Netflix’ The Queen’s Gambit toont een Koude Oorlogswereld ver van de gebruikelijke Hollywood-verhaaltjes. De schurken zijn voor onze heldin niet haar Sovjet-schaakrivalen, maar de klassentirannie van de Amerikaanse voorstad.
In misschien wel de meest onvergetelijke scène in de Netflix-miniserie The Queen’s Gambit weigert schaakwonder Beth Harmon een anticommunistische verklaring te ondertekenen.
Tegen de tijd dat we deze scène bereiken, heeft Beth de kans verdiend om deel te nemen aan het wereldkampioenschap schaken in de Sovjet-Unie, nadat ze de hoogst gerangschikte speler in de Verenigde Staten is geworden. Ondanks haar status als nationaal kampioene, kan ze zich de reis naar Moskou niet alleen veroorloven. Daarop stelt de organisatie Christian Crusade voor om haar vlucht te betalen. Maar er zit een addertje onder het gras: in ruil voor de financiering eisen vertegenwoordigers van de organisatie dat Beth een publieke verklaring aflegt tegen de “verspreiding van het communisme”.
Het feit dat de verspreiding van het communisme ook de verspreiding van het atheïsme impliceert, is, zoals zij zeggen, gewoon een “marxistisch-leninistisch feit”. Nadat ze de vooraf geschreven verklaring heeft overlopen, wijst Beth het aanbod zonder pardon af. Als dat betekent dat ze haar naam moet verbinden aan “klote onzin,” neemt ze het geld liever niet aan.
Deze scène is zo gedenkwaardig, deels omdat ze alles samenvat wat Beth tot zo’n boeiende hoofdpersoon maakt – ze geeft de kijker een momentopname van haar zelfvertrouwen, integriteit en vrijmoedigheid. Maar bovendien leent het zich ook om gelezen te worden als een expliciete verklaring van de politiek van de serie – een politiek die opvallend kritisch is ten opzichte van zowel het anticommunisme van de Koude Oorlog als het reëel bestaande Amerikaanse kapitalisme.
Het leven onder het reëel bestaande kapitalisme
Beths leven in de Verenigde Staten van de jaren 50 en 60 lijkt in geen enkel opzicht op het klassieke Hollywood-beeld in de hoogdagen van de Fordistische utopie. Beths biologische vader is het slachtoffer van het kerngezin en weigert zijn affaire met haar hoogbegaafde wiskundige moeder toe te geven, omdat hij zijn burgerlijke familie-idylle niet in gevaar wil brengen. Haar moeder lijdt aan een geestesziekte, pleegt uiteindelijk zelfmoord en laat Beth als wees achter.
De sociale realiteit die Beth verhindert haar volledige potentieel te bereiken is het ogenschijnlijk vrije kapitalisme.
Beth wordt in haar vroege tienerjaren geadopteerd, wat een beetje stabiliteit in haar leven brengt. Maar haar nieuwe thuis is nauwelijks een liefdevollere omgeving dan het weeshuis waarin ze opgroeide. Beths adoptievader minacht en betuttelt zijn depressieve vrouw, die concertpianiste wilde worden maar de rol van huisvrouw kreeg toebedeeld. Hij stemt in met de adoptie, vooral om zijn vrouw een bezigheid te geven. Intussen lijken zij en Beth alleen iets van echt geluk te benaderen als ze samen drinken in hotels, zonder mannen.
Naast Beths adoptievader komen vrijwel alle andere personages in de serie die een “normaal” middenklasse-leven leiden er ongelooflijk slecht uit. De eigenaar van de winkel in Beths kleine stadje in Kentucky gooit liever zijn onverkochte schaakmagazines in de prullenbak dan ze aan Beth te geven. Haar romantische partners projecteren de vrouw van hun dromen op haar zonder zich open te stellen voor haar trauma of persoonlijke geschiedenis. Haar klasgenoten sluiten haar uit van hun kliekjes wegens haar kleding, die aangeeft tot welke sociale klasse men behoort.
De enige mensen met wie Beth echt een band heeft in de serie zijn haar adoptiemoeder, de conciërge in het weeshuis die haar leert schaken, een zwarte medewees en zich later in haar leven aansluit bij de radicale burgerrechtenorganisatie, en bohemientypes die een leven leiden dat losstaat van sociale clichés – kortom, mensen die in de marge van de (kapitalistische) samenleving leven.
Sovjetschaakparadijs
Maar wat vooral interessant is aan The Queen’s Gambit is hoe het breekt met de gebruikelijke Hollywoodiaanse voorstellingen van de Koude Oorlog. De Sovjets zijn goed gekleed en beleefd, en grootmoedige winnaars en verliezers. Zij hebben geen complexen ten opzichte van de Verenigde Staten, noch voelen zij zich gedwongen hun superioriteit over hun tegenstanders door middel van propaganda te doen gelden. In hun samenleving brengen grote groepen gepensioneerden urenlang samen in parken door met schaken. Zelfs een individuele sport als schaken wordt behandeld als een teamprestatie, omdat de gemeenschap als belangrijk wordt beschouwd.
Anderzijds is solidariteit in de Verenigde Staten een buitenlands concept. Alles kan worden bereikt, maar niet door iedereen. Zij die geen belangstelling voor schaken hebben maar wel geld, kunnen een schaakspel kopen; anderen kunnen dat niet. Veel van de klassieke symbolen van de superioriteit van de Amerikaanse manier van leven, zoals Elvis Presley-films in drive-in theaters, zijn niet toegankelijk voor mensen in omstandigheden zoals die van Beth. Goedkope alcohol, pillen en sigaretten zijn echter gemakkelijk verkrijgbaar voor iedereen die de realiteit wat wil verzachten.
Solidariteit is voor de Verenigde Staten een buitenlands concept.
Tegen de achtergrond van het beeld van het leven in de Sovjet-Unie tegenover dat in de Verenigde Staten, lijkt de voorstelling van het Amerikaanse anticommunisme in The Queen’s Gambit des te grotesker. Christian Crusade, de beweging onder leiding van reactionaire fundamentalisten die zichzelf zien als dienaars van God, heeft als voornaamste functie het binnenlands klassenbewustzijn en de internationale solidariteit onder de arbeidersklasse te verhinderen.
Reactionaire nostalgie is niet meer wat het geweest is
We moeten een gevoel van perspectief behouden bij het analyseren van het politieke nut van elk tv-drama, vooral een op Netflix – een streamingplatform in handen van miljardairs dat evengoed hagiografieën voor rijke en machtige kapitalisten in de aanbieding heeft. Toch is het opmerkelijk hoe openhartig The Queen’s Gambit ingaat tegen het standaardverhaal van de Koude Oorlog waarin het “vrije” kapitalistische Westen het moet opnemen tegen de schurk van het “totalitaire” communistische Oosten.
In de wereld van The Queen’s Gambit is de enige “schurk” waar Beth het moet opnemen tegen de sociale realiteit die haar verhindert haar volledige potentieel te bereiken. En deze realiteit is een product van het ogenschijnlijk vrije kapitalistische systeem. Uiteindelijk kan Beth deze hindernissen alleen overwinnen door solidair met anderen op te treden. Deze les leert zij in niet geringe mate van haar schaak “tegenstanders” in de Sovjet-Unie, een samenleving die veel meer dan de Amerikaanse samenleving de waarde van solidariteit waardeert.
Ongeacht of kijkers van The Queen’s Gambit dezelfde les leren als Beth, één ding is zeker: de immense populariteit ervan doet vermoeden dat het Koudeoorlogverhaal niet langer de hegemonie geniet die het ooit had. Vanuit een antikapitalistisch perspectief kan dit alleen maar als een goede zaak worden gezien.
