Met een paar dagen te gaan voor de eerste ronde lijkt Emmanuel Macron, de kandidaat van de heersende klassen, goed op koers te liggen voor een tweede ambtstermijn… Een ontmoeting met de econoom Bruno Amable, co-auteur van l’Illusion du bloc bourgeois.

Vijf jaar geleden werd Emmanuel Macron verkozen tot president van de Franse Republiek, waarmee hij een einde maakte aan de afwisseling tussen de Parti Socialiste en Les Républicains.¹ Als ENA-alumnus² en investeringsbankier wordt hij door de media voorgesteld als de jonge vernieuwingsfiguur die de kloof tussen links en rechts wil overbruggen… In 2007 wordt hij adviseur van Nicolas Sarkozy en in 2014 wordt hij minister onder François Hollande: hij kiest nooit definitief voor een van beide partijen van de bourgeoisie. In 2016 richt hij zijn eigen beweging op: En Marche!

In l’Illusion du bloc bourgeois schetsen de economen Bruno Amable en Stefano Palombarini een beeld van de politieke situatie in Frankrijk in de afgelopen veertig jaar en leggen zij uit hoe de elites van de twee grote partijen (PS en LR) een nieuwe alliantie hebben gevormd die de werkende klasse definitief uitsluit. Door te doen alsof ze de kloof tussen links en rechts overstijgen, versterken de Franse elites de klasseninhoud van hun politieke project om de neoliberale transformatie van het land te versnellen ten voordele van een handvol ultrarijken: afschaffing van de vermogensbelasting, verlaging van de vennootschapsbelasting, afschaffing van de belasting van 3% op dividenden, aftopping van de belasting op kapitaal, verhoging van de algemene sociale bijdrage voor gepensioneerden en ambtenaren, bezuinigingen op de begrotingen van de staat, de lagere overheden en de sociale zekerheid, afschaffing van gesubsidieerde banen, schrapping van 120.000 ambtenarenposten, verlaging van de huursubsidie, verlaging van de werkloosheidsverzekering enz.

Door te doen alsof ze de kloof tussen links en rechts overstijgen, versterken de Franse elites de klasseninhoud van hun politieke project om de neoliberale transformatie van het land te versnellen.

Emmanuel Macron, die de Parti Socialiste kon leegzuigen (deze ging tussen 2012 en 2017 van 28 naar 6%) werd kort na de publicatie van l’Illusion du bloc bourgeois verkozen tot president. Hij symboliseert perfect de nieuwe alliantie van de “linkse én rechtse” bourgeoisie… Vijf jaar later hebben we een ontmoeting met Bruno Amable om te praten over de presidentsverkiezingen en de mogelijkheid dat Emmanuel Macron, de kandidaat van het burgerlijke blok, aan de macht zal blijven hoewel hij slechts de belangen van een kleine minderheid verdedigt…

Sebastien Gillard. Gezien uw analyse van het burgerlijke blok, hoe verklaart u dat de presidentiële campagne zo in het teken staat van de identiteitsthema’s van extreemrechts, terwijl Macrons ambtstermijn juist gekenmerkt werd door sociaal protest, met de gele hesjes en vakbondsstrijd tegen de pensioenhervorming? De voornaamste bekommernissen van de Fransen lijken eerder koopkracht, gezondheid en milieu te zijn. En ondanks het feit dat er sinds de inval van Rusland in Oekraïne ook internationale kwesties aan bod komen in de campagne, blijven identitaire thema’s aanwezig in het debat… Wat vindt u daarvan? 

Bruno Amable. De analyse die Stefano en ik in het boek maken is dat het grote verenigende project van het burgerlijke blok de transformatie is van het Franse sociaaleconomische model door middel van een hele reeks structurele hervormingen die verband houden met de arbeidsverhouding en de sociale bescherming (arbeidswetgeving, hervorming van de werkloosheidsverzekering, hervorming van de pensioenen…). Het ging om een radicale omvorming van het sociaaleconomisch model in neoliberale richting. Zo zag het burgerlijke blok eruit. We hebben enkele behoorlijk grote protesten gezien, en het is duidelijk dat dit programma de komende vijf jaar wordt voortgezet als Macron wordt herkozen. De ongelijkheid zal toenemen en de sociale spanningen zullen verhevigen aangezien de neoliberale hervormingen niet op brede en openlijke steun van de bevolking kunnen rekenen. De campagne en de media verwaarlozen deze economische kwesties… Men kan denken dat dit geen toeval is, het is zelfs een zeer handige manier om het debat om identiteitskwesties te laten draaien in plaats van om thema’s die problemen zouden kunnen opleveren voor de zittende president. De opkomst van de Macronistische strategie heeft traditioneel rechts gedwongen zich nog meer uit te drukken wat betreft identiteitskwesties om te kunnen concurreren met Rassemblement national of Eric Zemmour, de nieuwe concurrent van Marine Le Pen. De behandeling door de media is dus nogal paradoxaal, maar er zijn een heleboel politieke actoren die er belang bij hebben om niet over het essentiële te praten.  

Precies omdat men niet over het essentiële praat is waarschijnlijk een van de redenen waarom Macron het goed blijft doen in de peilingen… Ondanks de uitdaging door de andere kandidaten is Macron nog steeds de favoriet om zichzelf op te volgen. In 2017 schreef u dat het burgerlijke blok een illusie was en dat het geen stand zou houden. Hoe ziet u de situatie nu?  

Wat wij zeiden, en wat bevestigd is, is dat het burgerlijke blok homogeen is maar cijfermatig gezien zwak. Het verenigt alleen de meest welgestelde en geschoolde lagen van het vroegere linker- en rechterblok (kaderleden, intellectuele beroepen enz.). De politieke toekomst van het blok hangt af van de uitbreiding ervan. Gezien het centrale programma van neoliberale transformatie is de enige manier om het blok te verbreden zich te richten op sociale groepen die tot het voormalige rechtse blok behoren of behoorden (werknemers in de particuliere sector, zelfstandigen…)… De sociale groepen van het voormalige linkse blok die zich bij het burgerlijke blok zouden kunnen aansluiten, hebben dat al gedaan, dus van die kant valt er voor Macron betrekkelijk weinig te verwachten. Het burgerlijke blok wordt dus wat ik een rechts blok 2.0 noem: het verzamelt sociale groepen om zich heen die het traditionele rechtse blok geleidelijk aan doen verdwijnen. We hebben dit in de politiek gezien met rechtse persoonlijkheden die zich tijdens Macrons presidentschap bij hem aansloten, en we zien dit vandaag opnieuw tijdens de verkiezingscampagne waar er nu meer zijn die Emmanuel Macron openlijk steunen: Eric Woerth³ bijvoorbeeld, of Nicolas Sarkozy, op een meer discrete manier. 

Het is duidelijk dat de strategie van de Parti Socialiste totaal verkeerd is. Ze zoeken een evenwicht waar er geen meer is, een soort gematigd neoliberalisme. Hun sociale basis wilde hier niets van weten…

De Republikeinse kandidate zit in grote moeilijkheden, ze heeft niet veel steun van haar eigen partij. Naar mijn mening weerspiegelt dit het feit dat ze geen steun krijgt van de traditionele basis van rechts… De illusie was te denken dat het burgerlijke blok zichzelf in zijn toenmalige verschijningsvorm in stand zou weten te houden. Het houdt zichzelf niet in stand, het breidt zich uit. Zo wordt het in sommige opzichten uiteindelijk nog dominanter. In onze theorie van sociale blokken zijn deze blokken niet homogeen, het zijn geen blokken waar elke groep even zwaar weegt. Er zijn sociale groepen die van primair belang zijn en andere die meer perifeer zijn. Het hart van dit rechtse blok 2.0 is uiteindelijk het burgerlijke blok, en rond dit hart komen de andere sociale groepen samen. 

In 2017 heeft het burgerlijke blok de Parti Socialiste, die het linkse blok vertegenwoordigde, opgeblazen. Vandaag lijkt het erop dat rechts aan de beurt is… Met de opkomst van Macron spreken veel commentatoren van het einde van de partijen, omdat de twee grote Franse politieke families volledig in diskrediet zijn geraakt en omdat er andere bewegingen en nieuwe vormen de kop opsteken. Heeft u het gevoel dat we afstevenen op een samenleving zonder partijen? 

Politieke partijen staan niet in het middelpunt van onze analyse. We zijn vooral geïnteresseerd in politieke strategieën die sociale groepen kunnen samenbrengen. In het voorwoord van de tweede editie van l’Illusion du bloc bourgeois hebben we drie grote sociaaleconomische modellen geïdentificeerd die overeen zouden kunnen komen met verschillende politieke strategieën. Er is het sociaal-ecologisch model, het neoliberaal model en het autoritair of illiberaal model (hoewel deze laatste term niet mijn voorkeur heeft). Aan de hand van deze drie modellen kan men zich een ruimte voorstellen die in drie dimensies wordt gedefinieerd, met politieke strategieën die zich binnen deze ruimte ontwikkelen. De partijen verpersoonlijken dan deze strategieën…  Het is duidelijk dat de strategie van de Parti Socialiste totaal verkeerd is. Ze zoeken een evenwicht waar er geen meer is, een soort gematigd neoliberalisme. Hun sociale basis wilde hier niets van weten… In deze driedimensionale ruimte kun je herschikkingen hebben, er kan gecombineerd worden. Macron is een soort samensmelting van het neoliberale en het autoritaire model. Aangezien de instellingen in Frankrijk star zijn, wordt een sociaaldemocratisch model in stand gehouden dat Emmanuel Macron langzaam en geduldig zal proberen te vernietigen als hij wordt herkozen.  

In het kader van de verrechtsing van de politiek heeft Valérie Pécresse tijdens een bijeenkomst de theorie van de grote omvolking ter sprake gebracht. Gérald Darmanin, minister van Binnenlandse Zaken, zei dat hij Marine Le Pen te soft vond. Vincent Bolloré, miljardair en persmagnaat, steunt Éric Zemmour… Kunnen we spreken van een fascisering of een ver-extreemrechts-ing van de politieke en economische elites in Frankrijk? Bestaat er een vergelijkbaar precedent in de Franse politieke geschiedenis? 

Het is duidelijk dat het meer doet denken aan de periode voor de Tweede Wereldoorlog dan de periode erna, met inbegrip van het tijdperk van de koloniale oorlog, dat ook een bijzonder gewelddadig tijdperk was. Het uiteenvallen van het rechtse blok is in feite de oorzaak van wat we vandaag zien. Dat was reeds duidelijk in de jaren tachtig met de opkomst van het Front national. De vorming van het burgerlijke blok, en de uitbreiding ervan, maakt de desintegratie van het rechtse blok compleet en laat een zeer uitgesproken ruimte aan extreemrechts en aan politici die inspelen op autoritarisme… Er was op economisch gebied een zekere concurrentiestrijd met la République en marche mogelijk geweest, maar op sociaal gebied krijgen we een nog rechtser discours te horen in een poging een electoraat te winnen dat dichter bij uiterst rechts staat dan bij traditioneel rechts… Op economisch gebied is er vrijwel geen verschil tussen Macron en Pécresse. 

De beelden van politiegeweld kleven aan de regering-Macron, vooral als we denken aan de gele hesjes, waar het autoritaire karakter van de machthebber naar voren kwam.⁴ Emmanuel Macron werd echter verkozen met het imago van een jonge progressieve ondernemer, gehecht aan liberale waarden in de breedste zin… Kunnen we spreken van een verschuiving van progressief naar autoritair liberalisme? Het burgerlijke blok moet, zoals u zei, naar rechts worden verbreed. Maar kunnen we meer in het algemeen spreken van een verandering in de aard van het neoliberalisme?

Het is waar dat Macron enkele “progressieve” signalen heeft afgegeven, maar hij heeft dat gedaan in de richting van enkele zeer specifieke sociale groepen. Naar andere groepen zond hij heel andere signalen uit, weliswaar iets discreter, maar niet minder dubbelzinnig. Ik denk aan de ontmoeting met Philippe de Villiers.⁵ Het was een boodschap die gericht was aan sociale groepen die heel specifiek zijn voor Frankrijk, namelijk die van de katholieke en traditionalistische kringen, die zeer rechts zijn.

Deze visie van dingen willen opleggen, zelfs tegen de sociale weerstand in, is aanwezig omdat liberalen van mening zijn dat een goede sociale orde gebaseerd is op de markt en dat deze koste wat het kost in stand moet worden gehouden.

Macron hield een toespraak die gemengde signalen uitstraalde, maar die uiteindelijk voor alle betrokken groepen werkte. Aan de andere kant heeft een groot deel van de politieke wetenschappers carrière gemaakt met het idee van progressieve sociale groepen, die economisch liberaal zijn, maar progressief qua waarden… Wat mij betreft denk ik dat dat een burgerlijke illusie is, gepropageerd door sociale groepen die een beetje narcistisch zijn en denken dat ze erg vooruitstrevend zijn… Als je het deze zogenaamde progressieven vraagt, zijn ze nooit geschokt door hard politieoptreden. Als je luistert naar hun woorden in de media of op sociale media, merk je dat ze het politiegeweld rechtvaardigden onder het voorwendsel dat de gele hesjes antisemieten, fascisten of marginalen waren…⁶ Er was een opiniepeiling, bevestigd door verschillende studies, waaruit bleek dat de “centristische” kiezers behoefte hadden aan gezag. De kiezers die het meest voelen voor een sterke leider die beleid oplegt zonder door de Nationale assemblee te worden beperkt, zijn de kiezers van het Front national, en vlak daarachter heb je het “centristische” electoraat.  Om terug te komen op de meer algemene vraag: ik denk dat dit autoritaire aspect aanwezig is in het liberalisme. Deze visie van dingen willen opleggen, zelfs tegen de sociale weerstand in, is aanwezig omdat liberalen van mening zijn dat een goede sociale orde gebaseerd is op de markt en dat deze koste wat het kost in stand moet worden gehouden. Ten tweede zijn er maatschappelijke groepen die om politieke redenen volledig onverschillig staan tegenover hard politieoptreden tegen sociale weerstand. Sociaal geweld maakt deel uit van het neoliberalisme. Het is niet de hele tijd aanwezig, maar wanneer het nodig is wordt het toegepast. 

Een paar maanden geleden verklaarde Emmanuel Macron dat de NAVO hersendood was… Sinds Rusland Oekraïne is binnengevallen, zijn de Atlantische alliantiepartners meer verenigd en hebben zij hun aanwezigheid in Oost-Europa opgevoerd. Hoe beïnvloedt deze nieuwe politieke situatie de campagne in Frankrijk, waar de president grote bevoegdheid heeft op het gebied van internationaal beleid? Wat zijn de gevolgen van deze oorlog, ook voor de verhoudingen tussen de verschillende kandidaten? 

Er is een heropleving van het atlantisme en dit zorgt ervoor dat extreemrechts, dat nu spijt heeft van zijn eerdere Poetinsympathieën, wordt gemarginaliseerd. Dit zou de uitbreiding van het burgerlijke blok tot het rechtse blok 2.0 moeten bevorderen, aangezien zij makkelijk op een atlantistisch standpunt zouden kunnen uitkomen.  Wat het Europese aspect betreft is het een halve overwinning en een halve mislukking voor Macron. Enerzijds is er de duidelijke wens om een Europees defensiesysteem op te zetten, anderzijds zullen wapenaankopen onze afhankelijkheid van de Verenigde Staten nog groter maken. Dit werd gebruikt om te proberen Jean-Luc Mélenchon en daarmee links in diskrediet te brengen. Het standpunt van de kandidaat van la France Insoumise is samenhangend. Mélenchon zegt dat het niet in ons belang is om ons op één lijn te stellen met de VS, vooral niet als zij van plan zijn om op min of meer korte termijn de confrontatie met China aan te gaan.  Het is mijns inziens duidelijk dat dit op korte termijn een moeilijk houdbare positie is. Alles zal uit de kast worden getrokken om de NAVO weer centraal te stellen in de Europese defensiestrategie, met als argument dat het Atlantische bondgenootschap ons beschermt tegen Russische ambities.

Aan het begin van deze campagne werd er veel gepraat over Eric Zemmour. Hij werd gezien als de kandidaat van de verrassingsaanval… Een paar dagen voor de eerste ronde zien we dat de enige die langzaam maar zeker aan terrein wint, als we Macron en Le Pen achterwege laten, Jean-Luc Mélenchon is. Hoe denkt u daarover? Komen de verkiezingen te vroeg, zoals in 2017? Of denkt u dat er toch nog hoop is voor zijn campagne? Meer in het algemeen, hoe ziet u de wederopbouw van een door het volk gedragen blok dat een linkse hegemonie kan bewerkstelligen en sociale vraagstukken op de agenda kan zetten? 

Zal hij als derde of vierde eindigen? Of haalt hij de tweede ronde? Eerlijk gezegd weet ik het niet. Het is erg lastig: Zemmours populariteit mag niet instorten, want de “nuttige stem” kan ook extreemrechts ten goede komen. Le Pen is nauwelijks campagne aan het voeren, ze zou de wind van voren moeten krijgen vanwege haar verstandhouding met Poetin en Rusland… Maar toch houdt ze zichzelf staande, ze heeft een onwrikbare basis. Mélenchon in de tweede ronde lijkt mij daarom geen uitgemaakte zaak. Meer fundamenteel, is er ruimte voor oppositie tegen het rechtse blok 2.0? Op papier zeker! Zal er een politieke strategie komen die steunt op een alternatief blok, gedragen door het volk? Waar we op moeten inzetten, meer op middellange dan op korte termijn, is een voorstel van een nieuw sociaaleconomisch model rond ecologische en sociale vraagstukken.  Het lastige is dat veel van de sociale groepen die door het rechtse blok 2.0 worden afgewezen, niet voor dit sociaaleconomische model worden gemobiliseerd. Een blok dat wordt gedragen door het volk zou de samenvoeging van de werkende klassen van het rechtse en het linkse blok vereisen. Misschien moeten de neoliberale hervormingen eerst bepaalde sociale groepen hebben bereikt voordat deze kunnen overwegen een politiek initiatief te steunen dat deze richting uitgaat. Dit blok zou zelfs deels kunnen bestaan uit mensen die het burgerlijke blok steunden en die erachter zijn gekomen dat het neoliberalisme hun belangen niet dient… Misschien moet er een soort rijpingsproces plaatsvinden waardoor de strategie van de sociale / milieubeweging nog geloofwaardiger wordt voor een breed publiek.  De voortzetting van de neoliberale strategie zal een radicale hervorming van het sociaaleconomisch model inhouden en dit betekent dat de alternatieve strategie zelf ook radicaal moet zijn. Steeds meer mensen zullen ontevreden zijn, en dit zal het uitvoeren van de alternatieve strategie ook steeds duurder maken.

1. Rechtse partij, vroeger Union pour un mouvement populaire (UMP) geheten.
2. De École Nationale d’Administration
3. Voormalig minister onder Sarkozy en nu parlementslid. Eric Woerth kondigde in februari zijn steun aan voor Emmanuel Macron.
4. Meer over dit onderwerp: https://www.off-investigation.fr/ep-03-gilets-jaunes-le-maintien-du-chaos/.
5. Philippe de Villiers, ENA-alumnus, was staatssecretaris onder Chirac en vervolgens lid van het Europees Parlement. Hij is de oprichter en voorzitter van Mouvement pour la France, een extreemrechtse conservatieve partij. Hij is een traditionalistisch katholiek en de bedenker van het themapark Puy du Fou. Daarnaast is hij goed bevriend met Eric Zemmour. Zie: https://www.youtube.com/watch?v=WxduGqsmdqw&ab_channel=BLAST%2CLesouffledel%27info.
6. Zie onder andere Finchelstein G. (2018), Portrait-robot des sympathisants de La République en marche, Parijs, Fondation Jean Jaurès.