Zorgen Duitse arbeiders van vakbond Ver.di door hun strijd voor een eerlijk contract bij Amazon wereldwijd voor een omwenteling in de dienstensector?
Al meer dan vier jaar strijdt verd.di, de Duitse vakbond voor de dienstensector, voor een eerlijk contract bij Amazons verdeelcentra. Het bedrijf had af te rekenen met 150 stakingsdagen, de meest recente met Pasen, toen honderden arbeiders op verschillende locaties het werk neerlegden.
Het conflict is een van de heftigste en langst aanslepende in de moderne Duitse geschiedenis en het einde is nog niet in zicht.
Vele waarnemers hebben dit conflict voorgesteld als een dispuut over of Amazon nu als een kleinhandel, dan wel een logistiek bedrijf moet worden gezien. Dat bepaalt immers welke collectieve arbeidsovereenkomsten het bedrijf moet volgen. Als het dat maar was, zou het conflict allicht een pak minder intens zijn en had Amazon het al lang opgelost door een keuze te maken voor de werkgeversvereniging van ofwel de logistieke ofwel de kleinhandelssector. In werkelijkheid gaat de strijd tussen Amazon en ver.di over iets veel groters: ’s werelds grootste online verkoper verzet zich fundamenteel tegen onderhandelingen met vakbonden. Wat er bij Amazon Duitsland gebeurt, zal uiteindelijk beslissen wie de arbeidsvoorwaarden van het bedrijf bepaalt: enkel de bazen, of het management in overleg met de arbeiders.
Amazons bedrijfsstructuur maakt het arbeiders nagenoeg onmogelijk om zich te verenigen tegen het management.
Toen begin 2013 honderden arbeiders het werk neerlegden, was dit de eerste staking bij Amazon: niet alleen in Duitsland, maar in de hele geschiedenis van het bedrijf. Nergens ter wereld had de tot hypermarket uitgegroeide boekenwinkel ooit een werkonderbreking gekend of aan collectieve onderhandelingen willen deelnemen. Amazon hoopt dat zo te houden, wat het werk van ver.di een grotere betekenis geeft: als arbeiders in Duitsland een eerlijk contract uit de brand slepen, zou dat hun collega’s elders in de wereld op de been kunnen brengen.
De arbeiders van de vroege shift die op 9 april 2013 in gele ver.di-hesjes piket stonden voor de poorten van de site in Bad Hersfeld, beseften wellicht niet de draagwijdte van hun actie. Ze streden toen niet voor een collectieve overeenkomst; ze wilden slechts betere lonen. Maar Amazons bedrijfsstructuur maakt het arbeiders nagenoeg onmogelijk om zich te verenigen tegen het management. Elk van de acht Duitse distributiecentra functioneert als een apart bedrijf. Ofschoon ze eigendom zijn van dezelfde holding in Luxemburg – een van Europa’s grootste belastingparadijzen-, hebben ze elk een eigen raad van bestuur.
Tot nog toe heeft niemand deze eigenaardige wettelijke constructie voor de rechtbank aangevochten, wat collectief onderhandelen in naam van alle twaalfduizend Amazon werknemers wettelijk gezien onmogelijk maakt. Amazon heeft bovendien steeds kunnen vermijden om in Duitsland als bedrijf te worden geklasseerd, waardoor het de verplichting om personeelsafvaardigingen op te richten, kon ontwijken.
Een Amerikaanse houding
Amazon heeft herhaaldelijk duidelijk gemaakt dat het vakbondswerk weigert te accepteren of zelfs maar het bestaan ervan te erkennen. Daarmee wordt zijn Amerikaanse houding ten aanzien van vakbonden duidelijk: het behandelt ver.di niet als een groep werknemers die besloten toe te treden tot de vakbond, maar als een verdachte derde die een wig tracht te drijven tussen management en arbeiders.
Dat is natuurlijk niet zo. Ondanks moeilijke omstandigheden, waaronder aanvallen en intimidatie door het management, tonen de piketten in Bad Hersfeld en Leipzig dat er een levendige vakbondscultuur heerst in de magazijnen, die zelfs in echte vakbondsbastions nauwelijks wordt geëvenaard.
Werknemers die zich organiseren in de vakbond en deelnemen aan arbeidsconflicten, vertegenwoordigen weliswaar een minderheid van de arbeiders en staan onder druk van opzichters en sommige collega’s. Desondanks hebben veel Amazonvestigingen intussen zelfverzekerde en ervaren afdelingen, die hebben getoond meer dan een verlengstuk van het vakbondsapparaat te zijn. Arbeiders kennen de vakbondsman niet als een kantoorbureaucraat, maar als een actieve collega, die nieuwe leden rekruteert, collega’s raad geeft en acties organiseert, plant en uitvoert. Deze délégués netwerken binnen het bedrijf en tussen vestigingen wereldwijd.
Door de stakingsgolf heeft ver.di actieve structuren kunnen uitbouwen in alle Duitse Amazoncentra – zo goed als uniek in deze sector.
Zij staan in een vriendschappelijke en opbouwende verhouding tot ver.di, maar benadrukken ook hun onafhankelijkheid. Dit leidde reeds tot conflicten, omdat activisten soms meer interne democratie verwachten dan de cultuur van gevestigde vakbonden doorgaans toelaat. Een vakbondssecretaris spreekt vrijuit over deze situatie: ‘Met ver.di hebben we bewust organisatiestrategieën uitgerold bij Amazon. Dit heeft geleid tot personeel dat soms meer wil dan de vakbond, en dat is niet altijd gemakkelijk voor ons.’
Organiseren stimuleert zelforganisatie
Wanneer beginnen arbeiders voor hun collectieve belangen op te komen? De mobilisatietheorie van arbeidssocioloog John Kelly somt een aantal voorwaarden op: arbeiders moeten hun omstandigheden onrechtvaardig vinden en –wat belangrijker is- zij moeten hun werkgever verantwoordelijk houden, in plaats van oncontroleerbare krachten als ‘de markt’ of ‘globalisering’. Vervolgens moet een vakbond minstens proberen dingen te veranderen op de werkvloer. Uiteindelijk betekent dat leiderschap om bestaande klachten op te pikken en mogelijke oplossingen voor te stellen. We weten niet precies wanneer de arbeiders in Bad Hersfeld aan de eerste voorwaarde voldeden. We weten echter dat de tweede voorwaarde lang onvervuld bleef: ver.di ontwikkelde jarenlang geen actie in de Amazonvestiging. De vakbond had een kantoor in de stad, maar het ontbrak de lokale secretaris aan tijd en middelen om zich met de toestand in Amazon bezig te houden.
In 2011 begon daar verandering in te komen. De vakbond vaardigde voor twee jaar twee secretarissen af naar Bad Hersfeld. Ze waren getraind om bedrijven zonder vakbond te organiseren en wijdden zich exclusief aan de distributiecentra.
Bij de lancering van de campagne telde ver.di slechts 79 leden onder Amazons ongeveer 3.000 werknemers. De magazijnen hadden wel een typisch Duitse personeelsraad, maar die hield zich –net als de meeste arbeiders- ‘op een afstand’ van de vakbond, zoals een lokale secretaris het toen uitdrukte.
Twee jaar later had de vakbond echter al bijna 1.000 leden. Ver.di hielp om een diverse en levendige vakbondscultuur op te zetten, die de daaropvolgende jaren cruciaal bleek om stakingen aan de gang te houden. De activisten die in deze campagne werden gemobiliseerd, zetten niet alleen hun bazen bij Amazon, maar ook hun eigen vakbond onder druk.
Op 9 april 2013 besloten leden van ver.di tot de actie over te gaan: in Bad Hersfeld legden bijna 1.000 arbeiders het werk neer. Hun collega’s van het distributiecentrum in Leipzig volgden midden mei.
Sindsdien heeft ver.di afdelingen in bijna alle verdeelcentra van Amazon Duitsland uitgebouwd, al loopt de grootte ervan sterk uiteen. In meer gevestigde sites als Bad Hersfled, Leipzig en Rheinberg ligt de syndicalisatiegraad tussen 30 en 50%, maar in nieuwe locaties als Pforzheim of Brieselang is ver.di in de minderheid. Toch werd er in september 2015 in alle Duitse vestigingen van Amazon gestaakt, met uitzondering van Brieselang, waar de meeste arbeiders nog met tijdelijke contracten werkten.
Over het algemeen bleven de arbeidsonderbrekingen stabiel op een hoog niveau: 18 stakingsdagen het eerste jaar, stijgend naar 26 in 2014. In 2015 werd er 55 dagen gestaakt en het jaar erna 51 (waarvan 23 dagen in individuele centra en 28 dagen op verschillende locaties tegelijk).
Structurele Limieten
Ondanks de indrukwekkende vooruitgang, blijft het voor ver.di knokken om arbeiders te mobiliseren en hun eisen erdoor te krijgen. Amazon heeft bewezen sluw te zijn en zich vlot te kunnen aanpassen en het weet hindernissen voor vakbondswerk te onderkennen en in eigen voordeel te gebruiken.
Dit werd duidelijk rond Kerstmis 2013, toen duizend arbeiders in Leipzig en Bad Hersfeld een petitie tekenden waarin zij afstand namen van de vakbond en de stakingen. De media verspreidden een verklaring van arbeiders die klaagden dat ver.di hun werkgever een ‘negatief imago’ bezorgde dat hen “ tot in hun privéleven achtervolgde”. Betrouwbare bronnen gaven aan dat Amazons management achter de actie stond en werknemers zelfs toestond om tijdens de werkuren handtekeningen in te zamelen. Ver.di was geschokt dat een significant deel van de arbeiders de actie steunden.
Amazon heeft zijn uiterste best gedaan om de arbeidsvoorwaarden van het digitaal kapitalisme te herdefiniëren.
Als men er nu op terugkijkt, had de vakbond dit echter kunnen verwachten. Een groot deel van de arbeiders bij Amazon komt recht uit de werkloosheid of uit precaire jobs in de logistieke sector, de kleinhandel of de bouw. In de kleinhandel bestaat bijna de helft van alle jobs uit zogenaamde mini-jobs en andere vormen van deeltijds werk. In vergelijking daarmee biedt Amazon een aantal voordelen: de lonen liggen meestal boven het regionaal gemiddelde, worden altijd op tijd betaald en veel jobs zijn voltijds. Toch heeft de meerderheid van de arbeiders bij Amazon nog tijdelijke, seizoensgebonden contracten. Zo zitten ze gevangen in precaire voorwaarden en zijn ze minder actiebereid. Tijdens het kerstseizoen verdubbelt het aantal werknemers bijvoorbeeld. Arbeiders bij Amazon begrijpen dat ze door die toestand relatief weinig macht hebben. Het management gijzelt hen met tijdelijke contracten. Iedereen weet dat de werkgever volledig vrij is om het contract al dan niet te verlengen – als de bazen willen, gebruiken ze deze vrijheid om stakende arbeiders te straffen. Ook de angst voor outsourcing naar Polen of Tsjechië is niet uit de lucht gegrepen. Dat dit gevaar reëel is, bewijst de sterke uitbreiding naar Oost-Europa de afgelopen jaren. In oktober 2014 werden drie Poolse distributiecentra geopend: een in Sady, bij Poznan, twee bij Wrocław. De centra worden rijkelijk gesubsidieerd door de Europese Unie en de twee in Wrocław liggen in een speciale economische zone met een lage belastingvoet. Vanaf de herfst 2015 stelde Amazon in Polen 3.500 arbeiders tewerk, aangevuld met een 7 – 8.000 seizoenarbeiders tijdens de vakantieperiodes. Sinds 2013 heeft Amazon bij de luchthaven van Praag een retourneercentrum. In de herfst 2015 opende het een nieuw distributiecentrum en momenteel werd er nagedacht over een vestiging in Brno1.
Oost-Europese arbeiders aanvaarden lonen en werkuren die een pak minder gunstig zijn dan wat in Duitsland de standaard is. Het uurloon in Polen ligt op 14 złoty of 3,30 euro. Shifts duren er 10,5 uur met een onbetaalde pauze van een half uur, volgens een vierdagensysteem.
Amazon heeft tot nog toe weinig interesse betoond om de binnenlandse markt in deze landen te bedienen. In Polen noch in Tsjechië heeft Amazon een platform2. Oost-Europa functioneert als een enorm logistiek centrum met lage lonen. Poznan en Wrocław bedienen de Duitse markt, de Tsjechische centra zijn een springplank naar Oostenrijk.
Staken baat
Ondanks deze uitdagingen heeft ver.di de afgelopen jaren tastbare verbeteringen voor de arbeiders kunnen afdwingen, weliswaar via toegevingen door de werkgever, in plaats van via wettelijk bindende overeenkomsten. Het management besloot uiteindelijk een kerstbonus uit te betalen in 2013, het jaar dat de stakingen begon. Het bedrijf stelde de magere bonus van 400 euro voor als een ‘vrijwillige betaling’ waar werknemers wettelijk geen recht op hebben. Onderzoek toont ook aan dat de lonen zijn gestegen. Een schatting in opdracht van ver.di geeft aan dat in Bad Hersfeld de lonen gemiddeld met 1 percent per jaar stegen voordat arbeiders zich gingen organiseren. Sinds de komst van de vakbond stegen de lonen drie keer zo snel. Dat de organisatie door ver.di kon worden opgebouwd is een succes op zich, vooral als men weet dat het in de meeste werkplaatsen jarenlang heeft moeten vechten om structuren op te bouwen. Personeelsraden staan wantrouwend tegenover de vakbonden of slagen er niet in sterke délégués te vormen. Zelforganisatie –waar délégués los van het peroneelsraden collega’s rekruteren- is een zeldzaamheid.
Personeelsraden zijn vaak verdeeld in een pro-vakbond- en een pro-werkgeverskamp. Bovendien is het vaak de rechtbank die de knoop moet doorhaken over beslissingen die deze structuren passeren, wat meer inspanningen vraagt van de werknemers. Veel lokale vakbondsmensen hebben simpelweg niet genoeg tijd en energie over om nog nieuwe leden te rekruteren. In deze context is Amazon een proefbuis voor vakbondsvernieuwing in Duitsland.
Sommige waarnemers beweren dat ver.di meer tijd moet steken in zijn ledenwerving binnen het bedrijf alvorens een staking te beginnen. Die bewering kan goed bedoeld zijn, maar staat ver af van de werkelijkheid waarin de vakbond werkt.
Van 2011 tot 2013 organiseerde de vakbond wervingsacties, maar de meeste leden sloten aan tijdens de stakingen.
Conflictgedreven acties op de werkvloer geven de arbeiders een stem en tonen hun sterkte. Door de stakingsgolf heeft ver.di actieve structuren kunnen uitbouwen in alle Duitse Amazoncentra – zo goed als uniek in deze tak van de kleinhandel.
Strategisch denken nodig
Amazon is een van de “Big Five” internetreuzen, samen met Google, Facebook, Apple en Microsoft. Wellicht nog meer dan de andere, heeft deze ambitieuze nieuwkomer zijn uiterste best gedaan om de arbeidsvoorwaarden van het digitaal kapitalisme te herdefiniëren.
Amazon opereert strategisch en doortastend en houdt de blik gericht op het bredere plaatje. Om de strijd te winnen zal ver.di hetzelfde moeten doen en samenwerken met de internationale arbeidersbeweging. Het heeft al enkele stappen in deze richting gedaan. Zo nam het deel aan de gecoördineerde Amazonacties van de UNI Global Union. Deze initiatieven vragen tijd om te ontwikkelen, maar ver.di kan nog steeds aan de kar trekken in Duitsland.
De campagne heeft dringend nood aan een planningsteam voor de hele sector. Amazon is niet zomaar een mail-orderkleinhandel. Het is ook een logistiek bedrijf, een mediabedrijf, een IT-provider en een hard- en softwareproducent. Weldra heeft het bedrijf ook zijn eigen lucht- en scheepvaartlijnen. Amazon is actief op zes van de 13 gebieden die onder ver.di’s bevoegdheid vallen, maar de vakbond besteedt te weinig tijd aan strategische coördinatie. Het zou verdelers en logistieke firma’s waar collectieve onderhandelingen nog steeds gelden, onder druk kunnen zetten. Ver.di zou bijvoorbeeld DHL kunnen aanpakken, de reusachtige Duitse pakjesdienst die het gros van Amazons leveringen in Duitsland voor zijn rekening neemt.
Voorts kan ver.di, als de Duitse vakbond met de meeste ervaring, bogen op een rijke en gevarieerde geschiedenis. In de jaren 1990 dwong het de Duitse kruideniersketen Schlecker om lonen op basis van collectieve onderhandelingen vast te leggen en ondernemingsraden in zijn winkels te aanvaarden. De Lidl campagne uit 2004, waar werd samengewerkt met andere progressieve organisaties zoals Attac, had minder eenduidige resultaten. Ze slaagden er niet in om in het hele bedrijf ondernemingsraden op te richten, maar de arbeidsomstandigheden en lonen verbeterden merkbaar. Ver.di’s “Lidl Zwartboek” maakte het hele land bewust van Lidls oneerlijke en illegale arbeidsomstandigheden. Totnogtoe heeft Amazon de impact van de stakingen steeds kunnen beperken door orders af te wentelen op niet stakende centra, of door simpelweg genoeg stakingsbrekers te vinden. Als antwoord ontwikkelden Ver.di en zijn leden ‘alternatieve actiemethoden’ om de werking van het bedrijf effectiever te verstoren. Arbeiders lanceerden verrassingsstakingen op meerdere locaties, aan de band zelf.
Deze tactiek maakt het moeilijker voor Amazon om de werking naar een andere locatie te verplaatsen. Ze weten immers niet wanneer de volgende staking komt, en tegen dat de staking bekend raakt, is het al te laat. Activisten in de distributiecentra hebben drie jaar ervaring opgedaan met arbeidersstrijd en hebben meer dan genoeg ideeën om de strijd door te zetten. De vakbond zelf heeft ook nog wat troeven achter de hand – hij moet enkel goed nadenken wanneer ze uit te spelen.
Dit artikel is gebaseerd op de studie The Long Struggle of the Amazon Employees, uitgevoerd door de auteurs in opdracht van de Rosa-Luxemburg-Stiftung. De Duitse versie werd voor het eerst gepubliceerd in december 2015 en is momenteel in zijn derde druk. De Engelse vertaling verscheen in maart 2017. Een PDF van deze studie kan gratis gedownload worden op de site van de Rosa-Luxemburg-Stiftung.
