Om de kwestie Nagorno-Karabach op te lossen, koos de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliev voor geweld en lokte hij het massale vertrek van de bevolking van de enclave uit. Deze militaire ‘oplossing’, mogelijk gemaakt door Turkse en Israëlische wapenleveringen, weerspiegelt ook het groeiende isolement van Armenië en zal slechts tijdelijk een einde maken aan de instabiliteit in de Kaukasus.

Het militaire offensief in Nagorno-Karabach dat Azerbeidzjan op 19 september lanceerde, stelde het land in staat de controle te krijgen over deze Armeense enclave op zijn grondgebied en zorgde ervoor dat de hele bevolking op de vlucht sloeg¹. Voor Jerevan hebben het opleggen van een strikte blokkade van negen maanden, de weigering van Azerbeidzjaanse zijde om de culturele en politieke rechten van de Armeniërs van Nagorno-Karabach te respecteren én de haatretoriek die door de hoogste autoriteiten in Bakoe werd gepropageerd, een klimaat gecreëerd dat dit massale vertrek moest uitlokken. Dat komt dus neer op etnische zuivering. Officieel blijft de deur naar terugkeer voor de Armeniërs open. Het ontbreken van concrete veiligheidsgaranties en de wrok die zich in drie decennia heeft opgestapeld doen echter vermoeden dat er geen kandidaten zullen opdagen voor hervestiging.

Betekent deze gebeurtenis het einde van een conflict dat vijfendertig jaar geleden begon? Niets is minder zeker. Destijds eisten de Armeniërs van Nagorno-Karabach zelfbeschikking op. Om ze te steunen bezette Jerevan aan het einde van de eerste oorlog in Nagorno-Karabach een gebied rond de enclave dat bijna 13 procent van het Azerbeidzjaanse grondgebied besloeg. De Azerbeidzjaanse bevolking moest er ophoepelen. Drie decennia later bevat de officiële propaganda van Bakoe – die de Republiek Armenië beschrijft als ‘West-Azerbeidzjan’ – nog steeds expansionistische elementen die nog meer oorlogen aankondigen.

Geconfronteerd met deze bedreigingen raakte Armenië geïsoleerd. Na zware militaire verliezen in de oorlog van 2020 is Jerevan er niet in geslaagd om zijn strijdkrachten te reorganiseren en uit te rusten. Rusland, de traditionele garant van de Armeense veiligheid, weigerde een wapencontract ter waarde van 400 miljoen dollar te ondertekenen. De militaire invallen van Azerbeidzjan in 2021-2022 stelden het land in staat de grens tussen de twee landen in zijn voordeel te hertekenen door strategisch hooggelegen terrein in te nemen. Noch Rusland noch de Verdragsorganisatie voor Collectieve Veiligheid (CSTO, waarvan Armenië lid is) hebben Bakoe toen veroordeeld, laat staan enige actie ondernomen om Armeens grondgebied te beschermen. Om uit zijn isolement te komen zoekt Armenië nieuwe bondgenoten, zoals India en Frankrijk. Het land doet dat met name om wapens te verkrijgen. Terwijl Jerevan zich op het Westen richt, verslechteren de traditionele betrekkingen met Rusland. Azerbeidzjan daarentegen verdiept zijn partnerschappen met Rusland, de Verenigde Staten en de Europese Unie, en consolideert zijn strategische alliantie met Turkije.

Om zijn isolement te doorbreken zoekt Armenië nieuwe bondgenoten, zoals India en Frankrijk, vooral om wapens te verkrijgen.

Waarom stond Rusland toe dat Azerbeidzjan een militaire oplossing doordrukte terwijl Moskou in november 2020 had ingegrepen om te voorkomen dat de Azeiri’s Nagorno-Karabach zouden innemen? Dat komt omdat de twee oorlogen plaatsvonden in verschillende geopolitieke contexten. In 2020 waren het twee Kaukasische staten die tegen elkaar streden over betwist grondgebied. Daarbij was een directe interventie van twee grootmachten: Turkije verleende militaire en politieke steun aan Bakoe en Rusland trad op als bemiddelaar tussen de strijdende partijen². Toen de Russische president Vladimir Poetin in november 2020 zijn interventiemacht inzette rond de enclave, was zijn doel extra invloed te verkrijgen in deze strategische regio. Hij deed dat ten eerste door de Russische militaire aanwezigheid uit te breiden en vervolgens door te proberen de bemiddeling tussen Armenië en Azerbeidzjan te monopoliseren en de kwestie van de status van Nagorno-Karabach voor onbepaalde tijd uit te stellen. Dit alles gebeurde ondanks het feit dat Bakoe duidelijk had gemaakt dat het zich niet zou neerleggen bij de status quo en dat het de volledige controle eiste over de enclave. Van een autonome status of veiligheidsgaranties voor de Armeense bevolking kon geen sprake zijn.

De hervatting van het conflict in 2023 vond echter plaats tegen de achtergrond van de confrontatie tussen Rusland en het Westen in Oekraïne. Voor Poetin hadden de militaire tegenslagen in dat land het strategische belang van Azerbeidzjan – en van zijn bondgenoot Turkije – vergroot, terwijl het belang van Armenië voor hem was afgenomen. Twee dagen voordat Moskou zijn ‘speciale militaire operatie’ lanceerde tegen Kiev, ontving het Kremlin de heer Aliyev in Moskou voor de ondertekening van een alliantiepact³. Sindsdien is Azerbeidzjan een platform geworden voor de wederuitvoer van Russische olie en dus een belangrijke partner voor het omzeilen van westerse sancties⁴. Als gevolg hiervan liet het Russische leger tijdens het offensief in september 2023 het terrein open voor het Azerbeidzjaanse leger. Dat suggereert dat er vooraf een overeenkomst was bereikt tussen Moskou en Bakoe. Verschillende Armeense politieke en militaire leiders uit Nagorno-Karabach, die zich onder de bescherming van Russische troepen hadden gesteld, werden gearresteerd door de autoriteiten in Bakoe, zonder dat Moskou tussenbeide kwam⁵.

Naar een heroverweging van de grenzen?

Geconfronteerd met wat in Jerevan wordt ervaren als in de steek gelaten door zijn belangrijkste bondgenoot, zocht premier Nikol Pachinian steun bij het Westen. Echte steun vond hij echter niet. De Europese Unie is tevreden met de verslechterde betrekkingen tussen Armenië en Moskou – de EU ziet het als een factor die Rusland in de Kaukasus verzwakt – en wil Azerbeidzjan niet van zich vervreemden. In juli 2022 reisde de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, naar Bakoe om de import van aardgas uit Azerbeidzjan te verhogen van 8 miljard kubieke meter naar 12 miljard kubieke meter in 2023, en naar ‘20 miljard kubieke meter over enkele jaren’⁶. Deze nieuwe overeenkomst zal de staatsbegroting jaarlijks 15,6 miljard euro extra opleveren⁷. Brussel vond het destijds niet nuttig om voorwaarden te verbinden aan de uitvoering van deze overeenkomst. Het eiste geen verbintenis om een vreedzame oplossing te vinden voor de kwestie Nagorno-Karabach. Het vroeg evenmin een einde te maken aan de onderdrukking van bepaalde religieuze kringen die te dicht bij Iran stonden of aan beteugeling van mensenrechtenactivisten.

De blokkade van de enclave heeft het standpunt van de EU niet veranderd. Toch waren de hefbomen aanzienlijk: koolwaterstoffen (die voornamelijk naar Europa gaan) maken 92 procent uit van de Azerbeidzjaanse export⁸. Tegen een achtergrond van de spanningen op de gas- en oliemarkten na de westerse sancties tegen Moskou, profiteerde Bakoe echter volop van de Brusselse gretigheid om toenadering te zoeken tot niet-Russische leveranciers.

De Verenigde Staten toonden een even opmerkelijke reserve. In nauwelijks vijf dagen vluchtte de hele bevolking van de enclave, maar Washington voerde zijn sanctiedreigementen van 6 september – toen Azerbeidzjan zijn troepen aan het opvoeren was –  niet uit⁹. De terughoudendheid van de VS heeft ook te maken met de secundaire voordelen die de Verenigde Staten hopen te behalen uit een Armeense nederlaag: een Russische terugtrekking uit de enclave. Het is maar de vraag of dat er van komt: Bakoe eist dit niet op korte termijn en de Russische aanwezigheid is gehergroepeerd op de belangrijkste communicatieroutes¹⁰. Moskou van zijn kant blijft Jerevan suggereren dat zijn grenswachten de door Bakoe opgeëiste landbrug moeten beveiligen om directe toegang te krijgen tot zijn exclave Nachsjivan en verderop tot Turkije.

De Europese Unie is tevreden over de verslechterde betrekkingen tussen Armenië en Moskou. Ze ziet dat als een factor van de Russische verzwakking in de Kaukasus.

Iran, de zuidelijke buur van de twee oorlogvoerende partijen, heeft zich altijd verzet tegen de opening van een dergelijke corridor op Armeens grondgebied. Die clausule die was opgenomen in de wapenstilstandsovereenkomst van 2020, werd door Jerevan nooit toegepast (net als de clausule over de opening van andere communicatieroutes in de regio, met name de grens tussen Turkije en Armenië, die door Ankara gesloten wordt gehouden). Voor Teheran opent dit de weg naar een heroverweging van de Kaukasische grenzen. Voor Teheran is dit een onaanvaardbaar precedent dat Bakoe’s irredentistische retoriek hekelt die gericht is tegen de Azerbeidzjaanse bevolking in het noorden.

Tot 2020 rekende de Islamitische Republiek op Rusland om de status quo in de zuidelijke Kaukasus te handhaven. Net als Armenië was Iran verbaasd dat Rusland de directe militaire betrokkenheid tolereerde van een grote externe mogendheid als Turkije, dat lid is van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Teheran is ook bezorgd over de militaire samenwerking tussen Azerbeidzjan en zijn rivaal Israël. Volgens het Stockholm International Peace Research Institute (Sipri) heeft Tel Aviv sinds 2014 voor meer dan 850 miljoen dollar aan wapens geleverd aan Bakoe, waardoor het land na India de grootste Israëlische afnemer is¹¹. Het bedrag van deze leveringen, die het offensief van september 2023 hebben helpen voorbereiden, zou veel hoger kunnen zijn¹². Iran is daarom bezorgd over de veiligheid van zijn noordwestelijke grens, waar Israëlische soldaten aanwezig zijn en in staat zijn om diepgaande operaties uit te voeren op zijn grondgebied. Tegenover de groeiende Israëlische en Turkse invloed organiseerde Teheran grootschalige militaire manoeuvres in oktober 2021, de eerste sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie.

De terughoudendheid van de VS heeft ook te maken met de secundaire voordelen die het hoopt te behalen bij een Armeense nederlaag, namelijk een Russische terugtrekking uit de enclave.

Dit machtsvertoon maakte weinig indruk op Bakoe. Iran probeert daarom de weg van de dialoog. Als alternatief voor de Zuid-Armeense corridor (regio Siounik) stelde het een doorgangsroute door zijn eigen grondgebied voor, met als doel Bakoe af te leiden van zijn meest brandende annexatieverleidingen ten opzichte van Armenië. Op 6 oktober ondertekenden Azerbeidzjan en Iran een intentieprotocol om een spoorweg aan te leggen. Op dezelfde dag werd een ceremonie gehouden om de funderingen te leggen voor een verkeersbrug en douane-infrastructuur in het dorp Agband, in de regio Zangilan. De diplomatieke adviseur van president Aliev, Hikmet Hajiyev, vertelde eind oktober aan de Amerikaanse website Politico dat de Zuid-Armeense corridor in de ogen van Bakoe zijn aantrekkingskracht had verloren en dat zijn regering geen plannen had om ‘deze regio’ (die ze bij haar Azerische naam Zanguezur noemt) ‘met geweld in te nemen’¹³.

De mondiale geopolitieke context is niet bevorderlijk voor een blijvende stabilisatie van de situatie in de Kaukasus. De oorlog in Oekraïne en het militaire offensief van Israël in Gaza zijn brandende conflicten die hebben geleid tot een versplintering van de dialoogplatforms in de regio. De grootmachten die betrokken zijn bij de Kaukasus – Rusland, Turkije, Iran, de Verenigde Staten, Israël en anderen – zijn in een hevige concurrentiestrijd verwikkeld op andere fronten. Tot 2020 was de oplossing van het Nagorno-Karabach-conflict gedelegeerd aan de Minsk Groep van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), gezamenlijk voorgezeten door Rusland, Frankrijk en de Verenigde Staten. Er is echter geen structuur voor in de plaats gekomen. Madrid en vervolgens Washington boden beurtelings aan om vredesonderhandelingen te organiseren. Maar de heer Aliev weigerde eraan deel te nemen uit wantrouwen van westerse vooringenomenheid. Op korte termijn lijkt een hervatting van de vijandelijkheden echter uitgesloten. Op 9 november zei het Azerbeidzjaanse staatshoofd in de marge van een militaire parade in Stepanakert (de voormalige ‘hoofdstad’ van Nagorno-Karabach die na de militaire herovering weer Khankendi is genoemd): ‘We willen geen nieuwe oorlog. We hebben onze doelen bereikt’¹⁴. Maar deze toezegging blijft opgeschort totdat er een definitief vredesakkoord is getekend. En dat is nog onzeker, met name door de netelige kwestie van de drie Azerbeidzjaanse enclaves in Armenië, in de regio’s Tavoesj en Ararat, die Bakoe nog steeds opeist. De heer Aliyev mag dan zijn oorlog om Nagorno-Karabach hebben gewonnen, de instabiliteit in de zuidelijke Kaukasus zal niet verdwijnen.

Vertaald door Jan Reyniers
Oorspronkelijk gepubliceerd in Le Monde diplomatique, december 2023. Volgens de overeenkomst die LMD en Lava in 2022 aangingen, herneemt Lava drie keer per maand een artikel in het Nederlands.

1. Zie Philippe Descamps, ‘Le Haut-Karabakh replonge dans le silence’, Le Monde diplomatique, ongepubliceerd artikel, november 2023.
2. Relations Russie-Turquie: le prisme du Haut-Karabakh’, Confluences Méditerranée, n° 124, Parijs, 2023.
3. Declaration on allied interaction between the Republic of Azerbaijan and the Russian Federation’, 22 februari 2022.
4. Zie Constant Léon, ‘L’ Arménie en quête de soutien’, Le Monde diplomatique, mei 2023.
5. Bako Sahakian et Arkadi Ghoukassian ne voulaient pas quitter l’Artsakh’ (in het Armeens), Aravot, Jerevan, 13 oktober 2023.
6. Statement by President von der Leyen with Azerbaijani President Aliyev’, European Commission, 18 juli 2022.
7. Adrien Pécout en Faustine Vincent, ‘Arménie : la hausse des importations de gaz d’Azerbaïdjan met l’Europe dans l’embarras’, Le Monde, 7 oktober 2023.
8. Ingilab Ahmadov, ‘Azerbaijan is among the exporters of low value-added variety of products’, Baku Research Institute, 4 september 2023.
9. International Crisis Group, ‘Responding to the humanitarian catastrophe in Nagorno- Karabakh’, 29 september 2023.
10. Russisch contingent voor vredeshabndhaving in Nagorno Karabach, grafiek (in het Russisch), 11 november 2023.
11. ‘Importer/Exporter TIV tables’, 2023.
12. Avi Scharf en Oded Yaron, ‘92 flights from Israeli base reveals arm exports to Azerbaijan’, Haaretz, Tel-Aviv, 6 maart 2023; Isabel Debre, ‘Israeli arms quietly helped Azerbaijan retake Nagorno-Karabakh, to the dismay of region’s Armenians’, Associated Press, 5 oktober 2023.
13. Gabriel Gavin, ‘Avoiding another war in the former Soviet Union’, Politico, 30 oktober 2023.
14. Ilham Aliyev: “We do not need a new war”, JAM News, 9 november 2023.