument dat dit de enige manier was voor de VS om een militaire aanwezigheid in Europa te handhaven en een herenigd Duitsland in toom te houden: “Ik wil u een vraag stellen, en u hoeft die nu niet meteen te beantwoorden”, zei de toenmalige VS-minister van Buitenlandse Zaken James Baker op 9 februari 1990 tegen Michail Gorbatsjov. “Veronderstel dat de eenwording [van Duitsland] plaatsvindt, wat zou u verkiezen: een verenigd Duitsland buiten de NAVO, absoluut onafhankelijk en zonder Amerikaanse troepen; of een verenigd Duitsland dat zijn banden met de NAVO behoudt, maar met de garantie dat de jurisprudentie of de troepen van de NAVO zich niet zullen verspreiden ten oosten van de huidige grens?”

De missie van de NAVO, omschreven als “de Sovjet-Unie buiten, de Amerikanen binnen en de Duitsers onder de duim houden” in Europa, is sinds het einde van de Koude Oorlog nog belangrijker geworden.

In hetzelfde gesprek gaf hij openhartig toe:

“De NAVO is het mechanisme om de VS-aanwezigheid in Europa veilig te stellen. Als de NAVO wordt geliquideerd, zal er in Europa geen dergelijk mechanisme bestaan. We begrijpen dat het niet alleen voor de Sovjet-Unie, maar ook voor andere Europese landen van belang is garanties te hebben dat, indien de Verenigde Staten hun aanwezigheid in Duitsland in het kader van de NAVO handhaven, geen centimeter van de huidige militaire jurisdictie van de NAVO zich in oostelijke richting zal uitbreiden.”

Dit beleid heeft niet lang geduurd. Toen Frankrijk en Duitsland aandrongen op een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid voor de Europese Unie, begon de regering-Clinton te pleiten voor uitbreiding van de territoriale voetafdruk van de NAVO – in 1994 in het kader van het programma Partnerschap voor Vrede – en vervolgens van haar eigenlijke mandaat door middel van het in 1999 goedgekeurde “nieuwe strategische concept”.⁹ De toetreding van Polen, Hongarije en Tsjechië als NAVO-leden in 1999 vond plaats rond dezelfde tijd dat het bondgenootschap Joegoslavië aanviel – om redenen die opvallend veel lijken op wat Rusland nu met Oekraïne heeft gedaan.¹⁰

Onder Boris Jeltsin ging Moskou mee in de agressie van de NAVO, maar aan zijn lijdzaamheid kwam langzaam een einde toen de veranderende interne dynamiek in Rusland ertoe leidde dat Vladimir Poetin in maart 2000 president werd. De NAVO breidde zich verder uit: in 2004 werden de drie voormalige Sovjetrepublieken Letland, Litouwen en Estland toegelaten. Tegen 2020 had de NAVO elk lid van het voormalige Warschaupact toegelaten – behalve Rusland (en het voormalige Oost-Duitsland).

De plannen van de VS om de voormalige Sovjetrepublieken Georgië en Oekraïne op te nemen in de NAVO – formeel aangenomen tijdens de top van het militaire bondgenootschap in Boekarest in april 2008 – werden, zo heeft de Amerikaanse conservatieve politicoloog John L. Mearsheimer opgemerkt, een streep in het zand voor de Russische leiders.¹¹ Rusland, dat aanvankelijk weinig kritiek uitte op deze stap, vestigde zijn hoop op het onvermogen van Oekraïne om “het huidige aandeel van NAVO-sympathisanten te veranderen”, een eufemistische verwijzing naar de politieke dynamiek in Kiev. Deze gedachtegang werd gerechtvaardigd met de verkiezing in 2010 van een pro-Russische president, Viktor Janoekovitsj, die standhield tot de door de VS gesteunde “Euromaidan”-gebeurtenissen van 2014 tot zijn afzetting leidden.

Het vertrek van Janoekovitsj betekende het feitelijke einde van wat Mearsheimer omschreef als “de neutraliteit van Oekraïne” van 1991 tot dan toe. De vermeende opkomst van “NAVO-sympathisanten” werd de directe aanleiding voor de Russische annexatie van de Krim – de thuisbasis van de Russische marinebasis Sevastopol – die binnen enkele dagen na de regimewisseling in Kiev plaatsvond. Op 10 november 2021 ondertekenden de VS en Oekraïne een handvest voor een strategisch partnerschap – de Ruslandhistoricus Robert Service noemde deze overeenkomst een belangrijke “strategische blunder”¹² van Washington die leidde tot de oorlog in Oekraïne – waarin het NAVO-lidmaatschap op de voorgrond werd geplaatst:

“Geleid door de Verklaring van de NAVO Noord-Atlantische Raad bij de Top van Boekarest van 3 april 2008 en zoals bevestigd in het Communiqué van de NAVO Noord-Atlantische Raad van Brussel van 14 juni 2021, steunen de Verenigde Staten het recht van Oekraïne om zijn eigen toekomstige koers te bepalen op het gebied van buitenlands beleid, vrij van inmenging van buitenaf, ook met betrekking tot de aspiraties van Oekraïne om lid te worden van de NAVO.”¹³

De Russische invasie van de rest van Oekraïne kwam 13 weken later.

Zoals Scott Ritter ons in herinnering brengt,¹⁴ was dit een uitkomst die William Burns, directeur van de Central Intelligence Agency, twaalf jaar geleden had voorzien toen hij VS-ambassadeur in Rusland was. In een vertrouwelijk bericht dat hij op 1 februari 2008 verstuurde (vrijgegeven door WikiLeaks¹⁵), zei Burns dat het verzet van Rusland tegen plannen om Oekraïne lid te maken van de NAVO “neuralgisch en concreet” was:

“De NAVO-aspiraties van Oekraïne en Georgië raken niet alleen een gevoelige snaar in Rusland, maar geven ook aanleiding tot ernstige bezorgdheid over de gevolgen voor de stabiliteit in de regio. Rusland ziet hierin niet alleen een omsingeling en pogingen om Ruslands invloed in de regio te ondermijnen, maar het vreest ook onvoorspelbare en ongecontroleerde gevolgen die de Russische veiligheidsbelangen ernstig zouden aantasten. Deskundigen vertellen ons dat Rusland vooral bezorgd is dat de sterke verdeeldheid in Oekraïne over het NAVO-lidmaatschap, waarbij een groot deel van de etnisch-Russische gemeenschap tegen het lidmaatschap is, tot een grote scheuring zou kunnen leiden, met geweld of in het ergste geval een burgeroorlog tot gevolg. In dat geval zou Rusland moeten beslissen of het ingrijpt; een beslissing die Rusland niet wil hoeven nemen.”

De VS-beleidsmakers brachten Rusland er uiteindelijk toe een beslissing te nemen – interventie – die het “niet wilde hoeven nemen”.

Europa zal nu minder ruimte hebben om zijn eigen belangen te doen gelden

Decennialang heeft het Britse lidmaatschap van de Europese Unie de VS gerustgesteld dat de Duitse en Franse ambities om een meer onafhankelijke economische en strategische koers voor Europa uit te stippelen, in toom konden worden gehouden. Groot-Brittannië deed nooit mee met de euro en was nooit enthousiast over de ambitieuze plannen voor een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. Door Brexit zit Europa nu echter zonder een belangrijk VS- bruggenhoofd. Dit is van belang vanwege de opmars van andere wereldmachten op het continent. China’s “Belt and Road”-initiatief wordt door de VS gezien als een bedreiging voor de “Euro-Atlantische alliantie”.¹⁶ De energiegedreven Duits-Russische entente onder Gerhard Schröder had de Nord Stream I-pijpleiding al tot stand gebracht en onder Angela Merkel zijn de werkzaamheden voor Nord Stream II in 2015 begonnen.

De Russische invasie zal door de VS worden gebruikt om de energiebanden tussen henzelf en Europa aan te halen.

De VS hebben zich tegen deze onderzeese projecten verzet omdat deze Rusland minder afhankelijk zouden maken van landen als Oekraïne – dat Washington beschouwt als een integrerend deel van zijn eigen forward policy ten aanzien van Moskou. De Russische invasie zal door de VS worden gebruikt om de energiebanden tussen henzelf en Europa aan te halen, wat een meevaller kan betekenen voor de VS LNG-producenten, en om ervoor te zorgen dat Duitsland en de rest van het continent stevig verankerd blijven in het Atlantisch bondgenootschap, niet alleen in militair opzicht maar ook op politiek-economisch vlak.

De invasie en voorspelbare verwoesting van Oekraïne – die waarschijnlijk altijd een gevolg zou zijn geweest van de VS forward policy – wordt gezien als aanvaardbare nevenschade, gezien het bredere, belangrijkere geopolitieke voordeel van de versterking van het Amerikaanse anker in Europa.

Neutraliteit van Oekraïne is misschien de enige haalbare oplossing

Tijdens de Koude Oorlog ging het bij ongebondenheid niet alleen om landen die weigerden partij te kiezen tussen de supermachten. Het was vooral een poging van het niet-gebonden blok om de rivaliteit tussen de VS en de USSR in toom te houden en te voorkomen dat deze ten nadele van Azië, Afrika en Latijns-Amerika zou verscherpen. De Russische invasie in Oekraïne is ongetwijfeld het product van de VS forward policy, maar zal leiden tot een verscherping van de interimperialistische rivaliteit in de wereld. In dit stadium kan een hervatting van de kernwapenwedloop en zelfs van kernproeven niet worden uitgesloten. Finland, waarvan de neutraliteit een belangrijke factor was voor de stabiliteit in Europa tijdens de Koude Oorlog, zegt nu dat het overweegt een aanvraag in te dienen om lid te worden van de NAVO.

Van Oekraïne kan alleen worden verwacht dat het een neutrale status aanvaardt als Rusland ophoudt Oekraïnes recht op zelfbeschikking in twijfel te trekken.

Is er nog een uitweg uit de huidige crisis? Economische sancties tegen Rusland zijn een overhaaste reactie; ze zijn ondoeltreffend en wellicht ook contraproductief. De VS hebben een militaire reactie, met inbegrip van een “no-flyzone” boven Oekraïne, verstandig van de hand gewezen omdat dit hun strijdkrachten in direct conflict zou brengen met die van Rusland. De opening van een onderzoek naar Russische oorlogsmisdaden door het Internationaal Strafhof zal ook niet helpen, vooral gezien het recente besluit van de aanklager om zijn onderzoek naar de oorlogsmisdaden van de VS in Afghanistan te “deprioriteren”, d.w.z. te laten vallen.

Een Russische terugtrekking is een noodzakelijk ingrediënt voor elke oplossing, maar zal op zichzelf niet volstaan, tenzij de Verenigde Staten en Rusland zich er beide toe verbinden de neutraliteit van Oekraïne te garanderen, zoals Mearsheimer, een voorstander van de ‘realistische’ school van Internationale Betrekkingen, voorstelt. En idealiter ook van Georgië. “Een permanent neutrale staat,” schrijft James Upcher, “mag geen bondgenootschappen of garantieverdragen aangaan die hem kunnen betrekken in een oorlog die geen verdediging van zijn eigen grondgebied inhoudt.”¹⁷

Dit zou betekenen dat ze uit de NAVO moeten blijven. Maar van Oekraïne kan alleen worden verwacht dat het neutraliteit aanvaardt als Rusland ophoudt Oekraïnes recht op zelfbeschikking in twijfel te trekken. Voortbouwend op zijn essay van 2021 waarnaar wij eerder verwezen, geeft Poetin in zijn toespraak van 21 februari de bolsjewieken en de door hen opgerichte Sovjet-Unie de schuld van wat hij de “kunstmatige staat” Oekraïne noemt.¹⁸ Deze bewering is precies wat Lenin bedoelde met het groot-Russisch chauvinisme, dat volgens hem had bijgedragen tot de verandering van het tsaristische Rusland in een gevangenis van volkeren.¹⁹ De kracht van de Sovjet-Unie – de belangrijkste eigenschap die haar in de Grote Patriottische Oorlog hielp het Hitleriaanse fascisme te breken – was de eenheid die de bolsjewieken smeedden door hun verlichte standpunt over de nationale kwestie. Ondanks haar vele tekortkomingen hield de USSR het groot-Russische chauvinisme in toom, en toen de Sovjet-Unie ophield te bestaan, scheidden alle deelrepublieken zich vreedzaam af van Rusland. Wil Oekraïne nu neutraliteit aanvaarden, dan zullen Poetin en zijn opvolgers het groot-Russische chauvinisme in al zijn verschijningsvormen moeten afwijzen.

Het feit dat Poetin Oekraïne een “kunstmatige staat” noemt, is precies wat Lenin bedoelde met het groot-Russisch chauvinisme.

Na net Oekraïne te zijn binnengevallen, zal elke Russische eis om het land te “demilitariseren” kansloos zijn. Maar ook de verwijdering van ballistische raketafweersystemen in Polen en Roemenië – naar verluidt om dreigingen van “schurkenstaten” zoals Iran het hoofd te bieden, maar zeer verontrustend voor Rusland – moet deel uitmaken van de oplossing.

Voor dit artikel is gebruikgemaakt van de opmerkingen en suggesties van Haris Gazdar en Manoj Joshi.

Verkorte vertaling van een artikel dat eerder verscheen bij The Wire.

1. “Op-Ed: The CIA has backed Ukrainian insurgents before. Let’s learn from those mistakes”, LA Times, 25 februari 2022.
2. Anthony J. Blinken, “Remarks at the UN Human Rights Council 49th Session”, U.S. Department of State, 1 maart 2022.
3. Verenigde Naties.
4. “Article by Vladimir Putin ”On the Historical Unity of Russians and Ukrainians“”, Kremlin, 12 juli 2021.
5. “Biden’s Indo-Pacific strategy at odds with German, French visions”, Nikei Asia, 23 februari 2022.
6. Pavel Luzin, “Russia’s Defense Industry and Its Influence on Policy: Stuck in a Redistributive Feedback Loop”, Russia Matters, 3 november 2021.
7. “How Russia’s War In Ukraine Is Playing Out Inside Russia, w/ Prof. Boris Kagarlitsky”, Youtube, 1 maart 2022.
8. “Lord Ismay”, North Atlantic Treaty Organisation.
9. Siddharth Varadarajan, “Ruses for War: Nato’s New Strategic Concept”, The Times of India, 10 mei 1999.
10. Siddharth Varadarajan, “Kosovo Cauldron: Nato on a Dangerous and Illegal Course”, The Times of India, 29 maart 1999.
11. “PROFESSOR JOHN MEARSHEIMER: THE CRISIS IN UKRAINE”, Youtube, 21 februari 2022.
12. Tunku Varadarajan, “The Two Blunders That Caused the Ukraine War”, Wall Street Journal, 4 maart 2022.
13. “U.S.-Ukraine Charter on Strategic Partnership”, US Department of State, 10 november 2021.
14. “Russia’s Invasion of Ukraine in Perspective”, Energy Intelligence, 25 februari 2022.
15. “NYET MEANS NYET: RUSSIA’S NATO ENLARGEMENT REDLINES“, Wikileaks, 1 februari 2008.
16. Jennifer Hillman en Alex Tippett, “The Belt and Road Initiative: Forcing Europe to Reckon with China?”, The Council on Foreign Relations, april 2021.
17. James Upcher, Neutrality in Contemporary International Law, Oxford, Oxford University Press, 2020.
18. Marlene Laruelle en Ivan Grek, “Decoding Putin’s Speeches: The Three Ideological Lines of Russia’s Military Intervention in Ukraine”, Russia Matters, 2021.
19. Lenin, The Question of Nationalities or “Autonomisation”, december 1922.