Het proces Reuzegom leert ons dat klassenjustitie een taboe is in België. Nochtans leert het tragische verhaal van Sanda Dia ons dat klassenmechanismen doorsijpelen in alle lagen van de maatschappij.

Op 7 december 2018, exact vijf jaar geleden, stierf Sanda Dia ten gevolge van de mensonterende Reuzegom-doop. In juni dit jaar viel het verdict: de Reuzegommers kregen een werkstraf van maximum 300 uur en een boete van maximum 400 euro. De vader van Sanda Dia uitte tijdens het jarenlange proces zijn gevoel als volgt: “Ik heb wel het gevoel dat er een soort klassenjustitie speelt. Dat de zonen van advocaten, ondernemers en een rechter zwaarder doorwegen dan de zoon van een arbeider van allochtone afkomst.”¹. Hij slaat hiermee de nagel op de kop.

Juridisch gezien verliep alles correct, maar waarom kwamen er dan zoveel mensen kwaad op straat? De vele protesten kwamen er niet tegen de rechters en de vele kritieken gingen niet over hun bekwaamheid om de regels en wetten correct toe te passen in de rechtbank. Het ging erover dat Sanda’s verhaal pijnlijk herkenbaar was voor iedereen die al met klassenjustitie in aanraking kwam.

Klassenjustitie houdt de benadeling in van mensen die niet tot de heersende klasse behoren, en de bevoordeling van wie daar wel toe behoort. In een klassenmaatschappij sijpelen klassenmechanismen overal door, in ons land is dat niet anders.  Het gaat verder dan het verdict in de rechtbank, en is in alle lagen van dit proces – en de samenleving – te zien. Het begint al met wie de wetten en hun inhoud schrijft en loopt verder met wat de politie doet, de rol van onderzoeksrechters, justitie en het proces zelf en de rol van de media.

Sterk tegen de zwakke en zwak tegen de sterke

“Het is fictie te denken dat er in België geen klassenjustitie zou bestaan”, legt  Mieke Van Laer, advocate van Progress Lawyers Network, uit. Ze geef verschillende voorbeelden². Bij het schrijven van wetten: iets als de Afkoopwet is dusdanig geschreven dat bij fiscale misdrijven, de vervolging door justitie afgekocht kan worden in overleg met het parket. Het strafblad blijft blanco. Onze wetten zijn gemaakt ten dienste van het soort mensen die ze bepaald hebben. De regels in onze samenleving worden gestemd door parlementen, waar arbeiders enorm ondergerepresenteerd zijn. Bij de gestemde wetten worden de bestaande maatschappelijke machtsverhoudingen dus doorgevoerd, en versterkt.

In de rechtbank: wanneer iemand  moet verschijnen, is er een gigantisch contrast tussen de ervaring van iemand uit een hogere sociale klasse of iemand uit een lagere sociale klasse. De gratis rechtsbijstand die mensen die zich geen advocaat kunnen veroorloven krijgen, is van lage kwaliteit en wordt soms pas actief in een latere fase³. Rijke mensen hebben meer toegang tot verschillende advocaten en experten en kunnen veel geld steken in het rekken van een proces.

Bij de politie: we zien etnische of sociale profilering en we zien een verschil in wie wordt gecontroleerd of welke misdaden hoe intensief worden opgespoord. En ten slotte in het oordeel van de media, die dubbelzinning omgaan met hoe arme en rijke daders worden afgeschilderd. Wanneer je weet dat ze in  Vlaanderen bijna volledig gecontroleerd worden door de rijkste families, verbaast dat ergens niet.

Verzachtende omstandigheden en veel kansen voor Reuzegom

Een aantal zaken in de zaak-Reuzegom zijn opvallend. Dat begint al bij Sanda’s levensverhaal zelf. “Hij zag Leuven eerder als een ‘werkplek’, waar hij zijn diploma ging halen om daarna carrière te maken”, vertelt zijn vader Ousmane. “Dat is allicht ook de reden waarom hij bij die club is gegaan: hij dacht dat hij later op die jongens – allemaal zonen van gegoede en invloedrijke burgers – zou kunnen rekenen om vooruit te raken in het leven.”⁴. Hij wist, als zoon van een Senegalese arbeidsmigrant die in een DAF-fabriek werkt, dat hij harder zou moeten werken om hogerop te raken in de maatschappij. “Hij redeneerde: die mannen hun ouders hebben zotte jobs, ons-kent-ons. Sanda zocht naar connecties, omdat hij wist dat onze maatschappij zo in elkaar zit,” vertelt zijn broer Seydou⁵.

Hier tegenover staan de Reuzegommers met een ingebouwde arrogantie en minachting ten opzichte van de arbeidersklasse en mensen met migratieroots. Ze behoorden tot de zelfverklaarde (potentiële) Vlaamse elite en droegen een cultuur mee van superioriteitsdenken en machtsmisbruik, al blijkend uit vorige jaren. Tijdens het proces kwamen talloze voorvallen uit het verleden naar buiten die klaarblijkelijk teken gaven van hun gevoel van morele superioriteit en onaantastbaarheid. Trotse foto’s verschijnen van Reuzegommers die poseren in outfits van de Ku-Klux-Klan, of verhalen over hoe schachten brandende peuken moeten opeten en met geweld worden behandeld⁶. Het wordt duidelijk in de speech van de kandidatuur van één van de schachtentemmers, later sleutelpersoon bij de fatale doop: “Ik wil er een gestoord bruut jaar van maken, voor de elite die wij zijn.” Hij verwijst naar Hitler.

Terwijl Sanda in het ziekenhuis lag te sterven, wisten de Reuzegommers berichten, zochten ze de duurste advocaten voor juridische bijstand en overlegden ze over de volgende stap. Ze werden, in tegenstelling tot bij veel andere zaken, niet in voorhechtenis gebracht. De expertise van topadvocaten zorgde ervoor dat het proces meer dan vier jaar duurde. Ze lieten allerlei onderzoeksdaden uitvoeren om de zaak te rekken. Het is één van de zaken die in het arrest worden opgenomen als verzachtende omstandigheid. “Tijdsverloop sedert de feiten”, vindt de rechter⁷. In het arrest wordt ook de berichtgeving in de media genoemd als factor voor verminderde straf. Hoewel de zaak druk besproken werd in de pers, werden de namen van de Reuzegommers geen enkele keer vernoemd. In eender welke andere berichtgeving van gelijkaardige aard, worden de namen meteen gegeven. Amir Bachrouri, voorzitter van de Vlaamse jeugdraad, werd met naam en foto gepubliceerd toen er in zijn ouderlijke woonst cocaïne gevonden werd. Zelf had hij niets met de drugs te maken en wist hij van niets, wat later ook bewezen werd⁸. Toch werden zijn foto en privéleven breed uitgesmeerd, terwijl men over de Reuzegommers strikt anoniem bleef. Het contrast in de behandeling is groot.

Niet alleen de milde boete en taakstraf wringt, hun strafbladen bleven ook nog eens blanco. Al verschijnen boetes normaliter wel op het strafblad, en mogen die volgens het arrest niet worden losgekoppeld van de werkstraffen, werd er besloten van de werkstraf de hoofdstraf te maken. Aangezien de andere straffen de hoofdstraf volgen, is de boete niet verschenen⁹. Die beslissing is vreemd.

De advocaat van één van de Reuzegommers getuigt dat een rijke cliënt veel beter te verdedigen valt, omdat er veel meer mogelijkheden zijn: “Je kunt expertises vragen, en tegenexpertises. Je kunt psychiaters aanstellen, deskundigen inschakelen om de deskundigen van justitie te beoordelen.”¹⁰

Elf van de achttien Reuzegommers hebben sinds de fatale doop hun diploma gehaald, de meesten daarvan afgestudeerd aan de KULeuven. Eind augustus van dit jaar mocht de toenmalige praeses van de studentenvereniging aan zijn doctoraat aan de UGent beginnen. Zou iemand met een andere achtergrond, die dezelfde misdaad beging, ook dezelfde kansen gekregen hebben? In Wallonië krijgt een man een gevangenisstraf van tien maanden nadat hij een storing aan de betaalautomaat ontdekte, en zo maandenlang gratis tankte¹¹. Dit jaar werden 14 klimaatactivisten schuldig bevonden voor de rechtbank, na een geweldloze actie. Ze werden na de arrestatie, in tegenstelling tot de Reuzegommers, wel 48 uur in voorhechtenis gehouden, het wettelijk toegestane maximum¹². Een tijd geleden werden vakbondsleiders Bruno Verlaeckt en Thierry Bodson  veroordeeld vanwege een staking: voorwaardelijke gevangenisstraffen en boetes¹³. Het recht op staken en de hele vakbondsbeweging, werden zelf bedreigd door het wetsontwerp van Van Quickenborne, dat door een protestverbod het recht op verzet bedreigde. Wanneer de werkende klasse zich mobiliseert, wordt ze gecriminaliseerd en aangevallen. Wanneer de rijken iemand mishandelen met de dood als gevolg, mogen ze beginnen aan hun doctoraat.

Het establishment en de elite verdedigen dezelfde belangen

Het zijn deze feiten die tonen dat we met een geval van klassenjustitie te maken hebben. Op hetzelfde moment zien we dat er een gedeelde mening heerst bij veel rechtse politici, bedrijfsmannen, juristen, enzovoort: dat het niet aan al de rest is, die niets te maken hebben met de zaak, om hier een mening over te vormen. Met andere woorden: stop met kritisch nadenken over hoe onze justitie in elkaar zit.

Onze voormalige Minister van Justitie, Van Quickenborne, beweert dat, “of de straffen nu te zwaar of te licht zijn, arrogantie niet strafbaar is”¹⁴. Bart De Wever vindt dat het het oordeel van de rechtsstaat is, en dat politici zich daar bij neer moeten leggen, en over zwijgen¹⁵. Federaal procureur Frédéric Van Leeuw schrijft op Twitter: “Justitie wordt ervan beschuldigd een klasse te zijn. Wij hebben altijd ongelijk. Afstand nemen van media en populaire emotie vormen net de garantie voor een zekere menselijkheid. TikTok-rechters, dat is het Wilde Westen.”¹⁶. Vanuit het establishment komt dus een duidelijke boodschap: leg jullie allemaal neer bij het status quo, en laat dingen gebeuren op de manier die daarvoor voorzien werd.

Feit blijft dat de bedrijfswereld, politieke wereld en juridische wereld nauw verbonden is. Ralph Miliband, socioloog en één van de bekendste academische marxisten van zijn generatie, beschrijft het probleem in zijn boek The State in Capitalist Society¹⁷. De politieke en economische elite – de staat en de rijken – zijn direct met elkaar verweven. Ze zitten allemaal in hetzelfde netwerk: ze gaan naar dezelfde scholen, zitten in dezelfde clubs, kennen dezelfde mensen. In het Verenigd Koninkrijk heb je de Bullingdon Club, aan de universiteit van Oxford. Daarin zaten onder andere Boris Johnson, David Cameron, de kleinzoon van Winston Churchill en een waslijst aan andere politici, bedrijfsmannen en mannen van de adel¹⁸. Ze staan bekend als een club van seksisme, geweld, racisme en machtsmisbruik, vaardigheden die, en dit zijn dan ook de zaken die in onze samenleving de sleutel zijn om toe te treden tot de elite. Met andere woorden: door een sociologisch mechanisme denken de rijken dat ze onaantastbaar zijn en komen ze door het juiste netwerk en de juiste middelen effectief sneller weg met hun wandaden.

Met Reuzegom is het niet anders: ex-leden hebben belangrijke posities als advocaten, politici of bedrijfsvoerders. De zoon van Antwerps provinciegouverneur Cathy Berx zat bij Reuzegom tijdens de periode van de feiten. De onderzoekszaak is zelfs een tijd verplaatst naar Hasselt, omdat een moeder van een Reuzegommer in het gerechtelijk arrondissement Antwerpen werkte, waar het normaal behandeld ging worden¹⁹. De ouders van de Reuzegommers hebben veel invloed en kennen de juiste mensen, waardoor ze de beste advocaten van het land konden betalen. Ook Reuzegom was op die manier een club om de rijke Vlaamse elite te trainen meedogenloos te handelen. We zien dezelfde sociologische mechanismen die Miliband beschrijft.

We moeten Sanda Dia elk jaar blijven herinneren. De beste manier om dat te doen, is door elk jaar stil te staan bij het grote onrecht dat Sanda en zijn familie is aangedaan. En door klassenjustitie te blijven aankaarten in de maatschappij.

1. De Smet, Tom, ‘De vader van Sanda Dia: ‘Reuzegom heeft me alles afgenomen’’, De Morgen, 29augustus 2020, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/nieuws/de-vader-van-sanda-dia-reuzegom-heeft-me-alles-afgenomen~b25808e0/.
2. Belorf, Keltoum, ‘Zaak Sanda Dia: “Het is fictie te denken dat er geen klassenjustitie zou bestaan”’, DeWereldMorgen, 21 juni 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2023/06/21/zaak-sanda-dia-het-is-fictie-te-denken-dat-er-geen-klassenjustitie-zou-bestaan/.
3. United Nations Human Rights, ‘Death penalty disproportionately affects the poor, UN rights experts warn’, 6 oktober 2017, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.ohchr.org/en/press-releases/2017/10/death-penalty-disproportionately-affects-poor-un-rights-experts-warn#:~:text=%E2%80%9CIf%20you%20are%20poor%2C%20the,from%20lower%20socio%2Deconomic%20groups.
4. De Smet, Tom, ‘De vader van Sanda Dia: ‘Reuzegom heeft me alles afgenomen’’, De Morgen, 29 augustus 2020, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/nieuws/de-vader-van-sanda-dia-reuzegom-heeft-me-alles-afgenomen~b25808e0/.
5. Huyberechts, Pieter, ‘Broer en beste vriend van Sanda Dia doorbreekt de stilte: “Ik voel alleen maar diep medelijden met die enge jongens”’, Het Nieuwsblad, 5 september 2020, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20200904_97758707.
6. Huyberechts, Pieter, ‘Hoe Reuzegom al voor de dood van Sanda Dia continue de grens verlegde: comazuipen, schachten verwonden en véél racistische praat’, Het Nieuwsblad, 4 december 2021, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20211202_96923037.
7. De Coninck, Douglas, ‘Dit is het overheersende gevoel: dat er ergens in het traject naar dit Reuzegom-arrest iets onoorbaars is gebeurd’, De Morgen, 29 mei 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/nieuws/dit-is-het-overheersende-gevoel-dat-er-ergens-in-het-traject-naar-dit-reuzegom-arrest-iets-onoorbaars-is-gebeurd~b9d23841/.
8. Lefelon, Patrick, ‘Oom van voorzitter Vlaamse Jeugdraad bekent dat 20 kg cocaïne van hem was’, De Morgen, 19 oktober 2022, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/snelnieuws/oom-van-voorzitter-vlaamse-jeugdraad-bekent-dat-20-kg-cocaine-van-hem-was~b49a5290/.
9. ‘De vraag die overblijft: behouden Reuzegommers hun blanco strafblad na uitspraak in zaak-Sanda Dia?’, Het Nieuwsblad, 26 mei 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20230526_95157002.
10. Bergmans, Eline, ‘Johan Platteau, advocaat van de ‘slechteriken’: ‘Een rijke cliënt kun je veel beter verdedigen’’, De Morgen, 23 juni 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/nieuws/johan-platteau-advocaat-van-de-slechteriken-een-rijke-client-kun-je-veel-beter-verdedigen~bfcd5158/
11. SudInfo, ‘Belgische man (42) krijgt gevangenisstraf van 10 maanden nadat hij duizenden euro’s benzine niet betaalt’, HLN, 3 augustus 2023, geraadpleegd op 1 december 2024, https://www.hln.be/binnenland/belgische-man-42-krijgt-gevangenisstraf-van-10-maanden-nadat-hij-duizenden-euro-s-benzine-niet-betaalt~a3055140/
12. Jacobs, Sarah, ’14 activisten schuldig, maar met opschorting van straf’, Greenpeace, 15 november 2023, geraadpleegd op 1 december 2023
13. ’17 vakbondsleden van ABVV in hoger beroep veroordeeld’, ABVV, 19 oktober 2021, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.abvv.be/17-vakbondsleden-van-abvv-hoger-beroep-veroordeeld
14. Simons, Kirsten & Lefèvre Lisa & Radio 2, ‘Minister Van Quickenborne in gesprek met Leuvense studenten over zaak-Sanda Dia: “Reuzegom is een moreel verwerpelijke club”’, VRT NWS, 8 juni 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/06/08/minister-van-justitie-gaat-in-gesprek-met-leuvense-studenten-ove/
15. ‘Ex-minister van Justitie Koen Geens noemt videoboodschap CD&V-voorzitter Sammy Mahdi ‘onoordeelkundig’’, De Morgen, 6 juni 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/snelnieuws/ex-minister-van-justitie-koen-geens-noemt-videoboodschap-cd-v-voorzitter-sammy-mahdi-onoordeelkundig~b97ad92c8/
16. Bulcke, Igor, ‘Federaal procureur Frédéric Van Leeuw reageert hard na kritiek Bouchez op ‘laksheid van justitie’: ‘TikTok-justitie uit het Wilde Westen’’, De Morgen, 6 juni 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/snelnieuws/federaal-procureur-frederic-van-leeuw-reageert-hard-na-kritiek-bouchez-op-laksheid-van-justitie-tiktok-justitie-uit-het-wilde-westen~ba8d8c17/
17. Miliband, Ralph, The State in Capitalist Society, VK: Merlin Press, 2009.
18. WikiPedia: Bullingdon Club, ‘Known members’, 3 november 2023, geraadpleegd op 1 december 2023, https://en.wikipedia.org/wiki/Bullingdon_Club#:~:text=Some%20members%20have%20gone%20on,featured%20in%20fiction%20and%20drama.
19. Lefelon, Patrick, ‘Zoon van Antwerpse rechter was aanwezig bij Reuzegom-doop: procureur wil dossier verplaatsen’, De Morgen, 20 december 2017, geraadpleegd op 1 december 2023, https://www.demorgen.be/nieuws/zoon-van-antwerpse-rechter-was-aanwezig-bij-reuzegom-doop-procureur-wil-dossier-verplaatsen~b0a910a7/.