Westerse sancties tegen Rusland pakken anders uit dan bedoeld

De sancties tegen Rusland waren bedoeld om een einde te maken aan de oorlog. Maar ze leidden tot een verergering van de economische problemen van het Westen en meer interne verdeeldheid.

De ongekende sancties tegen Rusland als straf voor zijn agressie jegens Oekraïne werden eerder dit jaar onder leiding van de VS inderhaast opgelegd in een sfeer van paniek. Waarschuwingen dat ze averechts zouden kunnen werken werden in de wind geslagen. Vijf maanden later lijkt zelfs het Witte Huis te erkennen dat het naar die waarschuwingen had moeten luisteren.

In juni meldde Bloomberg dat “sommige ambtenaren van de regering-Biden nu privé hun bezorgdheid uiten over het feit dat de sancties het Kremlin niet ontmoedigen zoals de bedoeling was, maar de inflatie aanwakkeren, de voedselonzekerheid verergeren en de gewone Russen meer straffen dan Poetin of zijn bondgenoten”.¹ Aan die lijst kun je ook toevoegen dat de sancties “Rusland rijker maken”.

Branko Marcetic is stafschrijver bij *Jacobin* en de auteur van *Yesterday’s Man: The Case Against Joe Biden* (Verso, 2019).

Een Europees verbod op 90% van de Russische olie-import was bedoeld als “een grote klap voor Poetins oorlogskas”, maar heeft in combinatie met andere sancties en diverse verstoringen van de toeleveringsketen de olieprijzen verder de hoogte in gejaagd.² Het resultaat: recordinkomsten uit de export voor het land in de loop van de oorlog, veel meer dan de oorlog het land kosten, met exportprijzen die gemiddeld 60% hoger lagen dan 2021, zelfs toen Moskou olie verkocht tegen een duidelijke korting ten opzichte van de internationale prijzen.³

Dit is grotendeels te danken aan China en India, die in het vacuüm zijn gestapt dat Europa, en dan vooral Duitsland, had achtergelaten: zij slokken de goedkope Russische olie op.⁴ Landen als de NAVO-leden Bulgarije en Turkije hebben ook hun afname van Russische olie verhoogd.⁵ Samen met andere factoren heeft dit de Russische munteenheid, de roebel, van de ondergang gered, haar ten opzichte van de Amerikaanse dollar het hoogste punt in zeven jaar doen bereiken en Moskou zelfs in staat gesteld de rentetarieven te verlagen tot hun vooroorlogse niveau. De gemiddelde Rus is verrassend optimistisch over de economie.⁶

Omdat de sancties zowel de westerse als de Russische economie schade berokkenen, zijn ze voor Poetin een reden om de oorlog voort te zetten.

Natuurlijk is het verre van zeker dat dit zal blijven voortduren. De Russische economie staat nog steeds onder grote druk, en het is duidelijk dat de gewone Russen pijn beginnen te voelen. Als de olieprijzen dalen, kan deze – misschien slechts tijdelijke – zegen voor de Russische economie gemakkelijk ongedaan worden gemaakt. Maar er zijn andere tekenen dat de sancties onbedoelde effecten hebben.

Het meest verontrustend voor de westerse regeringen is misschien wel de economische vergelding afkomstig van Moskou. Rusland pareerde de sancties door de aardgasleveringen aan Europese landen in te krimpen of zelfs volledig stop te zetten, waardoor de Europese industrie nog meer onder druk kwam te staan.⁷ Duitsland is gewaarschuwd dat een totale afsluiting van het Russische gas het land in een diepe recessie zou storten, en instellingen zoals de Wereldbank en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) waarschuwden al dat dit op mondiale schaal zou kunnen gebeuren, gedeeltelijk vanwege de inflatiedruk.⁸

Het gaat trouwens niet alleen over olie. De sancties tegen Rusland hebben ook de aanvoer van kunstmest teruggedrongen, waardoor de voedselprijzen de pan uit rijzen en voedseltekorten dreigen – de situatie is zo alarmerend dat Washington er nu bij de particuliere industrie stiekem op aandringt om meer kunstmest van Rusland te kopen. Het is niet eens zeker of die dat zullen doen, uit angst om de sancties te overtreden of letterlijk in het kruisvuur in de Zwarte Zee terecht te komen.⁹ Verschillende grote banken en talrijke economen voorspellen hetzelfde lot voor de Verenigde Staten, waar we reeds de tekenen van een economische vertraging zien.

Dit kan politieke gevolgen hebben. Het enthousiasme om Rusland terug te slaan, dat in de begindagen van de oorlog onder de Europese burgers leefde, heeft plaatsgemaakt voor bezorgdheid over de kosten van de westerse sancties; de stad Brussel werd onlangs lamgelegd toen 70 à 80.000 mensen er de straat op trokken om maatregelen tegen de prijsstijgingen te eisen. Eind mei bleek voor het eerst uit opiniepeilingen dat een meerderheid van de VS-burgers het beperken van de schade die de oorlog aan de economie toebrengt, als een hogere prioriteit beschouwt dan het sanctioneren van Rusland. En de partij van president Joe Biden stevent momenteel af op een historische nederlaag in november, grotendeels als gevolg van het ongenoegen van de VS-burgers over de koopkrachtcrisis.¹⁰

De VS-beleidsmakers hoopten dat de economische druk zou leiden tot een verzwakking van het regime van Poetin – of hem minstens zou dwingen zijn koers te wijzigen – maar vooralsnog lijken de sancties het tegenovergestelde te bewerkstelligen. Het verdampen van de Russische anti-oorlogsprotesten is vooral te wijten aan de snelle en brutale onderdrukking ervan door het Kremlin. Maar er zijn ook tekenen dat de meedogenloosheid van de sancties bij de gewone Russen een “rally-round-the-flag”-effect teweeg heeft gebracht: respondenten van focusgroepen zijn ervan overtuigd dat de westerse regeringen hoe dan ook een voorwendsel zouden hebben gevonden om Rusland sancties op te leggen.¹¹

Intussen maakt Poetin zich naar verluidt op voor een lange strijd, in de overtuiging dat het Westen als eerste naar adem zal happen en dat de rol van Rusland als leverancier van belangrijke grondstoffen de sancties vroeg of laat ondraaglijk zal maken voor de westerse kiezers.¹² Met andere woorden, omdat ze zowel de westerse als de Russische economie schade toebrengen, zijn de sancties voor Poetin een reden om de oorlog voort te zetten, ondanks de zeer beperkte winst die Rusland tot dusver heeft geboekt.

Op dit moment hebben de sancties op geen enkele manier bewezen dat ze hun doelstellingen bereiken – wat een goede reden is om na te denken over hoe we het anders hadden kunnen aanpakken. Toen de invasie begon, werd er gesproken over “gerichte sancties” die de Russische elite onder druk zouden zetten en het gewone volk zouden ontzien. Maar de meeste Russische oligarchen, onder wie de allerrijksten, zijn niet echt gesanctioneerd, waardoor de last van de westerse sancties overwegend terechtkomt bij de Russen die het minst schuldig zijn aan de oorlog en die er waarschijnlijk het meest onder zullen lijden.¹³

Washington en co willen geen mondiaal financieel register, omdat westerse rijken vrezen dat zo’n transparantie hen zal schaden.

Een deel van die terughoudendheid kan te maken hebben met de controle van deze magnaten over belangrijke grondstoffen. Maar het kan ook zo zijn, zoals Thomas Piketty betoogt, dat Washington en zijn bondgenoten eigenlijk helemaal geen mondiaal financieel register willen oprichten om de overzeese holdings van rijke Russen te bestraffen, omdat “westerse rijken vrezen dat een dergelijke transparantie hen uiteindelijk zal schaden”.¹⁴ Vorig jaar beschuldigde Oxfam International de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk ervan “de grootste belemmeraars voor transparantie” te zijn,¹⁵ en dit jaar nog rangschikte het Tax Justice Network Washington als ‘s werelds grootste schuldige aan financiële geheimhouding.¹⁶

Al vóór de afkondiging van het sanctiebeleid werd gewaarschuwd voor de risico’s van dergelijke scenario’s, maar te midden van een klimaat van oorlogszucht werden deze waarschuwingen in de wind geslagen. Het resultaat is dat de sanctiehaviken precies het beleid kregen waar ze voor tekenden. Nu moeten zij, en wij allemaal, ermee leven.