We leven niet in tijden van ongekende massamigratie en mensensmokkel is niet de oorzaak van illegale migratie. In een lijvig boek “Hoe migratie echt werkt” maakt de Nederlandse geograaf Hein De Haas korte metten met 22 vastgeroeste ideeën in het migratiedebat.

Politici stellen simplistische oplossingen voor en polariseren het migratiedebat, terwijl de media vaak het narratief overnemen van ‘ grote stromen vluchtelingen ’ die onze kant op komen. Aan de hand van 22 gangbare mythen rond migratie tracht de Haas ons bewust te maken van zulke desinformatie. Zo stelt de Haas dat onze samenlevingen helemaal niet diverser dan ooit zijn, dat we niet in tijden van ongekende massamigratie leven, dat immigratie geen oplossing is voor de vergrijzing en dat mensensmokkel niet de oorzaak van illegale migratie is. Stuk voor stuk vastgeroeste ideeën die de Haas op vakkundige wijze weerlegt.

Voor we in zijn boek duiken, leggen we enkele begrippen uit :

• Migrant : iemand die naar een ander land verhuist. Hieronder verstaan we arbeidsmigranten, gezinsmigranten, studiemigranten en gedwongen migranten, die laatste groep kennen we doorgaans onder de noemer ‘ vluchteling’.
• Vluchteling : iemand die omwille van geweld of vervolging diens herkomstland moest verlaten.
• Emigratie : mensen migreren uit een land naar elders.
• Immigratie : mensen migreren naar een land van elders.

We leven niet in tijden van ongekende massamigratie

De eerste mythe die de Haas aansnijdt is de overtuiging dat we in tijden van ongekende massamigratie leven. Hij toont het tegendeel aan : de internationale migratie is laag en stabiel. Hiermee gaat hij regelrecht in tegen het beeld dat vele politici, vooral rechtse en extreemrechtse politici, media en zelfs NGO’s naar voren schuiven, namelijk dat er nog nooit zoveel vluchtelingen en migranten waren als nu.

Van de totale wereldbevolking bestaat slechts 3 procent uit migranten en 0,3 procent uit vluchtelingen. De Haas geeft aan dat dit aandeel niet noemenswaardig meer is dan de afgelopen decennia. Dat wordt ook in ander onderzoek bevestigd. In de jaren 60 was zo’n 2,5 procent van de wereldbevolking ‘ migrant’, tegen 1980 was dit gezakt naar iets meer dan 2 procent. Sinds de jaren 90 blijft het stabiel op 3 procent.¹

Het enige verschil, volgens de Haas, is dat de migratiestromen qua herkomst en bestemming zijn veranderd in de laatste decennia. Migratie was een fundamenteel onderdeel van de koloniale expansie. Europese kolonisten vestigden zich in Amerika, Afrika en Azië, vaak met gewapend geweld om economische controle te verkrijgen. Dan gaat het niet enkel over gedwongen migratie van naar schatting 12 miljoen tot slaaf gemaakte Afrikanen naar plantages in Noord- en Zuid-Amerika.²

Bouda Etemad, een Iraanse historicus gespecialiseerd in de economie van de Europese koloniale imperia, bestudeerde die demografie van het kolonialisme. Hij schat dat tussen het jaar 1500 en het midden van de 20e eeuw zo’n 60 tot 65 miljoen Europeanen emigreerden naar de overzeese kolonies.

Vandaag zien we een omgekeerde beweging. Migratiestromen gaan niet langer van noord naar zuid, maar van zuid naar noord. Deze “ post-koloniale migratie-ommekeer ” ligt volgens de Haas ook mede aan de grondslag van het huidige discours over migratie, zowel in de politiek als in de media. Maar de overgrote meerderheid van migranten en vluchtelingen reist helemaal niet naar Europa. Van de migranten die geen vluchteling zijn, verhuist vier op vijf binnen de eigen landsgrenzen.³

Wereldwijd zijn er momenteel 117,3 miljoen vluchtelingen, waarvan veruit het grootste deel, 68,3 miljoen mensen, intern ontheemd is. Dat wil zeggen dat zij op de vlucht zijn in eigen land en dus geen grens hebben overgestoken. 69 procent van vluchtelingen die wel de grens oversteken, wordt opgevangen in buurlanden, driekwart daarvan in lage- en middeninkomenslanden. In percentages van de wereldbevolking vertaalt dit zich naar : 83,3 procent niet-migranten, 13,1 procent binnenlandse migranten, 3,3 procent internationale migranten en 0,3 procent vluchtelingen. Bovendien, op vlak van irreguliere oversteken en ongedocumenteerde migranten in de Europese Unie, stelt de Haas dat zo’n 7 tot 13 procent van de immigrantenpopulatie ongedocumenteerd is. Een overgrote meerderheid van migranten reist dus gewoon legaal, met paspoort en visum, de grens over.

Die cijfers staan in sterk contrast met het algemene beeld dat de doorsnee Europeaan krijgt voorgeschoteld. En zeker met de politieke reactie die zich vertaalt naar een zeer gewelddadig, repressief en vaak dodelijk beleid. Sinds 2014 zijn minstens 31.184 mensen omgekomen of vermist in de Middellandse Zee. Achter die cijfers gaan gruweldaden schuil. In de zomer van 2023 stierven meer dan vijfhonderd mensen nadat hun boot Adriana zonk voor de kust van Pylos in Griekenland. De Griekse autoriteiten werden beschuldigd van tekortkomingen in de uren voorafgaand aan de schipbreuk. Een patrouilleboot van de Griekse kustwacht zou de boot hebben doen kapseizen tijdens een poging om het schip weg te slepen van de Griekse kust. Ook in de zomer van 2023 gingen de beelden van een moeder en dochter de wereld rond. Ze waren gestorven in de woestijn van Tunesië, nadat ze door Tunesische grenswachters waren gedeporteerd en achtergelaten.

Dit onofficiële beleid van deportaties naar de woestijn vindt nog steeds plaats, onder meer als gevolg van de miljoenendeal die Europa met Tunesië sloot om migranten op weg naar Europa tegen te houden. Om diezelfde reden schoot de door de Europese Unie ingeschakelde en bewapende Marokkaanse grenswacht in 2022 op migranten. Daarbij kwamen 37 mensen om het leven en honderden anderen raakten gewond.⁴ Deze en andere gevallen van extreem geweld aan de buitengrenzen zoals push backs en onvrijwillige detenties zijn geroutineerde onderdelen van het Europese asiel- en migratiebeleid geworden.⁵ Het leugenachtige beeld dat Europa ‘ overspoeld’ zou worden door ‘ illegale ’ migranten helpt om dit onmenselijke beleid te rechtvaardigen.

De vraag naar arbeid is de belangrijkste oorzaak van migratie

De tweede mythe die de Haas ontkracht is dat illegale migratie helemaal uit de hand zou lopen. Anders dan het vaak door politici geschetste beeld van ‘ gelukszoekers’, stromen migranten niet toe in een wanhopige, irrationele poging om het welvarende Westen te bereiken. In werkelijkheid wordt immigratie voornamelijk voortgedreven door de arbeidsvraag.

In politieke debatten gaat het vaak over aanzuigeffecten : welke factoren zorgen ervoor dat mensen naar hier komen ? Dit idée fixe neemt geregeld absurde proporties aan. Zo beweerde Theo Francken (N-VA) dat het stopzetten van het opsluiten van kinderen of het redden van drenkelingen op zee de migratie naar België of Europa zou doen toenemen. Die bewering wordt in heel wat wetenschappelijke studies tegengesproken. In tegenstelling tot wat Francken beweert, zijn het niet zulke factoren die bepalen of iemand migreert of niet, maar wel oorlog en conflict, economische moeilijkheden, politieke instabiliteit, klimaatverandering, en ook, zoals we verder nog zullen zien, de arbeidsvraag in bestemmingslanden.

De Haas argumenteert dat de enige oorzaak van migratie die ook bewezen is, de vraag naar arbeid in het Westen is. En dan vooral de vraag naar goedkope arbeid voor jobs die niet-migranten niet langer uitvoeren. Jobs met slechte arbeidsvoorwaarden in de landbouw, de schoonmaak of de bouw, waarvoor men in Europa amper nog arbeidskrachten vindt die bereid zijn dit werk te doen. Maar jobs die wel nodig zijn om onze hoogproductieve economie draaiende te houden. Zo stelt de Haas : “ Arbeidsmigranten zijn de smeerolie van rijke economieën.”

Het leugenachtige beeld dat Europa ‘ overspoeld’ zou worden door ‘ illegale ’ migranten helpt om het onmenselijke Europese asiel- en migratiebeleid te rechtvaardigen.

Internationaal migreren, over lange afstanden, kost veel geld. De Haas draait de migratievraag dan ook om : waarom migreert slechts 3 procent van de wereldbevolking ? Waarom blijft de resterende 97 procent thuis ? De verklaring is eenvoudig, de meeste mensen blijven nu eenmaal het liefst van al wonen in de omgeving waar ze zijn opgegroeid en een sociaal netwerk hebben. Zonder vacatures en concrete mogelijkheden om in een ver land meer geld te verdienen dan in de eigen streek, zouden de meeste migranten niet vertrekken. De vraag naar arbeid is de belangrijkste aanjager van migratie. De Haas bewijst dit door het nauwe verband tussen de economische conjunctuur en immigratieniveaus aan te tonen. Immigratie is immers een reactie op arbeidstekorten, en migranten vullen dus voornamelijk gewoon de vacatures op.

Niet migranten, wel politici en CEO’s zijn verantwoordelijk voor uw malaise

Als immigratie de gaten opvult in de arbeidsmarkt, zorgt het dan ook voor meer concurrentie op die arbeidsmarkt, zoals sommige politici wel eens beweren ? Ook deze derde mythe weet de Haas te doorprikken : immigranten pikken geen banen en drukken de lonen niet.

Rechtse politici wijzen maar al te graag met de beschuldigende vinger naar migranten en vluchtelingen voor de afgenomen jobzekerheid, lage lonen en pensioenen, verhoogde concurrentie en verslechterde levensstandaard. Men beweert dat als we de spreekwoordelijke taart met meer mensen moeten delen, ieders stukje kleiner wordt. Waar er tekorten heersen aan deze sociale voorzieningen, bijvoorbeeld door besparingen op publieke huisvesting, kunnen met het concurrentieverhaal de gedupeerde mensen in twee kampen tegen elkaar opgezet worden. Wat die politici er niet bij vertellen, is dat de taart die we samen bakken elk jaar groter wordt, mede dankzij de arbeid van migranten. Maar het stuk dat naar lonen, sociale zekerheid of publieke voorzieningen gaat, daalt in verhouding. Dat is een politieke keuze. De Haas stelt terecht dat niet migranten, maar wel politici verantwoordelijk zijn voor de malaise.

De loutere aanwezigheid van migranten in de samenleving heeft volgens de Haas geen gevolgen voor de arbeidsvoorwaarden en levensomstandigheden van de niet-migrantenbevolking. Daar valt wel een kanttekening bij te plaatsen. We moeten er ons van bewust zijn dat in een klassensamenleving zoals de onze, politieke en economische elites de aanwezigheid van migranten misbruiken om de werkende klasse te verdelen en de onderhandelingspositie van alle werkende mensen op de arbeidsmarkt te verzwakken. Dit is geen inherente eigenschap van migratie, maar wel van geglobaliseerd kapitalisme.

Om deze strategie van verdeel-en-heers te begrijpen, helpt het om terug te grijpen naar Marx ’ beroemde beschrijving van de situatie van de Ierse arbeidsmigratie in Engeland in 1870.

De voornaamste oorzaak van migratie is de constante vraag naar goedkope arbeidskrachten in westerse landen.

Volgens Marx werd de Engelse arbeidersklasse verdeeld door een kunstmatig gecreëerde tegenstelling tussen Engelse en Ierse arbeiders, die de heersende klasse in stand hield. De Ierse arbeidsmigratie zorgde zo voor druk op de Engelse lonen, omdat veel Engelse arbeiders niet in verzet kwamen tegen de hogere uitbuiting en slechtere werkomstandigheden van de Ieren, die ze niet als hun gelijken zagen. Zo verscheen als het ware een ‘ onderklasse ’ op de arbeidsmarkt, waartegen de Engelse arbeiders in concurrentie werden gezet.

De parallellen met de huidige situatie in Europa en Noord-Amerika liggen voor de hand. Bedrijven in het globale noorden kunnen de eis om zware en onaantrekkelijke arbeid beter te verlonen, ontwijken door een beroep te doen op arbeidsmigranten die minder hoge eisen kunnen stellen, of op de clandestiene maar wijdverbreide uitbuiting van mensen zonder papieren. Het zou de missie die de Haas zich heeft gesteld vooruithelpen om ook deze misstanden onder de aandacht te brengen. Het onbegrip voor deze realiteit zorgt ervoor dat beleidsmakers wegkomen met maatregelen die mensen zonder papieren blijvend tot deze onzichtbare ‘ slavernij ’ veroordelen, zoals de constante bedreiging met uitzetting en het bemoeilijken van regularisatie.

Deliveroo is hier een sprekende illustratie van. Op verschillende protesten van werknemers, vakbonden en sympathisanten ontstond de veelzeggende hashtag ‘ #Slaveroo’. Bij Deliveroo werk je ofwel als zelfstandige, ofwel met een peer-to-peer statuut uit de deeleconomie. Onder beide statuten bouw je geen sociale rechten op, krijg je geen ontslagvergoeding, geen ziekte-uitkering en heb je een zeer ondermaatse ongevallenverzekering. In de eerste plaats worden die vacatures vaak opgevuld door migranten, zoals geldt voor elk type precair statuut. De politieke reactie is dan meestal niet om de arbeidsvoorwaarden te verbeteren en het bedrijf in kwestie beter te reguleren, maar wel om zijn werknemers op te jagen, te arresteren en het land uit te zetten. Bedrijven kunnen dus zonder veel weerstand lagere lonen en slechtere arbeidsvoorwaarden introduceren, eerst bij nieuwe migranten, dan aan een bredere groep arbeiders, met als dreigement dat wie weigert, makkelijk vervangen kan worden door nieuwkomers die wel bereid zijn om aan die voorwaarden te werken. Hier zijn uiteraard de migranten zelf niet verantwoordelijk voor, wel de bedrijven in kwestie en nog meer de beleidsmakers die consequent een oog toeknijpen.

De Haas heeft dus overschot van gelijk dat niet de migranten maar wel onze politici verantwoordelijk zijn voor de flexibilisering en loonmatiging. Maar er is wel degelijk een verband tussen deze sociale afbraakpolitiek en migratie. Van de Ierse arbeiders in Engeland tot Deliveroo heeft het kapitalisme altijd getracht om een ‘ onderklasse ’ van migranten te scheppen om de werkende klasse te verdelen en in haar geheel te verzwakken. Voor de arbeidersbeweging en internationale solidariteit is het nodig om hiermee rekening te houden.

Een grondig debat over de oorzaken van de goedkope arbeidsvraag

Voor de Haas is het duidelijk. De constante vraag naar goedkope arbeid in het globale noorden is de drijfveer voor hedendaagse migratie. Dat was niet altijd zo. Zoals we eerder al aangaven, migreerde men vroeger in omgekeerde richting. In zijn boek heeft hij het kort over de rol die het kolonialisme in het verleden speelde bij de vorming van migratiepatronen. Om op grootschalige wijze meerwaarde uit de gekoloniseerde bodem en bevolking te onttrekken was een systeem van onderdrukking, bruut geweld en vooral mankracht nodig. Europeanen vertrokken en masse richting onder meer het Afrikaanse continent.⁶ De Haas noemt dit “ de grootste illegale immigratiegolf die de mensheid ooit heeft gekend”. Welke onderliggende politiek-economische structuren verklaren waarom er vandaag in het globale noorden een structurele vraag naar goedkope arbeid uit het globale zuiden bestaat en hoe deze een blijvend gevolg zijn van neokoloniale machtsverhoudingen, komt echter niet aan bod.

Als we migratie bekijken vanuit een marxistisch perspectief, komen we tot de volgende conclusie : migratie is een fundamenteel onderdeel van de manier waarop onze wereldeconomie georganiseerd is.⁷

In het kort komt het hierop neer : kolonisten roofden landen in het globale zuiden leeg ter verrijking van het globale noorden. De dekolonisering bracht hoop op een nieuw systeem van onafhankelijke staten. Ex-kolonies verenigden zich tegen de invloed van de imperiale machten. Die imperiale machten, met de VS op kop, drukten via directe politieke inmenging zoals economische devaluaties en proxy-oorlogen de kersverse hoop al snel de kop in. Sinds de jaren 80 kenmerkt dit blijvend neokolonialisme zich door het neoliberale offensief van Thatcher en Reagan. In ruil voor kredietleningen en toegang tot de globale markt, moesten Afrikaanse landen de principes van het economisch liberalisme toepassen in hun nationale politiek. Dit garandeerde de verderzetting van de roof van natuurlijke grondstoffen, zoals zeldzame mineralen, olie en gas, maar ook landbouwgrond en water.

Tussen 1960 en 2017 werd er voor 152 biljoen dollar geplunderd uit het globale zuiden en in 2017 alleen al voor 2,2 biljoen dollar aan grondstoffen, “ genoeg om 15 keer een einde te maken aan extreme armoede”.⁸ Op vlak van arbeid berekende Jason Hickel dat in 2022 90 procent van alle arbeid gepresteerd werd door arbeiders uit het globale zuiden, maar qua inkomsten ging minder dan de helft naar datzelfde globale zuiden en maar 21 procent naar de arbeiders zelf.

Het kapitalisme heeft altijd getracht om een ‘ onderklasse ’ van migranten te scheppen om de werkende klasse te verdelen en in haar geheel te verzwakken.

Die ongelijke ontwikkeling van de wereld blijft standhouden, wederom ten dienste van het globale noorden.⁹ Als de voornaamste drijfveer voor migratie vandaag de aanhoudende arbeidsvraag is, dan is migratie in de 21e eeuw ook het resultaat van die ongelijke ontwikkeling, waarbij het globale noorden een sterke verwerkende en hoogtechnologische industrie heeft tegenover een zwakkere grondstoffeneconomie in zuiderse landen. Bovendien zou de vorm van migratie die het meeste aandacht krijgt in onze media, vluchtelingen, een onbedoeld effect van het imperialisme kunnen zijn. Het einde van de Koude Oorlog bracht een expansieve NAVO en een ‘ eenzame supermacht’, de VS, die, onder het mom van de war on terror, landen in West-Azië en Noord-Afrika compleet ontwrichtte op jacht naar fossiele grondstoffen. Het gevolg was pieken van oorlogsvluchtelingen na elke rechtstreekse of onrechtstreekse westerse interventie (Afghanistan, Irak, Libië, Syrië, Palestina …). Van de grote aantallen door deze oorlogen ontheemde personen vlucht een klein deel naar Europa, en dan meestal slechts nadat de opvang in de regio onhoudbaar is geworden. Zij maken het gros uit van de asielaanvragen in onze contreien. Vandaag staan Afghanistan en Palestina in de top vijf van herkomstlanden voor de mensen die in België een verzoek om internationale bescherming indienen. Wereldwijd zijn 52 procent van alle vluchtelingen afkomstig uit slechts drie landen : Syrië, Afghanistan en Oekraïne.

De overige asielaanvragen in Europa komen veelal uit landen die door economische plundering ontwricht zijn. Vanuit rechtse hoek krijgen die migranten wel eens het etiket ‘ gelukszoekers’ opgekleefd. Vanuit progressieve hoek weerklinkt daarop vaak de repliek dat een eerlijk handelsbeleid en meer ontwikkelingssteun voor deze landen de belangrijkste push-factor om te migreren zou wegnemen. Volgens de Haas is ontwikkeling als remedie voor migratie echter niets meer dan een fabel. Meer ontwikkeling, aldus de Haas, leidt net tot méér migratie. Naarmate het gemiddeld inkomen en opleidingsniveau in herkomstlanden stijgt, neemt ook de emigratie toe.Ontwikkelingshulp kan dan wel een groot verschil maken in de levens van veel individuen, tegen deze achtergrond van economische ontwrichting, zal het altijd een doekje voor het bloeden blijven. Ook de inkomsten uit remittances (geld dat migranten overmaken aan familie in hun thuisland), kunnen niet opwegen tegen plundering en uitbuiting op zulke schaal. Maar het imperialisme is ook kwetsbaar. In zijn boek Muiterij beschrijft Peter Mertens hoe de wereld aan het kantelen is naar een nieuw machtsevenwicht. Defaitisme is hier dus niet op zijn plaats. Een debat over de oorzaken van migratie naar het rijkere Westen blijft bijgevolg uiterst zinvol.

Hein de Haas schreef zijn boek om duidelijkheid te brengen in het migratiedebat. In dat opzet is hij geslaagd. Het boek is een aanrader voor wie zich wil ‘ ont-hersenspoelen ’ van al de politieke slogans, propaganda, enge journalistiek en intolerante meningen. Nog een stapje verder had ook gekund, met een extra hoofdstuk gewijd aan hoe de aanhoudende arbeidsvraag als drijvende kracht achter migratie een direct gevolg is van de nog steeds voortdurende imperiale machtsverhoudingen. Hoe de ongelijke ontwikkeling die daaruit voortvloeit die machtsverhouding in stand houdt. Desondanks is dit een boek dat iedereen en vooral politici en journalisten goed zouden moeten lezen. De 22 mythes die de Haas aansnijdt, breken ijzersterk met de onzin over migratie die de dag van vandaag het migratiedebat beheerst.

1. Michael Pröbsting (2015) Migration and Super-exploitation : Marxist Theory and the Role of Migration in the present Period of Capitalist Decay, Critique, 43 :3-4, 329-346, DOI : 10.1080/03017605.2015.1099846
2. Aregbeshola, A.R. & Adekunle, I.A. (2024) Demystifying colonialism and migration : An African perspective. Research in Globalization, Volume 9, 100262. https://doi.org/10.1016/j.resglo.2024.100262
3. Hein de Haas, Hoe migratie echt werkt, p. 38
4. Ratshitanga, M. (5 juli 2022). The Melilla massacre : Silence begets injustice. Mail & Guardian. https://mg.co.za/top-six/2022-07-05-the-melilla-massacre-silence-begets- injustice/
5. Moreno-Lax, V. (2018). The EU Humanitarian Border and the Securitization of Human Rights : The ‘ Rescue-Through-Interdiction/Rescue-Without Protection ’ Paradigm. JCMS. 56(1), 119–140. https://doi.org/DOI : 10.1111/jcms.12651 Guild, E. (2020). Promoting the European way of life: Migration and asylum in the EU. Eur Law J. 26(5–6), 355–370. https://doi.org/doi :10.1111/eulj.12410
6. Rodney, W. (2018). How Europe underdeveloped Africa.
7. Delgado Wise, The Migration and Development question for the 21st century : Imperialism and the Export of Labour Power, 2022
8. LAVA. (2024, Juli 24). Een nieuwe mentaliteit in het Globale Zuiden | LAVA. Lava Media. https://lavamedia.be/een-nieuwe-mentaliteit-in-het-globale-zuiden/
9. Chang, H.-J. (2002). Kicking away the ladder. Anthem Press.