Terwijl COVID-19 wereldwijd toeslaat en land na land in zijn greep krijgt, zien we dat de gezondheidszorg en de productie van essentiële goederen gesocialiseerd worden. Dat is een duidelijke afwijking van de kapitalistische regels.
Je hebt de uitdrukking vast al gehoord: in een crisis wordt iedereen socialist. De vrije markt wordt naar achteren geschoven, de werkende bevolking komt op het voorplan te staan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bijvoorbeeld, toen Groot-Brittannië algemene rantsoenering invoerde, was de gemiddelde werker beter gevoed dan ooit en moesten privéondernemingen goederen produceren die de oorlogsinspanningen ondersteunden. In de feiten kon je van een geplande economie spreken.
De huidige pandemie leidt tot een vergelijkbaar scenario. In het ene na het andere land worden de gezondheidszorg en de productie van essentiële goederen gesocialiseerd, een duidelijke afwijking van de kapitalistische regels. En hoe dieper de crisis, hoe groter de graad van socialisering. Zo heeft Spanje, dat na Italië op de tweede plaats staat op de lijst van de zwaarst getroffen Europese landen, alle privéziekenhuizen genationaliseerd om het hoofd te kunnen bieden aan de crisis: ze worden nu allemaal gecontroleerd door de overheid. Zelfs Donald Trump geeft privébedrijven de opdracht de broodnodige goederen te produceren om deze pandemie te bestrijden. Een strakkere greep van de regering op de productie is geen louter Chinees kenmerk meer — ook het Amerikaanse beleid gaat die weg op, om nog niet te spreken over meerdere Europese landen.
Er is nog een tweede reden waarom de wereld plots een duidelijk socialistische ommezwaai maakt: er is een grotere nood aan een wetenschappelijke ingesteldheid, wat op zich al een grote stap is in de richting van het socialisme. In tijden als deze worden holle “theorieën” (bijvoorbeeld dat koeienmest en -urine remedies tegen het coronavirus zijn) waarmee bijvoorbeeld de Hindoetva1 leurt, op minachting onthaald. De verspreiders van zulke onzin zijn wel verstandig genoeg om zich bij het eerste hoestje meteen naar het ziekenhuis te reppen, op eigen kracht of met de hulp van verwanten. Bijgeloof heeft in zo’n situaties een hoge prijs. Er doet zich een gedwongen gedragsverandering voor en ook dat is bevorderlijk voor het socialistische gedachtegoed.
In de reeks genomen maatregelen gaan diegene die het kapitalisme overstijgen uiteindelijk de dominante positie innemen.
Maar er is ook een alternatieve tendens, een tendens die tegen het socialisme indruist, en dat is een protectionistisch beggar-thy-neighbour-beleid, dat de belangen van de omliggende treft. Denk bijvoorbeeld aan Trumps aanbod om de exclusieve rechten te kopen van een vaccin dat wordt ontwikkeld door de Duitse onderneming CureVac. Daarmee probeerde de president het vaccin exclusief voor zijn land te reserveren, een poging die meteen door de Duitse regering werd verijdeld. Ook de niet te verwaarlozen verleiding om slechts één segment van de bevolking te vrijwaren van het virus en in geval van besmetting te behandelen en de rest – dat wil zeggen de ouderen, de vrouwen en de gemarginaliseerde bevolkingsgroepen – aan hun lot over te laten, is een uitdrukking van die tendens, net als Trumps niet-aflatende sancties tegen Iran, hoewel dat land heel erg getroffen is door COVID-19.
De redenering in elk van die gevallen is typisch voor het kapitalisme: de armen en de kwetsbaren worden overgeleverd aan de pandemie en de rijken, de sterken, de welgestelden krijgen bescherming. De tegenslag voor Bernie Sanders, een uitgesproken socialist die ijvert voor gezondheidszorg voor iedereen in de VS, zal dat alleen nog maar versterken.
Die trend heeft echter een natuurlijke grens. Kenmerkend voor de huidige pandemie is dat het niet zo eenvoudig is om de verspreiding van het virus te beperken tot één land of één deel van de wereld of de bevolking. De naïeve poging van Trump ― en daar is hij een meester in ― is dan ook tot mislukken gedoemd. Daarmee bedoel ik niet dat de mensheid spontaan de noodzaak zal zien om verder dan het kapitalisme te gaan om de crisis aan te pakken, maar eerder dat in de resem genomen maatregelen degene die het kapitalisme overstijgen uiteindelijk de dominante positie gaan innemen. En hoe langer de pandemie duurt, hoe waarschijnlijker dat wordt.
Wat deze pandemie in elk geval aantoont is dit: het kapitalisme mag dan wel verantwoordelijk zijn voor de huidige globalisering, het beschikt niet over de middelen om af te rekenen met de negatieve gevolgen ervan. Het heeft de bewegingen van goederen en kapitaal, inclusief heel de financiële sector, geglobaliseerd, ervan uitgaande dat het wel daarbij zou blijven. Maar dat is onmogelijk. Globalisering veroorzaakt immers ook de snelle verspreiding van virussen en bijgevolg de uitbraak van pandemieën op wereldschaal.
Het kapitalisme kan niet afrekenen met de negatieve gevolgen van globalisering.
Zo’n dodelijke uitbraak heeft zich al eens voorgedaan, namelijk in 1918 met de Spaanse griep. Het was de oorlog die de wereldwijde verspreiding van dat virus in de hand werkte: duizenden soldaten hadden duizenden kilometers afgelegd, eerst om in de loopgraven strijd te leveren en daarna om ― besmet ― naar huis terug te keren. Kortom: de oorlog had korte metten gemaakt met de beperking tot één land en een wereldwijde pandemie uitgelokt. De meer recente uitbraak van SARS (2003) trof 26 landen maar leidde tot niet meer dan pakweg 800 overlijdens, hoe ernstig de situatie ook was.
De huidige pandemie daarentegen heeft tot op heden al meer dan 100.000 dodelijke slachtoffers geëist. Nu is de onmacht om de pandemie te beperken tot één land ingebouwd in het systeem, waardoor wereldwijde uitbraken zoals de huidige in deze fase van het kapitalisme een alledaags verschijnsel zullen worden. En dat is ook de reden waarom inspanningen zoals die van Trump om het virus te laten woekeren onder een bepaald segment van de bevolking en andere groepen te beschermen, tot mislukken zijn gedoemd. Kortom: het kapitalisme heeft een stadium bereikt waarin zijn instellingen niet langer in staat zijn de problemen aan te pakken die het zelf heeft gecreëerd.
De economische crisis is niet “slechts” een conjuncturele daling maar een aanslepende structurele crisis.
De pandemie is daar maar één voorbeeld van. Veel andere kwesties eisen dringend onze aandacht op. Ik noem alleen de drie belangrijkste. Ten eerste de wereldwijde economische crisis die niet door de bestaande kapitalistische instellingen kan opgelost worden. Daarvoor is op zijn minst een wereldwijd gecoördineerde stimulans van de vraag nodig met fiscale middelen, waarbij verschillende regeringen hun inspanningen bundelen. Hoe ver we nog van zo’n wereldwijde samenwerking verwijderd zijn blijkt uit het feit dat het leidende kapitalistische land – de VS – alleen denkt aan de bescherming van zijn eigen economie. En laat dat nu net weer zo’n selectieve aanpak zijn als die tijdens de coronapandemie. Ten tweede de klimaatopwarming: ook hier heeft het kapitalisme een crisis veroorzaakt die het onmogelijk zelf kan oplossen. En ten derde de zogenaamde “vluchtelingencrisis” of de wereldwijde beweging van de slachtoffers die het kapitalisme maakt zowel in oorlogs- als in vredestijd.
Die crises wijzen erop dat het systeem aan zijn eindspel toe is. Het gaat niet langer om fases: de economische crisis is niet “slechts” een conjuncturele daling maar een aanslepende structurele crisis. Ook de klimaatcrisis is niet enkel een tijdelijke fase die vanzelf weer zal voorbijgaan. En de pandemie toont ons hoe de wereld eruit zal zien in het tijdperk van kapitalistische globalisering, wanneer heel de wereld getroffen wordt door snel om zich heen grijpende virussen die miljoenen mensen besmetten, niet om de honderd jaar maar veel frequenter. Om al die uitdagingen de baas te kunnen zijn de instellingen van het kapitalisme hoogst ontoereikend. Een evolutie naar het socialisme is noodzakelijk. En ook al gaat het ogenschijnlijk om tijdelijke en hoogdringende maatregelen die de “vrije markt” en het winstmotief overstijgen, onbewust zijn het ook aanwijzingen voor die evolutie.
