Tegenover de impasse van de actuele migratiepolitiek moeten de progressieve krachten de strijd voor de fundamentele rechten en de strijd tegen het kapitaal verenigen.

De evaluatie van vier decennia protectionistisch migratiebeleid in Europa en elders is ronduit negatief. De sluiting van de grenzen heeft de jobs niet beschermd, maar heeft wel miljoenen arbeiders in de illegaliteit geduwd. Hun precair statuut zorgt voor een druk op alle lonen. De fictie wordt onderhouden dat het Westen alle miserie in de wereld moet opvangen. Dit heeft geleid tot een repressief arsenaal met een exorbitante financiële kost en een gigantische menselijke kost.

In het licht van deze sombere situatie komen er steeds meer stemmen op die eisen dat er gebroken wordt met het repressieve beleid aan de grenzen. Zij pleiten voor vrij verkeer van personen tussen Westerse landen en derdewereldlanden om in te gaan de publieke opinie die vijandig staat tegenover migratie. Dit vernieuwend en radicaal voorstel kent veel verschillende interpretaties die allemaal gebaseerd zijn op verschillende politieke achtergronden.

Een ambigu ordewoord

Liberale en libertarische kringen in de Verenigde staten hebben het vrij verkeer van personen gepopulariseerd. Zij vonden dat de staat niet het recht heeft om tussen te komen en de mobiliteit van personen te reguleren.¹ Net zomin heeft de staat het recht om tussen te komen in socio-economische kwesties, stellen ze. Ze baseren zich soms op humanitaire argumenten maar de afkeer voor gesloten grenzen kent hier vooral een economische basis. Gesloten grenzen zouden economische groei tegenwerken. Vrij verkeer van personen zou daarentegen een optimale toewijzing van de productiekrachten bevorderen. Dankzij het mechanisme van vraag en aanbod zou het zowel migranten, de staat die de migranten ontvangt en de staat van waaruit geëmigreerd wordt uiteindelijk vooruithelpen.² Gary Johnson, de kandidaat van de Libertarische Partij bij de presidentsverkiezingen in de VS in 2016, verdedigde deze invalshoek.

Een andere kijk op deze kwestie vind je bij de sociale bewegingen voor de rechten van migranten. Hier wordt vaak vertrokken vanuit een antikapitalistisch en andersmondialistisch perspectief.³ Ze baseren zich dan ook op de noodzaak om de grenzen te openen om de mensenrechten en het gelijkheidsprincipe te vrijwaren. In Europa werd deze eis gepopulariseerd in de jaren 1990 door sociale bewegingen voor mensen zonder papieren. Zo verspreidde de eis zich ook in intellectuele kringen en het middenveld. Het collectief No Borders, dat in 1999 werd opgericht, maakte van open grenzen zijn bestaansreden. Meerdere organisaties verenigden zich rond deze eis en het netwerk Migreurop werd opgericht in 2010.⁴

Het grootste deel van de migratie vanuit de derde wereld naar het Westen is geen vrije keuze.

Bepaalde structuren ontwikkelden een reeks argumenten om de open grenzen te koppelen aan gelijke rechten en op die manier de concurrentie tussen de lokale arbeiders en de migranten tegen de gaan.⁵ Anderen vinden dan weer dat het volstaat om het recht op mobiliteit te verdedigen zonder dat daar andere argumenten voor gegeven moeten worden.⁶

De tragische actualiteit van de Europese migratiepolitiek zorgt ervoor dat het idee van open grenzen opgang maakt op het politieke niveau, vooral aan de linkerzijde. Toch wordt deze eis slechts zelden verdedigd door syndicale organisaties en partijen die hun oorsprong kennen in de arbeidersbeweging en nochtans een traditie hebben van verdediging van de rechten van migranten.⁷ Evenmin hebben ze er serieus over nagedacht hoe deze eis concreet kan uitgevoerd worden.

Uitdagingen en opportuniteiten

Deze aarzelende houding kan door verschillende factoren verklaard worden. Onder andere de dubbelzinnige relatie die de arbeidersbeweging heeft met migratie moeten we hier bekijken. Er is de mogelijkheid voor arbeiders om in sommige gevallen te verhuizen en elders hun brood te verdienen maar de internationale mobiliteit wordt ook gebruikt door het patronaat om de verhoging van de salarissen tegen te werken (zie kader 1).⁸ De afwezigheid van een consensus rond de concrete gevolgen van een dergelijke revolutie in het beheer van de grenzen leidt ook tot bekommernissen, in het bijzonder rond de betaalbaarheid van de welvaartstaat.⁹ De libertarische kijk op deze thematiek en de promotie van een bepaalde stroming van rechts die met open grenzen de vrije concurrentie wil bevorderen heeft deze angsten gestimuleerd.

Daarbovenop komt dat een dergelijk debat weinig voordelig is voor linkse partijen in deze politieke en maatschappelijke context. Het voorstel om volledig vrije circulatie in te voeren vindt weinig gehoor. Zelfs binnen de Schengenzone wordt dit vandaag in vraag gesteld. Anderzijds zijn open grenzen geen voorwaarde voor het doorvoeren van enkele noodzakelijke urgentiemaatregelen zoals legale migratiekanalen, humanitaire visa’s of reddingsoperaties op zee die de naam waardig zijn.

Daarom is het voor links strategisch niet interessant om zich volledig op het debat rond vrijheid van circulatie te werpen. Ze willen in de eerste plaats de neoliberale hegemonie bestrijden. Op politiek vlak omvat dit project een “radicale kritiek van de onaanvaardbare actuele restricties op de transnationale mobiliteit”, zo stelt Harald Bauer van de Universiteit van Ryerson.¹⁰ Op deze manier kan hij een krachtige kritiek op de politiek van gesloten grenzen formuleren, net zoals extreemrechts “remigratie” gebruikt als ordewoord in Europa en er de afkeer voor etnische, religieuze en culturele minderheden mee kan conceptualiseren.

Deze reflectie kan daarom mee de basis leggen voor een wereldwijd migratiebeleid dat niet enkel reactief is. Deze taak is nog dringender nu er bij het grote publiek een zekere verwarring heerst. Ze zien enerzijds het patronaat dat op opportunistische wijze immigratie steunt en anderzijds open grenzen als tool om de fundamentele rechten te beschermen. Deze tegenstelling afwijzen kan zowel links als solidariteitsinitiatieven met migranten vooruithelpen in de strijd.

Internationale mobiliteit begrijpen

Een nuttige bijdrage aan dit debat voor authentiek links, dat zich baseert op de idealen van emancipatie, sociale rechtvaardigheid en gelijkheid, vereist een materialistische analyse. Dat betekent in de eerste plaats dat we de rol van internationale mobiliteit in het kapitalisme moeten begrijpen. Dit vraagstuk is complex, omdat migratie zowel de belangen van de arbeiders tegen het kapitaal als de belangen van het kapitaal tegen de arbeiders kan dienen. Daarnaast kunnen er ook andere situaties voorkomen waarbij het de belangen van bepaalde delen van elke klasse dient (zie kader 1). Verder is het ook noodzakelijk om de relaties van dominantie te begrijpen tijdens elke verschillende etappe van het migratieparcours.

Elk project voor het recht op migratie moet gekoppeld zijn aan het recht om niet te migreren.

Het is belangrijk om vast te stellen dat het grootste deel van de migratie vanuit de derde wereld naar het Westen is geen vrije keuze. Het komt voor uit economische, politieke, sociale of ecologische crisissen.¹¹ We moeten vertrekken van het geromantiseerde beeld van mobiliteit, vaak geassocieerd met een idee van vrijheid, dat niet overeenkomt met de realiteit die migranten ervaren en hun persoonlijke voorkeuren. Het verplaatsen van bevolkingen toont niet de natuurlijke gang van zaken voor de wereld maar diepgaande problemen. Het recht om je te verplaatsen als je rechten worden geschonden, moet ontegensprekelijk gegarandeerd blijven.¹² De sociale en humanitaire verantwoording hiervoor spreekt voor zich. Om te vermijden dat enkel “de symptomen worden behandeld zonder naar de oorzaken te kijken”¹³ verdedigt politicoloog en geograaf Nick Gill van de universiteit van Exeter dat open grenzen moeten gecombineerd worden met een beleid dat resoluut kiest voor vrede en ontwikkeling.

Het gaat niet alleen om het vergemakkelijken van mobiliteit van mensen die verplicht zijn te vluchten, maar ook om het tegengaan van het geweld dat de vlucht noodzakelijk maakt. Elk project rond het recht op migratie moet gekoppeld worden aan een project op het recht om niet te moeten vluchten. Dat betekent strijden tegen het libertarische geloof dat migratie de oplossing vormt voor armoede en ongelijkheid. Migratie vergemakkelijken kan in sommige gevallen misschien sociale problemen of een humanitaire crisis tegengaan in het land herkomst.¹⁴ Maar deze maatregel moet altijd gepaard gaan met een ambitieus politiek plan op nationaal en internationaal niveau: verhogen van de sociale standaarden, stopzetten van de agressieve commerciële verdragen tussen staten¹⁵, strijden tegen de concentratie van grond … Er zijn namelijk betere manieren om de fundamentele rechten en vrijheden te vrijwaren dan iemand verplichten weg te vluchten uit een land dat van zijn rijkdommen beroofd is.

Individuele en collectieve rechten

Een specifiek recht of vrijheid garanderen (hier bijvoorbeeld dat van mobiliteit) is niet de essentie. Iedereen moet ervan verzekerd zijn dat hij kan beschikken over het geheel aan individuele en collectieve rechten en vrijheden. Dit vraagstuk is niet bijkomstig, zeker niet nu de neoliberale ideologie probeert om de eerste generatie rechten uit te spelen tegen de tweede en de derde generatie rechten (zie kader 2). De kritiek van Marx op het liberale concept van de mensenrechten is in dit opzicht nog even pertinent als tijdens de industriële revolutie. Zonder de wensbaarheid ervan in vraag te stellen, toonde de Duitse filosoof aan dat deze rechten inhoudsloos bleven voor de meerderheid van de mensen zonder dat hun economische rechten gegarandeerd blijven die hun in staat stellen om concreet van de rechten te genieten.

Het is dus fundamenteel om niet in deze ideologische val te trappen als we spreken over open grenzen. We moeten het bekijken vanuit een globale visie op rechten. Dit is essentieel bij migratievraagstukken die in het bijzonder vatbaar zijn voor analyses die slechts een kant van de kwestie bekijken en andere aspecten verborgen houden. Het recht om elders te zoeken naar de middelen tot zelfontplooiing en emancipatie kan in conflict komen met bepaalde collectieve rechten, en vice versa.

De brain drain toont het best deze mogelijke tegenstelling. Het vertrek van geschoolde arbeidskrachten uit arme landen naar het buitenland op zoek naar hogere lonen is voordelig voor de landen van bestemming en nadelig voor de landen van herkomst. Naast de economische gevolgen kan dit fenomeen ook op sociaal vlak dramatische gevolgen hebben, in het bijzonder op medisch vlak.¹⁶ Daarom kunnen we inschatten dat het migratiecijfer van geschoolde arbeiders voor een land dramatische gevolgen krijgt, wanneer het richting de 20 % gaat. Vandaag bereikt dit in de armste landen gemakkelijk 30 % tot zelfs 80 %.¹⁷

Een progressieve invulling van vrij verkeer betekent ook gelijke rechten voor alle arbeiders.

Een liberalisering van de migratiestromen gekoppeld aan een regularisering van de illegale arbeiders kan, in sommige gevallen, een deel van de oplossing zijn. Een duidelijke vooruitgang in de strijd tegen de ‘verspilling van hersenen’ (het in dienst nemen van geschoolde arbeiders voor niet-geschoolde jobs) is mogelijk op voorwaarde dat ze samengaat met een programma van herwaardering en vorming. De vrije circulatie kan toestaan om het komen en gaan van arbeiders zonder papieren te vergemakkelijken. Zo kan ook het land van herkomst genieten van meer know how die in het buitenland verzameld werd. Deze maatregel heeft wel als risico dat de brain drain in de armste landen versneld wordt, net waar deze voor het meeste problemen zorgt. In een eerste fase zal een beleid van open grenzen dus geval per geval bekeken moeten worden. Om de problemen van de landen van herkomst te verhelpen pleit Mouhoud El Mouhoub, professor aan de universiteit van Parijs, ervoor om een internationale belasting te heffen op de landen die kunnen genieten van de voordelen van de migratie van geschoolde arbeid. De opbrengst hiervan moet vervolgens de ontwikkeling van de landen van herkomst financieren. Dit zal niet alle problemen oplossing die gepaard gaan met de brain drain maar kan wel de sociale kost voor het land van herkomst beperken.¹⁸

De beslissing om de grenzen te openen of niet mag zich dus niet enkel baseren op het recht op mobiliteit. Het moet bekeken worden vanuit een globale analyse van de meest brede definitie van de collectieve rechten. Dit betekent dat de uitdagingen op vlak van ontwikkeling voor de landen van herkomst mee moet in rekening gebracht worden. Dat is nu net het omgekeerde van wat de selectieve migratiepolitiek van de Europese Unie en het merendeel van de Westerse staten doet. Deze is volledig opgesteld met de economische belangen van de Westerse landen in het achterhoofd.

De eis van gelijkheid

De tegenstelling tussen arbeid en kapitaal is bijzonder complex om te vatten als het over migratie gaat. In bepaalde configuraties kunnen de voorkeuren van het kapitaal tot op een bepaald punt samengaan met het respect voor de fundamentele rechten en de humanitaire verplichtingen. De asielcrisis tijdens de zomer van 2015 in Duitsland is hiervoor symptomatisch. Het opvangbeleid voor vluchtelingen van Angela Merkel werd gesteund door de vakbonden en het merendeel van de linkse organisaties maar ook door de werkgeversorganisaties, die een kans zagen om de economische migratie te doen toenemen.¹⁹

De gedeelde doelstellingen van de twee sociale ‘kampen’ mogen niet doen vergeten dat de migratiestromen door het patronaat gebruikt kunnen worden om beter de sociale vooruitgang aan te vallen. Daarom bepleit Bryan Caplan van de George Mason University dat de grenzen geopend worden maar dat ook het minimumloon voor arbeidsmigranten wordt afgeschaft zodat ze over een competitief voordeel beschikken in de concurrentieslag.²⁰ Bepaalde lobbygroepen van het kapitaal en een deel van hun politieke vertegenwoordigers verkiezen deze optie. Het voorstel van de Duitse regering om in 2016 mini-jobs aan 0,80 euro per uur voor vluchtelingen (tegen 1,05 euro voor de Duitsers), beoogt officieel de bevordering van hun integratie. Het is niet ondenkbaar dat nieuwkomers zelf denken dat dit soort voordelen in hun belang zijn.

Hoe moeten we dit conflict beoordelen? “Of het nu met of zonder vrijheid van circulatie is, de gelijke rechten, op economisch en sociaal vlak, moeten altijd gegarandeerd blijven”, legt Antoine Math uit, onderzoeker aan het IRES. Geen enkel project van sociale transformatie kan werken als de arbeidsmarkt wordt hervormd op een wijze die diametraal ingaat tegen de belangen van de werkende klasse. Een progressieve conceptie van de vrijheid van circulatie houdt in dat alle arbeiders geregulariseerd worden en gelijke rechten hebben. Dit is een stap voorwaarts in de richting van migration justice en tegelijk een klap voor de werkgevers die aan sociale dumping kunnen doen dankzij niet-geregulariseerde arbeidskrachten.²¹

Deze eis voor gelijkheid maakt het mogelijk de belangen van het geheel van de werkende klasse te dienen en overstijgt de tegenstellingen tussen de belangen van de nationale en buitenlandse arbeiders. Het verdedigt de sociale normen en de lonen van alle arbeiders. “Hierover valt niet te onderhandelen, zelfs niet in ruil voor de allergrootste vrijheid van circulatie”, voegt Antoine Math er nog aan toe. Zeker een nuttige herinnering omdat sommige voorstanders van vrijheid van verkeer bereid zijn met iedereen samen te werken rond deze eis, ongeacht hun klassenpositie.²²

Een gemeenschappelijke basis creëren

Dat de vrijheid van circulatie niet altijd samenloopt met de breuklijn links-rechts maakt haar emancipatorische dimensie vaak moeilijk te vatten. Door er echt op in te zetten kan links nochtans het debat proberen verleggen rond migratie en enkele dode hoeken van de strijd tegen ongelijkheid belichten.

De arbeidersbeweging en haar erfgenamen kunnen bijdragen aan een progressieve invulling van dit concept. Door hun opdracht en hun vermogen grenzen te overstijgen kunnen ze een gemeenschappelijke basis scheppen. Het gaat over fundamentele rechten maar ook over het vervangen van verhoudingen van onderdrukking door verhoudingen van solidariteit. Een alliantie met de aanhangers van de vrije markt houdt ook gevaren in. Zij zijn niet voor open grenzen uit humanitaire overwegingen maar omdat het winsten kan opleveren voor het kapitaal.

Een opsplitsing maken tussen de verschillende manieren om de doelstelling te bereiken kan lachwekkend lijken gezien de urgentie om de dodelijke logica van de grenzen te bestrijden. Toch kan enkel een project dat gebaseerd is op gelijkheid het radicale idee van de vrije circulatie geloofwaardig maken. Het is ook de enige manier om sociale nivellering te vermijden in de landen van bestemming en de voortzetting van het cynische proces van uitbuiting te doorbreken in de landen van herkomst.

De geschiedenis toont ruimschoots aan dat coalities voor veranderingen niets natuurlijks zijn, ook al delen de lagere klassen dezelfde vormen van onderdrukking. Ze moeten gevormd worden in de sociale en politieke praktijk en gebaseerd zijn op de juiste analyses. Authentiek links moet nu aan de slag om allianties op te bouwen op basis van een gemeenschappelijk belang in de strijd tegen een systeem van onderdrukking en niet op basis van een artificiële samenwerking met de onderdrukker.

1. Volgens de liberale econoom Harry Binswanger heeft geen enkele arbeider het recht “om uitgesloten te worden van de concurrentie op de arbeidsmarkt” dankzij protectionistische maatregelen die de mobiliteit beperken en hebben bedrijven het recht om “goedkopere arbeiders aan te werven”, aan welke kant van een grens ze zich ook bevinden. Harry Binswanger, “Open Immigration”, Immigration Daily, 2006.
2. Dylan Matthews, “The case for open borders”, Vox, 15 december 2014.
3. Lees vooral het Sociaal charter voor migranten aangenomen op Mondiaal Sociaal Forum in Dakar, 2011.
4. Net zoals sommige van hun leden bij de oprichting van het Gisti dat deze eisen al formuleerde in 1997.
5. De CIRé (La Coordination et Initiatives pour Réfugiés et Etrangers), Belgisch lid van Migreurop, vindt dat vrije circulatie moet worden voorafgegaan door aanzienlijke vooruitgang bij het garanderen van gelijke en effectieve toegang voor burgers, Europeanen en migranten tot sociale en economische rechten, alsmede “meer effectieve en uniforme toepassing van arbeidsrecht”. CIRÉ, Waarom wij voor vrijheid van verkeer en installatie zijn, 1 april 2015.
6. De verdediging van het onvoorwaardelijk recht op migratie wordt vooral verdedigd door het Gisti.
7. Meerdere extreemlinkse revolutionaire partijen hebben zich deze eis voor open grenzen eigen gemaakt, zoals de LCR in België en de NPA in Frankrijk. In België heeft Ecolo een stap in deze richting gezet door in oktober 2016 een laboratorium rond migratie te organiseren. Elodie Blogie, Ecolo ose l’ouverture sur la migration, Le Soir, 18 oktober 2016.
8. Marie-Thérèse Coenen, Les syndicats et les immigrés. Du rejet à l’intégration, Éditions Vie Ouvrière, Brussel, 1999.
9. De meerderheid van de studies voorspelt een voorzichtig positief effect van de immigratie op sociale aangelegenheden maar het effect van een totale liberalisering van migratie blijft moeilijk te voorspellen.
10. Harald Bauder, Open Borders: A Utopia?, Justice spatiale | Spatial justice, nr. 5 december 2012 – december 2013.
11. Saskia Sassen, “Mais pourquoi émigrent-ils?”, Le Monde diplomatique, november 2000.
12. Conform artikel 13 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
13. Nick Gill, Whose “No Borders? Achieving Border Liberalization for the Right Reasons”, Refuge, jg. 26, nr. 2, 2009.
14. Vooral omdat het vertrek van economisch overbodige bevolkingsgroepen de werkloosheid kan verminderen en de salarissen kan verhogen. Zie de debatten tussen Ghost World en Zombieland. Bryan Caplan, “Ghost World and Zombieland”, econlog.econlib.org, 6 augustus 2015.
15. Ontworpen naar het beeld van vrijhandelsverdragen zoals NAFTA, getekend tussen de VS, Canada en Mexico. Dit stond toe om de lokale markt in Mexico te overspoelen met landbouwproducten aan zeer lage prijzen waardoor de lokale productie vernietigd werd en een exodus werd gecreëerd. Jean-Baptiste Velut, “NAFTA’s Developmental Impact on Mexico: Assessment and prospects”, IdeAs, 2011.
16. Karl Blanchet, Regina Keith, “L’Afrique tente de retenir ses médecins”, Le Monde Diplomatique, december 2006.
17. El Mouhoub, Mouhoud, “Économie mondiale et circulations migratoires”, Geciteerd in: Liberté de circulation: un droit, quelles politiques?,  januari 2011.
18. Ibidem.
19. Jean-Louis Thiériot, “L’Allemagne face aux migrants: bons sentiments ou business?”, Le figaro, 7 septembre 2015.
20. David Henderson, “Caplan On Immigration”,  The library of economics and liberty, 18 september 2010.
21. Terray, Emmanuel, “Le travail des étrangers en situation irrégulière ou la délocalisation sur place”, in: Etienne Balibar, Monique Chemillier-Gendreau, Jacqueline Costa-Lascoux, Emmanuel Terray, Sans-papiers, l’archaïsme fatal, Paris, La Découverte, 1999.
22. Een optie die zelf verdedigd wordt door François Gemenne, specialist inzake klimatologisch aangedreven migratie bij de universiteit van Luik. François Gemenne, “Désolation”, revuenouvelle.be, 22 novembre 2016.