Hoe zijn Rusland en het zogenaamde Westen verwikkeld geraakt in een onophoudelijke worstelpartij aan de rand van de afgrond, waar beide partijen uiteindelijk van zullen storten?

Om te verklaren waarom het Europese staatsbestel (voor het eerst sinds het uiteenvallen van Joegoslavië en het NAVO-bombardement op Belgrado in 1999) is afgegleden naar oorlogsbarbarij, heb je meer nodig dan basiskennis van de psychiatrie. Hoe zijn Rusland en het zogenaamde Westen verwikkeld geraakt in een onophoudelijke worstelpartij aan de rand van de afgrond, waar beide partijen uiteindelijk van zullen storten? Nu we deze monsterlijke weken meemaken, begrijpen we beter dan ooit wat Gramsci bedoeld moet hebben met een interregnum: een situatie “waarin het oude sterft en het nieuwe niet geboren kan worden”, een situatie “waarin zich een grote verscheidenheid van ziekelijke verschijnselen voordoet”, zoals machtige landen die hun toekomst overleveren aan de onzekerheden van een slagveld gehuld in oorlogsmist.¹

Botsende invloedssferen

Niemand weet op het moment van dit schrijven hoe de oorlog om Oekraïne zal eindigen, en hoeveel bloed er vergoten zal worden. We kunnen op dit moment proberen te speculeren over wat de redenen kunnen zijn geweest (menselijke actoren hebben namelijk altijd redenen, hoe onnozel ze voor anderen ook mogen lijken) voor de compromisloze brutaliteit van zowel de VS als Rusland. Wat een tafereel. Escalerende confrontatie. Snel slinkende marges voor beide partijen om zonder gezichtsverlies te lijden iets minder dan totale overwinning te aanvaarden. De moorddadige aanval van Rusland op een buurland waarmee het ooit een gemeenschappelijke staat deelde.

Zowel Rusland als de Verenigde Staten worden reeds lang geconfronteerd met het sluipend verval van hun nationale maatschappelijke orde en internationale positie.

Hier vinden wij opmerkelijke parallellen. Er zijn de voor de hand liggende asymmetrieën, aangezien zowel Rusland als de Verenigde Staten reeds lang geconfronteerd worden met het sluipend verval van hun nationale maatschappelijke orde en internationale positie. Daardoor hebben ze blijkbaar het gevoel dat ze dit nu een halt moeten toeroepen, omdat het anders voor altijd zal voortduren. In het geval van Rusland is er sprake van een regime, tegelijk etatistisch en oligarchisch, dat geconfronteerd wordt met groeiende onrust onder zijn burgers. Een regime dat rijk is aan olie en corruptie, dat niet in staat blijkt het leven van de gewone mensen te verbeteren terwijl de oligarchen zich onmetelijk verrijken. Een regime dat steeds meer overgaat tot het gebruik van harde dictatoriale hand tegen elk georganiseerd protest. Om de gemoederen te bedaren, is stabiliteit nodig die voortkomt uit economische welvaart en sociale vooruitgang. Deze welvaart is op zijn beurt afhankelijk van de wereldwijde vraag naar de olie en het gas dat Rusland te verkopen heeft. Daartoe heeft het echter toegang nodig tot de financiële markten en geavanceerde technologie die de VS het enige tijd ontzegd hebben.

Hetzelfde geldt voor de externe veiligheid, waar de VS en de NAVO nu al bijna twee decennia lang politiek en militair binnendringen in wat Rusland, dat maar al te vertrouwd is met buitenlandse invallen, als zijn cordon sanitaire beschouwt. De pogingen van Moskou om hierover te onderhandelen hebben ertoe geleid dat Washington het Rusland van na de val op dezelfde manier behandelt als zijn voorganger, de Sovjet-Unie. Het uiteindelijk doel blijft een regimewissel. Alle pogingen om een eind te maken aan de opdringerigheid hebben nergens toe geleid. De NAVO is steeds dichterbij gekomen en heeft onlangs middellangeafstandsraketten in Polen en Roemenië geplaatst, terwijl de Verenigde Staten Oekraïne steeds meer zijn gaan beschouwen als grondgebied dat hun eigendom is (zie de uitspraken van Victoria Nuland over wie de regering in Kiev moet gaan leiden).

De vrije wereld vindt haar vijand

Op een bepaald moment is het Russische regime blijkbaar tot de conclusie gekomen dat deze sluipende erosie, zowel in het binnen- als het buitenland, onverminderd zou voortduren – tenzij het drastische maatregelen zou nemen. Wat volgde was de militaire opbouw rond Oekraïne vanaf de lente van 2021, vergezeld van de vraag naar een formele toezegging van Washington om voortaan de Russische veiligheidsbelangen te respecteren. Rusland zette hiermee in op een open conflict in plaats van een verborgen conflict, misschien in de hoop de geest van Russisch patriottisme te mobiliseren die ooit de Duitsers had verslagen.

Langs de kant van de VS is er een wrok die teruggaat tot het begin van de jaren 2000, nadat Boris Jeltsin, de post-Sovjet-marionet van de VS, het stokje had overgedragen aan Vladimir Poetin na de economische en sociale ramp die was veroorzaakt door de door de VS geadviseerde “shocktherapie”. Poetins aanvankelijke streven om lid te worden van de NAVO onder auspiciën van de Nieuwe Wereldorde werd afgewezen, ondanks al zijn inspanningen om Washington te helpen bij zijn invasie in Afghanistan. De Russische bezwaren tegen de uitbreiding van de NAVO in 2004 – die nu zijn noordwestelijke grens bedreigt – werden beantwoord met de verklaring van Bush en Blair over het “opendeurbeleid” voor Georgië en Oekraïne tijdens de top van Boekarest in 2008.

Poetin stond nu voor een grimmige keuze: escaleren of overgeven? Hij koos voor waanzin en zo begon de moorddadige, strategisch rampzalige Russische invasie in Oekraïne.

Het politieke establishment van de VS, geleid door Hillary Clinton en consorten van de Democratische Partij, begon Rusland te behandelen als een schurkenstaat, net als dat andere land dat zich aan de VS-controle had ontworsteld, Iran. Vroeger lag er onder elk Amerikaans bed een rooie, nu waren de Amerikanen bang voor Russen an sich. Het onderscheid hebben veel Amerikanen nooit echt leren maken. Zelfs de verkiezing van Trump in 2016 werd door de verliezende partij toegeschreven aan heimelijke Russische intriges, waardoor de aanvankelijke pogingen van Trump om een soort schikking met Rusland te zoeken politiek de nek werd omgedraaid. (Herinnert u zich zijn onschuldige vraag waarom de NAVO nog steeds bestond, drie decennia na het einde van het communisme?) Tegen het einde van zijn ambtstermijn was hij, om de Amerikaanse deep state en de kiezers gunstig te stemmen, teruggekeerd tot de beproefde anti-Russische houding.

Trumps opvolger Biden, net als de as Obama-Clinton, bediende zich van Rusland als een handige aartsvijand. Het Russische economisch gewicht is klein, maar door zijn kernwapens makkelijk als groot af te schilderen. Na het mediadebacle van Bidens terugtrekking uit Afghanistan leek krachtdadig optreden tegenover Rusland een veilige manier om de Amerikaanse macht te tonen. Ook konden zo de Republikeinen in de aanloop naar de cruciale tussentijdse verkiezingen gedwongen worden zich achter Biden te scharen als de leider van een herrezen ‘Vrije Wereld’. Washington wendde zich naar behoren tot de megafoondiplomatie en weigerde categorisch te onderhandelen over de uitbreiding van de NAVO. Poetin stond nu voor een grimmige keuze: escaleren of overgeven? Hij koos voor waanzin en zo begon de moorddadige, strategisch rampzalige Russische invasie in Oekraïne.

Voor de VS was de afwijzing van Russische eisen om veiligheidsgaranties een handige manier om de onvoorwaardelijke trouw van Europese landen aan de NAVO te versterken, een bondgenootschap dat de laatste jaren wankel was geworden. Dit betrof vooral Frankrijk (president Macron had de NAVO onlangs nog als “hersendood” bestempeld), maar ook Duitsland wiens SPD-regering gezien werd als té vriendelijk jegens Rusland. Er waren ook nog onafgedane zaken rond een gaspijpleiding, Nord Stream 2. Merkel had, samen met Schröder, Rusland uitgenodigd om deze aan te leggen, in de hoop het gat in de Duitse energievoorziening te dichten dat naar verwachting zou ontstaan door Duitslands Sonderweg, waarbij het tegelijk zou afstappen van steenkool en kernenergie. De VS verzetten zich tegen het project, evenals vele anderen in Europa, waaronder de Duitse Groenen. Een van de redenen was de vrees dat de pijpleiding West-Europa afhankelijker zou maken van Rusland, en dat het voor Oekraïne en Polen onmogelijk zou worden de Russische gasleveranties te onderbreken, mocht Moskou zich blijken te misdragen.

De rangen sluiten zich

De confrontatie rond Oekraïne loste dit probleem in een mum van tijd op door de Europese trouw aan het Amerikaanse leiderschap te herstellen. In navolging van vrijgegeven CIA-mededelingen presenteerde de zogenaamde “kwaliteitspers” van West-Europa, om nog maar te zwijgen van de openbare omroepen, de snel verslechterende situatie als een strijd tussen goed en kwaad, de VS van Biden versus het Rusland van Poetin. In Merkels laatste weken had de regering-Biden de Amerikaanse Senaat omgepraat om af te zien van harde sancties tegen Duitsland en de exploitanten van Nord Stream 2; in ruil daarvoor stemde Duitsland ermee in om de pijpleiding op te nemen in een mogelijk toekomstig sanctiepakket. Na de Russische erkenning van de twee afgescheiden Oost-Oekraïense provincies heeft Berlijn de officiële certificering van de pijpleiding formeel uitgesteld – wat echter niet voldoende bleek. Met de nieuwe Duitse bondskanselier naast zich op een persconferentie in Washington, kondigde Biden aan dat indien nodig de pijpleiding zeker in de sancties zou worden opgenomen, waarna Scholz zweeg. Een paar dagen later steunde Biden het plan van de Senaat waartegen hij zich eerder had verzet. De Russische invasie van 24 februari heeft Berlijn ertoe aangezet om zelf te doen wat anders door Washington namens Duitsland en het Westen zou zijn gedaan: de pijpleiding voor eens en voor altijd in de ijskast te zetten.

Zo was de eenheid van het Westen terug, begroet door het jubelende applaus van de plaatselijke commentatoren, dankbaar voor de terugkeer van de transatlantische zekerheden van de Koude Oorlog. Het vooruitzicht om de strijd aan te gaan in alliantie met het meest ontzagwekkende leger in de wereldgeschiedenis deed onmiddellijk de herinneringen verdwijnen aan een paar maanden daarvoor, toen de VS met weinig waarschuwing niet alleen Afghanistan in de steek lieten, maar ook de hulptroepen die door hun NAVO-bondgenoten werden uitgezonden ter ondersteuning van die ooit zo geliefde Amerikaanse activiteit, “natievorming”. We liggen er ook niet wakker van dat Biden het grootste deel van de reserves van de Afghaanse centrale bank, ten bedrage van 7,5 miljard dollar, heeft toegeëigend om uit te delen aan de slachtoffers van 9/11 (en hun advocaten), terwijl Afghanistan een nationale hongersnood lijdt. En ook de puinhoop van de recente Amerikaanse interventies in Somalië, Irak, Syrië en Libië – eerst vertrappeld en verscheurd, dan argeloos achtergelaten – is vergeten.

De VS ziet de EU als een structuur van economische en politieke staatsregulering die ze nodig heeft om Rusland op zijn westelijke flank in te dammen.

Nu is het weer “het Westen”, Midden-aarde die vecht tegen het Land van Mordor om een dapper klein land te verdedigen dat alleen maar “zoals wij wil zijn” en om dit te bereiken slechts verwacht door de open deuren van de NAVO en de EU te mogen lopen. De West-Europese regeringen onderdrukten plichtsgetrouw alle resterende herinneringen aan de diepgewortelde roekeloosheid van het Amerikaanse buitenlands beleid (veroorzaakt door de enorme omvang van de Verenigde Staten en hun ligging op een eiland ter grootte van een continent waar niemand bij hen kan komen), ongeacht de puinhoop die zij maken wanneer hun militaire avonturen mislopen. En vervolgens gaven zij, verbazingwekkend genoeg, de Verenigde Staten, een ver weg gelegen niet-Europees rijk in verval met andere belangen en een hele reeks eigen problemen, volledige volmacht in de omgang met Rusland over niets minder dan de toekomst van het Europese staatsbestel.

Hoe zit het met de EU? Kortom, nu West-Europa wordt teruggegeven aan “het Westen”, wordt de EU gereduceerd tot een geo-economisch nutsbedrijf voor de NAVO, alias de Verenigde Staten. De gebeurtenissen rond Oekraïne maken duidelijker dan ooit dat de VS de EU ziet als een structuur van economische en politieke staatsregulering die ze nodig heeft om Rusland op zijn westelijke flank in te dammen. Het aan de macht houden van pro-VS regeringen in de voormalige Sovjet-satellietstaten, wat misschien duur is, zorgt voor een aantrekkelijke lastenverdeling waarbij “Europa” betaalt voor het brood terwijl de VS zorgen voor de vuurkracht – of de verbeelding daarvan. Dit maakt de EU in feite tot een economische steunbeer van de NAVO. Intussen vertrouwen de Oost-Europese regeringen hun defensie liever aan Washington toe dan aan Parijs en Berlijn, gezien de beruchte oorlogszucht van Washington en zijn onkwetsbare thuisbasis. In ruil voor bescherming van de VS via de NAVO, en de bescherming van Washington in hun betrekkingen met de EU, herbergen landen als Polen en Roemenië Amerikaanse raketten die Europa zogezegd tegen Iran moeten verdedigen. Onderweg daarheen moeten deze echter helaas over Rusland passeren.

De implicatie hiervan voor Von der Leyen en consorten is de bevestiging van hun ondergeschikte rang. Uitbreiding van de EU tot Oekraïne en de Westelijke Balkan, zelfs tot Georgië en Armenië, wordt door de VS beschouwd als iets waarover Washington beslist. Met name Frankrijk zal misschien nog steeds bezwaar maken tegen verdere uitbreiding, maar hoe lang het dat kan volhouden, vooral als men Duitsland de rekening laat betalen, is nog maar de vraag. (Hoewel de formele EU-toetredingsprocedures voor Oekraïne nog niet zijn begonnen, heeft Von der Leyen aangekondigd: “We willen ze erbij”.) Bovendien kan Polen, dat strikt anti-Russisch en pro-NAVO is, nu moeilijk worden gestraft door de intrekking van economische steun voor wat het Europese Hof beschouwt als tekortkomingen in zijn “rechtsstaat”. Hetzelfde geldt voor Hongarije, waarvan de eigenzinnige leider, Orbán, zich steeds meer anti-Russisch opstelt. Met de terugkeer van de VS is de macht om de EU-lidstaten te disciplineren overgegaan van Brussel naar Washington D.C.

Eén ding dat de EU-Europeanen, vooral die van de groene soort, vandaag leren, is dat als je je door de VS laat beschermen, geopolitiek boven alle andere politiek gaat, en dat geopolitiek alleen door Washington wordt bepaald. Dat is hoe een imperium werkt. Oekraïne, een huis dat verdeeld is tussen een indrukwekkende verzameling oligarchen, zal binnenkort versterkte financiële steun van “Europa” beginnen te ontvangen. Dit zal echter niet meer zijn dan een fractie van wat de Oekraïense oligarchen regelmatig op Zwitserse of Britse of, naar men aanneemt, Amerikaanse bankrekeningen storten. Er zijn aanwijzingen dat de corruptie in Polen en zelfs in Hongarije in het niets verdwijnt vergeleken met die in Oekraïne. (Laten we vooral het salaris niet vergeten dat Hunter Biden, zoon van de president van de VS, genoot als niet-uitvoerend bestuurder van een Oekraïens gasbedrijf, terwijl tegen de hoofdeigenaar op dat moment een onderzoek naar het witwassen van geld liep.)

Naar een Euraziatisch bondgenootsochap

Wat een raadsel blijft, uiteraard niet het enige in deze context, is de vraag waarom de Verenigde Staten en hun bondgenoten veelal de mogelijkheid buiten beschouwing lieten dat Rusland op de voortdurende druk tot regimeverandering (in de vorm van de “westerse” verwerping van een veiligheidszone) zou reageren door een bondgenootschap met China aan te gaan. Het is waar dat Rusland historisch gezien altijd deel heeft willen uitmaken van Europa, en de vrees voor het gele gevaar is diep verankerd in zijn nationale identiteit. Moskou is voor de Russen het Derde Rome, niet het Tweede Beijing. Nog in 1969 botsten Rusland en China, toen beide communistisch, over hun gedeelde grens aan de Ussuri-rivier. Nu Rusland voor onbepaalde tijd van het Westen is afgesneden, kan China, dat een tekort aan grondstoffen heeft, ingrijpen en Rusland van zijn eigen moderne technologie voorzien. Nu de NAVO het Euraziatische continent verdeelt in “Europa”, met inbegrip van Oekraïne, tegenover Rusland, als niet-Europese vijand van Europa, kan het Russische nationalisme zich ondanks zijn historische achtergrond gedwongen voelen bondgenoot te worden van China. De vreemde foto van Xi en Poetin, zij aan zij bij de opening van de Olympische Winterspelen van Peking, was misschien wel een voorbode.

Zou een alliantie tussen China en Rusland een onbedoeld resultaat zijn van Amerikaanse incompetentie, of net een gewild resultaat van de Amerikaanse wereldstrategie? Als Moskou met Beijing in zee gaat, is er geen uitzicht meer op een Russisch-Europese schikking à la française. West-Europa, in welke politieke vorm dan ook, zou meer dan ooit gaan fungeren als de transatlantische vleugel van de Verenigde Staten in een nieuwe koude of misschien wel hete oorlog tussen de twee machtsblokken in de wereld, waarbij de ene haar ondergang wil tegenhouden, terwijl het andere hoopt zich te ontpoppen tot nieuwe grootmacht.

Alleen een Europa dat in vrede leeft met Rusland, dat de Russische veiligheidsbehoeften respecteert, kan hopen zich te bevrijden uit de Amerikaanse omarming waarin ze handig gemanoeuvreerd werd.

Alleen een Europa dat in vrede leeft met Rusland, dat de Russische veiligheidsbehoeften respecteert, kan hopen zich te bevrijden uit de Amerikaanse omarming waar ze tijdens de Oekraïnecrisis op doeltreffende wijze opnieuw in gemanoeuvreerd werd. Dit is, naar men aanneemt, de reden waarom Macron er zo lang op heeft aangedrongen dat Rusland deel uitmaakt van Europa, en dat “Europa”, uiteraard vertegenwoordigd door hemzelf en Frankrijk, moet zorgen voor vrede op zijn oostelijke flank. De inval van Rusland in Oekraïne heeft voor lange tijd, zo niet voorgoed, een einde gemaakt aan dit project. Maar dat project was vanaf het begin ook nooit veelbelovend, gezien Duitslands gevoelde afhankelijkheid van Amerikaanse nucleaire bescherming, in combinatie met Duitse twijfels over de al te fantasierijke Franse mondiale ambities, geherdefinieerd als Europese ambities die moeten worden gefinancierd door Duitse economische macht. En Rusland kon zich met enig recht afvragen of Frankrijk onder deze omstandigheden in staat zou zijn de VS uit de Europese bestuurdersstoel te verdringen.

Zoenoffer aan een boze god

Dus de winnaar is… de Verenigde Staten? Hoe langer de oorlog aansleept, dankzij het succesvolle verzet van de Oekraïense burgers en hun leger, hoe meer zal opvallen dat de leider van “het Westen”, die namens “Europa” sprak terwijl de oorlog losbrak, niet militair ingrijpt ten behoeve van Oekraïne. In het geval van oorlog hebben de VS zichzelf een uitzonderingspositie aangemeten, zoals Biden vanaf het begin duidelijk heeft gemaakt. Als we naar de Amerikaanse staat van dienst kijken, is dit niets nieuws: als hun missie uit de hand loopt, trekken ze zich terug op hun afgelegen eiland. Niettemin kunnen de Duitsers, terwijl ze toekijken en zich afvragen waar de VS blijven, enige twijfel beginnen te koesteren over de Amerikaanse toezegging om tot hun nucleaire verdediging bij te dragen. Die verbintenis ligt immers ten grondslag aan het Duitse lidmaatschap van de NAVO, de Duitse toetreding tot het non-proliferatieverdrag, en de huisvesting van zo’n 30.000 Amerikaanse troepen op Duits grondgebied.  

Niemand denkt dat als Duitsland daadwerkelijk had voldaan aan de NAVO-eis van 2 procent, Rusland ervan zou zijn weerhouden Oekraïne binnen te vallen, of dat Duitsland in staat en bereid zou zijn geweest Oekraïne te hulp te schieten.

In deze context lijkt de speciale begroting van 100 miljard euro, die enkele dagen na de oorlog door de regering-Scholz werd aangekondigd en die bestemd is voor het nakomen van de belofte uit 2002 om 2 procent van het Duitse bbp aan wapens te besteden, op een ritueel offer om een boze God gunstig te stemmen, waarvan men vreest dat hij zijn niet-zo-enthousiaste volgelingen in de steek zal laten. Niemand denkt dat als Duitsland daadwerkelijk had voldaan aan de NAVO-eis van 2 procent, Rusland ervan zou zijn weerhouden Oekraïne binnen te vallen, of dat Duitsland in staat en bereid zou zijn geweest Oekraïne te hulp te schieten. Het zal ook jaren duren voordat de nieuwe hardware, uiteraard het nieuwste van het nieuwste, ter beschikking van de troepen wordt gesteld. En het zal apparatuur zijn van precies het soort dat de VS, Frankrijk en het VK al in overvloed hebben.

En men mag niet vergeten dat het hele Duitse leger onder bevel van de NAVO staat, dat wil zeggen het Pentagon. De nieuwe wapens zullen dus de vuurkracht van de NAVO vergroten, niet die van Duitsland. Technologisch gezien zullen ze worden ontworpen om overal ter wereld te worden ingezet, op “missies” zoals in Afghanistan – of, hoogstwaarschijnlijk, in de omgeving van China, om de VS bij te staan in hun opkomende confrontatie in de Zuid-Chinese Zee. Er is in de Bundestag helemaal niet gediscussieerd over de vraag welke nieuwe “capaciteiten” precies nodig zijn, of waarvoor ze zullen worden gebruikt. Zoals in het verleden onder Merkel werd het aan “de bondgenoten” overgelaten om dit te bepalen. Een van de producten zou het Future Combat Air System (FCAS) kunnen zijn, geliefd bij de Fransen, dat jachtbommenwerpers, drones en satellieten combineert voor wereldwijde operaties. Er is weinig hoop dat er in Duitsland ooit een strategisch debat zal komen over de vraag wat het betekent om je eigen grondgebied te verdedigen in plaats van het grondgebied van anderen aan te vallen. Kan de Oekraïense ervaring helpen deze discussie op gang te brengen? Dat is onwaarschijnlijk.

Essay oorspronkelijk gepubliceerd in Sidecar, het essayplatform van de New Left Review.

1. De term ‘oorlogsmist’ werd verspreid via het Duitse ‘Nebel des Krieges’, geïnspireerd op militair strateeg Carl von Clausewitz’ standaardwerk Over Oorlog. Daarin wijst hij op de onmogelijkheid om tijdens een militaire confrontatie de capaciteiten de eigen en vijandige troepen nauwkeurig in te schatten. In het Engels zegt men frequent ‘Fog of War’.