De organisatoren hebben hun ambitie uitgesproken om de eerste duurzame, inclusieve en ondersteunende Spelen voor te bereiden. In Seine-Saint-Denis, waar een groot deel van de faciliteiten wordt gebouwd, zien we nu al de realisatie – maar ook de grenzen – van deze beloften op het gebied van arbeidsomstandigheden en economische en sociale voordelen.

“We hebben bewezen dat we sociaal verantwoordelijk kunnen zijn, zo niet voorbeeldig. Op 23 september 2023 sprak Bernard Thibault, voormalig hoofd van de Confédération générale du travail (CGT), deze woorden uit op het podium van de Cité du cinéma in Saint-Denis, in zijn hoedanigheid van medevoorzitter van het toezichtcomité voor het sociale handvest van de Olympische Spelen van Parijs 2024.

Tegelijkertijd was Moussa H. zijn dienst aan het afmaken. Ook hij kent de Cité du Cinéma goed: het grenst aan de locatie van het atletendorp. Hij heeft er een paar maanden in het zwart gewerkt. Op deze dag, zittend in de herfstzon, neemt hij zijn tijd. Hij is in 2008 vanuit Mali naar Frankrijk gekomen en heeft net zijn eerste verblijfsvergunning voor een jaar gekregen. “Ik heb al die jaren met angst in mijn maag geleefd. Zelfs ’s avonds, thuis, was ik bang om gearresteerd te worden.” Geen papieren, wel werk: “In die vijftien jaar heb ik nooit langer dan drie maanden zonder werk gezeten. In de bouw is er altijd behoefte aan arbeiders zonder papieren. De Olympische Spelen vormen daar geen uitzondering op.”

Zijn specifieke identiteitskaart voor de bouwsector en openbare werken (BTP-kaart) zit altijd in zijn portefeuille. Dankzij dit kleine stukje geplastificeerd karton heeft H. het toekomstige Olympisch dorp in het hart van de nieuwe wijk Pleyel, aan de Quai de Seine in Saint-Denis, dagelijks kunnen betreden. Hij werd onder een schuilnaam ingehuurd door een team van onderaannemers in de bouw. Die richtten bedrijven op of verkochten ze met zeer weinig aandelenkapitaal van slechts €1.000 en €2.000. “Dat gebeurde niet in een uitzendbureau! Het is mond-aan-mondreclame. Je stuurt je documenten per sms of WhatsApp en de volgende dag krijg je het adres. Niemand geeft erom of het om onze echte identiteit gaat.” Volgens het CGT-kantoor in Bobigny hebben minstens honderd arbeiders zonder papieren deelgenomen aan de bouw van de Olympische installaties. Dat is slechts een klein deel van het personeel, aangezien de bouw van deze installaties bijna twintig miljoen werkuren heeft gekost¹.

Het parket van Bobigny stelde een vooronderzoek in wegens zwartwerk nadat de arbeidsinspectie in juni 2022 aan het licht bracht dat er arbeiders zonder papieren aanwezig waren op de werf. Een paar maanden later besloten tien van hen – waaronder H. – de grote bouwbedrijven Vinci, Eiffage, Spie Batignolles en GCC en acht van hun onderaannemers voor de arbeidsrechtbank te dagen wegens uitbuiting.

De zaak leidde tot de regularisatie van vijfentwintig werknemers. “We hadden geen arbeidscontract, geen loonstrookje en nog minder vakantiegeld of overuren”, zegt de 40-jarige. “We hadden geen schoenen of veiligheidsuitrusting, behalve een helm, als we die nog hadden, en een paar handschoenen voor de hele week.” De arbeiders zonder papieren, die als bouwvakkers worden ingehuurd, moeten overal voor klaar staan: metselen, vijzelen, schoonmaken, bekistingen verwijderen. “Elke ochtend vertelt een teamleider je waar je heen moet. Je moet het accepteren, anders word je vervangen. Voor ons is het overleven”, zegt hij.

Volgens het CGT-kantoor in Bobigny waren er minstens honderd arbeiders zonder papieren betrokken bij de bouw van de Olympische faciliteiten.

In juni 2018 verwelkomden de vijf representatieve werknemersvakbonden de ondertekening van een sociaal charter, samen met de werkgeversorganisaties. Het werd opgesteld tijdens de biedfase en werd zelfs gebruikt als argument in de Parijse campagne om de Spelen binnen te halen. Vervolgens werd er een toezichtscomité opgericht, gezamenlijk voorgezeten door Thibault en Dominique Carlac’h, vicevoorzitter van de Mouvement des Entreprises de France (Medef).

In een perscommuniqué van 4 maart 2021 heeft de Société de livraison des ouvrages olympiques (Solideo) zich ertoe verbonden “bouwplaatsen te beheren die een sociale voorbeeldfunctie vervullen door illegale arbeid, concurrentievervalsende praktijken en discriminatie te bestrijden en de kwaliteit van de arbeidsomstandigheden te garanderen”.

Volgens Jean-Pascal François, federaal secretaris van de CGT Construction, kwam daar ondanks het handvest van Solideo weinig van terecht: “De handvesten hebben de verdienste te bestaan, maar het is duidelijk dat als de vakbonden geen druk uitoefenen, het bij een intentieverklaring blijft. Bovendien hebben we, ondanks de beloften, veel moeite gehad om op de bouwplaatsen te komen.” De oorzaak: trapsgewijze onderaanneming en de moeilijkheid om de verantwoordelijkheid van de opdrachtgevers aan te tonen. “Het is een prijsprobleem: de hoofdaannemer maakt een marge op zijn onderaannemers. Maar hoe meer tussenpersonen je hebt, hoe minder geld er overblijft voor wat wij ‘het handje’ noemen. Dus hebben ze de neiging om vals te spelen”, beaamt Philippe Servalli, voorzitter van de Fédération française du bâtiment Grand Paris Île-de-France. “Dit zijn inderdaad veel voorkomende situaties in de bouwsector, maar dit soort praktijken hoort niet thuis op de bouwplaats van de Spelen. Het is onze plicht om het goede voorbeeld te geven en daar verandering in te brengen”, benadrukte Antoine du Souich, Directeur Strategie en Innovatie bij Solideo, na de eerste klacht van de Malinese arbeiders. De arbeidsinspectie voerde naar verluidt meer dan duizend inspecties uit. Maar een paar maanden later, in oktober 2023, blokkeerden een honderdtal arbeiders zonder papieren de bouwplaats van de Arena, het toekomstige overdekte Olympisch stadion in de wijk La Chapelle, om te eisen dat ook zij geregulariseerd zouden worden, met de steun van de Confédération nationale des travailleurs – Solidarité ouvrière (CNT-SO). “Geen papieren, geen Olympische Spelen”: de bezetting werd in december hervat om de terugkeer van de demonstranten te eisen, die na de beweging in oktober waren ontslagen.

Begin 2024 heeft het toezichtcomité van het Sociaal Handvest 167 arbeidsongevallen vastgesteld, waarvan 27 ernstig, maar geen met dodelijke afloop. “De Olympische Spelen zijn een wereldwijde mediashow, dus het is waar dat er middelen zijn ingezet op het gebied van preventie en bescherming. Maar je hoeft alleen maar de weg over te steken om de dodelijke ongevallen te tellen”, vervolgt François. De organisatoren van de Spelen hebben de ongevallen en sterfgevallen op de bouwplaatsen van de Grand Paris Express stations of degenen die betrokken zijn bij het schoonmaken van de Seine niet meegerekend. Zo is er de dood van Seydou Fofana, 21 jaar, met een arbeidsintegratiecontract, die in april 2023 van een betonnen plaat viel. Of die van Amara Dioumassy, een 51-jarige arbeider die in juli van hetzelfde jaar werd overreden door een busje. “Maar deze werken werden wel degelijk uitgevoerd met het doel op tijd te worden opgeleverd voor de Olympische Spelen”, zegt de vakbondsman.

Als je een Olympisch zwembad bouwt dat meer dan €100 miljoen kost, is het je vergeven als je denkt dat het niet door een KMO zal worden gedaan.

Onder de andere doelstellingen die in het sociaal handvest zijn opgenomen, stonden lokale economische spin-offs bovenaan de lijst. Voor de bouw van de Olympische installaties heeft Solideo zich ertoe verbonden om 25% van de contractwaarde ter beschikking te stellen van zeer kleine ondernemingen (ZKO’s), kleine en middelgrote ondernemingen (KMO’s) en organisaties uit de sociale economie (ESS-SEO’s), wat neerkomt op bijna 500 miljoen euro. Vooral de inwoners van Seine-Saint-Denis zouden van deze spin-offs profiteren, want daar zullen de meeste evenementen plaatsvinden. Twee platforms – Entreprises 2024 en ESS 2024 – werden in april 2019 opgericht om aanbiedingen en ondersteunende structuren te identificeren.

De Olympische Spelen hebben al een bittere smaak achtergelaten in de mond van de werknemers van de wijkvereniging van Saint-Denis.

Vier jaar later kondigt de directeur van Solideo, Nicolas Ferrand, trots aan: “We zitten op tijd, binnen het budget en op schema.” Op het eerste gezicht is de doelstelling zelfs overtroffen, met €780 miljoen die afgelopen december is vastgelegd ten gunste van 2.241 ZKO’s of KMO’s en 119 SEO-structuren. Aan de andere kant blijven de lokale spin-offs laag. Afgelopen juli was 103 miljoen euro toegewezen aan bedrijven gevestigd in Seine-Saint-Denis, dat is slechts 5,5% van het totale bedrag.

“Als je een Olympisch zwembad bouwt dat meer dan 100 miljoen euro kost, is het je vergeven als je denkt dat het niet door een KMO zal worden gedaan. Maar afgezien daarvan”, betreurt Servalli, “hadden we secundaire werken die volledig toegankelijk waren voor lokale KMO’s, en we realiseerden ons dat de contracten waren gegroepeerd om prioriteit te geven aan middelgrote bedrijven, met andere woorden nationale bedrijven met enkele duizenden werknemers. Volgens een studie van de regionale economische eenheid voor de bouw van Île-de-France (CERC-IDF) ging slechts 14% van de opdrachten voor ruwbouw naar ZKO’s of KMO’s, terwijl het marktaandeel voor afwerkingswerken oploopt tot 33%.

De tweede gekwantificeerde doelstelling van Solideo bestond erin 10% van de gepresteerde uren te besteden aan de professionele integratie van mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt en inwoners van prioritaire stadswijken. In dit opzicht lijkt de missie te zijn volbracht, met doelstellingen die eind december 2023 met 108,8% waren overtroffen, aldus het toeleveringsbedrijf voor de Spelen. “De gok heeft op twee punten geloond: meer dan de helft van de deelnemers komt uit het departement”, zegt Mathieu Hanotin, burgemeester van Saint-Denis.

Op papier lijkt het verhaal van Halage een onverwacht succes. Dit werk-integratieproject werd dertig jaar geleden opgericht op l’île-Saint-Denis. Het heeft nu 130 mensen in dienst, waarvan 90 in werk-integratieprogramma’s, gespecialiseerd in het ontwikkelen van groenzones en het herstellen van braakliggende terreinen. In drie jaar tijd heeft de vereniging verschillende contracten binnengehaald voor het kweken van planten en het groener maken van Olympische structuren. Halage werkt rechtstreeks samen met Solideo, en als medecontractant met ‘traditionele’ bedrijven of als onderaannemer op specifieke percelen. “Het is een echte erkenning van ons werk. Ik durf zelfs te stellen dat we een argument zijn geworden om de kandidatuur te winnen”, zegt Stéphane Berdoulet, medevoorzitter van de vereniging. “Het is een manier om onze mensen in de integratieregelingen, die maar al te vaak onzichtbaar zijn, hun waardigheid terug te geven”, vervolgt hij, zonder de verloren contracten en bepaalde moeilijkheden te verdoezelen: “De grootste teleurstelling was een contract voor de productie van vruchtbare substraten waarvoor we het moesten opnemen tegen een bedrijf met een prijsofferte die enkele honderdduizenden euro’s lager lag. Het is de wet van de sterkste bieder. Voor spelers zoals wij vereisen veel van de contracten voor de Olympische Spelen de oprichting van consortia van verschillende bedrijven en de reactietijden zijn erg kort. Bovendien mogen deze opdrachten er niet toe leiden dat we de belangrijkste klanten verliezen met wie we de rest van de tijd werken.”

Deze Olympische Spelen hebben al een bittere nasmaak achtergelaten bij de werknemers van de Régie de quartiers de Saint-Denis, een vereniging die sociale en professionele integratie en sociale steun biedt aan mensen die moeilijker aan de slag kunnen. “Na zes of zeven ontmoetingen nam projectontwikkelaar Icade ons op in zijn offerte voor de constructie van dertien gebouwen in het atletendorp”, legt directeur Mathieu Glaymann uit. Voor ons vertegenwoordigde het schildercontract ongeveer tweehonderdduizend uur over vier jaar. En uiteindelijk profiteerden de vijfhonderd werknemers van… nul werkuren! In het kader van de bouw en de omvorming van de dorpswijk tot woonwijk in november 2019 heeft Solideo een consortium gekozen voor de bouw van blok D. Na de verkoop van de grond zal het consortium (Icade, Caisse des Dépôts en CDC Habitat) een contract afsluiten met SPIE Batignolles voor de constructie van twaalf gebouwen. SPIE Batignolles, dat ook wordt aangeklaagd voor zwartwerk en het tewerkstellen van arbeiders zonder papieren, koos ervoor om het contract niet aan de wijkvereniging van Saint-Denis te gunnen. “Op dat moment leek iedereen dat erg te vinden, maar niemand kon er iets aan doen. Noch Icade, noch Solideo, noch onze verkozenen,” betreurt Glaymann.

“Helaas gebeurt dit de hele tijd. In de biedingsfase beloven projecteigenaren het beste, waarbij ze namen noemen zoals de régie des quartiers (buurtbeheer), maar daarna, geconfronteerd met beperkingen en bouwbedrijven, zijn de beloften niet meer zo zeker”, geeft Nicolas Peyronnet toe. Peyronnet is directeur van ESS 2024, een van de twee platforms die aanbiedingen inventariseren en SEO-structuren ondersteunen. “Dit geval is betreurenswaardig en het is waar dat de algemene aannemers geen akkoord hebben kunnen bereiken met Icade over de keuze van het buurtbeheer”, geeft Souich toe. Solideo antwoordt ook dat er boetes zijn ingevoerd voor het niet naleven van de verplichtingen. Deze bedragen 60 euro per niet uitgevoerd integratie-uur. “We weten heel goed dat bedrijven deze kosten in hun contractprijzen opnemen”, zegt Glaymann.

We kwamen overeen het uurtarief te verlagen naar €25 per werknemer, maar dat was nog steeds te duur voor Bouygues.

Hetzelfde gebeurde met het schilderen van het aquacentrum en vervolgens met het schoonmaken van het terrein. “In het eerste geval stemden we ermee in het uurtarief te verlagen tot €25 per werknemer, maar dat was nog steeds te duur voor Bouygues. We geloofden echt in het tweede contract”, legt de directeur van de wijkinstantie uit, die erop wijst dat het contract voor een verschil van €5.000 en met het oog op “een beter serviceaanbod” werd gegund aan SP3, een bedrijf van buiten Seine-Saint-Denis.

Voor de rest zijn de doelstellingen voor het aantal uren werkervaring weliswaar gehaald, maar dit is voornamelijk (39%) te danken aan uitzendbureaus voor arbeidsintegratie (ETTI’s), gevolgd door leercontracten (14%). Slechts 8% had een integratiecontract en 6% een conventioneel contract van bepaalde duur². “Buurtbemiddelingsbureaus werken bijvoorbeeld met mensen die verder van een baan af staan dan ETTI’s”, legt Henry Bayle uit. Hij is adjunct-afgevaardigde voor institutionele relaties bij Inser’Eco93. Toch zijn het deze laatste die de voorkeur krijgen van bedrijven die graag het vakje “integratie” willen aanvinken. In Seine-Saint-Denis is het aantal ETTI’s gestegen van vier naar elf, en sommige hebben meerdere vestigingen in het gebied. Dit geldt met name voor Humando, een dochteronderneming van de Adecco uitzendgroep.

“Onmogelijk om grootschalige diensten toe te vertrouwen aan een groot aantal kleine structuren.”

Een andere strategie die door grote bedrijven wordt gebruikt om contracten in de wacht te slepen én aan de integratie-eisen te voldoen, is het opzetten van sociale joint ventures. Dit zijn structuren die ontstaan door de fusie van een vereniging zonder winstoogmerk en een privébedrijf. In de naburige departementen Val-de-Marne en Hauts-de-Seine heeft de Id’ees Groep in oktober 2019 twee inclusiebedrijven in deze vorm opgericht: Baseo, met Vinci Construction, en Tridev, met EuroVia.

In tegenstelling tot Solideo heeft het Organisatiecomité voor de Olympische en Paralympische Spelen (Cojop) geen specifieke doelstellingen vooropgesteld. In plaats daarvan heeft het ervoor gekozen om een inkoopcode in te voeren voor zijn contracten, die in totaal 2,7 miljard euro bedragen. “We hebben de volgende vragen gesteld aan iedereen die op onze contracten heeft ingeschreven: wat doet u op het gebied van de circulaire economie? Wat doet u om de koolstofvoetafdruk te beperken? Wat doet u voor werkzoekenden? En tot slot, wat doet u om impact te genereren in de regio’s?” legt Marie Barsacq uit. Zij is directeur Impact en Legacy van de commissie. Een van de gebruikte methodes was het toewijzen van contracten of het uitvoeren van “reverse sourcing” waarbij de diensten die door lokale bedrijven worden aangeboden als basis worden gebruikt voor het publiceren van compatibele contracten, of het direct reserveren van contracten voor spelers op het gebied van inclusie en handicap.

Het systeem werkte goed voor een consortium van negen organisaties uit Seine-Saint-Denis en het zuiden van Parijs, dat het contract in de wacht sleepte voor het leveren van wasserijdiensten in het Olympisch dorp: elf locaties voor atleten, elke dag van de Olympische Spelen open van 5 uur ‘s ochtends tot 10 uur ‘s avonds, goed voor een contract van meer dan 1,7 miljoen euro voor twee maanden. “Op het hoogtepunt zullen er vierhonderd mensen werken”, zegt Cumhur Guneslik, directeur van de vereniging voor sociale integratie Énergies.

In 2017, toen Parijs de Spelen toegewezen kreeg, waarschuwde Thibault: “De echte uitdaging is wat er daarna gebeurt.”

In Pantin wordt het bedrijf Lemon Tri ook vaak genoemd als een succesverhaal: naast het grote Suez-afvalcentrum liggen in het magazijn grote stapels verpakt karton. Eind 2021 is het gecertificeerde recyclingbedrijf gekozen om deel te nemen aan de inzameling en recycling van tien miljoen kurken, die zullen worden hergebruikt voor het maken van stoelen voor de Arena en het Olympisch zwembad. Het bedrijf heeft onlangs ook een belangrijk contract van Coca-Cola binnengehaald voor het inzamelen van plastic flessen in al haar vestigingen. “We voldeden aan alle drie de criteria: MKB, SEO en lokaal. We waren dus de ideale kandidaat”, lacht Augustin Jaclin, medeoprichter van Lemon Tri. Hij zegt echter dat hij aarzelde om voor bepaalde contracten te solliciteren: “Als het om een heel grote deal voor een heel korte termijn gaat, moet je zeker zijn van de spin-offs. Volumes en de groottes van de bestellingen kunnen een belemmering vormen als je niet de capaciteit hebt om ze uit te voeren. Ik ga geen vijftig mensen aannemen en miljoenen investeren in apparatuur zonder de garantie dat het niet als een soufflé uit elkaar valt.”

Peyronnet ontvangt gasten in het hoofdkantoor van het Yunus Centre, opgericht aan de oevers van de Seine op initiatief van Muhammad Yunus, uitvinder van het microkrediet en winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 2006. Vanaf het begin heeft de directeur van ESS 2024 de strategie gesteund om de Spelen open te stellen voor SEO-bedrijven. “De taak is niet altijd gemakkelijk geweest. We moesten ons sterk maken bij degenen die verantwoordelijk waren voor het voorschrijven van grote contracten. Het was onmogelijk om grote, technische en omvangrijke diensten toe te vertrouwen aan een kleine of talloze kleine organisaties. Sommige afdelingen waren meteen verkocht, omdat ze er de waarde van inzagen. Voor anderen, zoals evenementen, was de uitdaging vooral om een grootse openingsceremonie te organiseren”, vertelt Peyronnet. “Maar ons doel is om deel uit te maken van een verandering van model die ook de toekomstige organisatie van de Olympische Spelen zal bepalen, zodat het de norm wordt.”

Cojop wijst erop dat het prijscriterium slechts 30-40% van het totaal uitmaakte, vergeleken met 60% in traditionele overheidscontracten. Intern ontkent echter niemand dat lokale organisaties, organisaties voor sociale integratie of gehandicaptenorganisaties vaak te maken kregen met de vereisten van de Spelen: kosten en deadlines. Maar volgens het organisatiecomité, dat weigerde om de aard en de omvang van de sancties bekend te maken die werden opgelegd in geval van niet-naleving van de verplichtingen, werden er geen sancties toegepast omdat de resultaten “in overeenstemming waren met de aangegane verplichtingen en sommige deze zelfs overtroffen”. En dan hebben we het nog niet eens over het tiental bedrijven dat partner is van de Olympische Spelen, zoals Orange, Coca-Cola, Allianz en Sodexo, die verantwoordelijk zijn voor bijna de helft van de dienstverlening en die zich niet aan de doelstellingen van Cojop hebben gehouden.

“Als gekozen vertegenwoordiger zie ik onze rol als een positieve aanmoediging. Ik vecht om de troeven van onze regio in de kijker te zetten, maar iedereen heeft zijn eigen verantwoordelijkheid. Wij zijn niet de organisatoren van het evenement, ik wil geen keuzes opleggen en ik heb niet de mogelijkheid om de keuzes die gemaakt worden te controleren. Achteraf maken we de balans op.” De burgemeester van Saint-Denis en voorzitter van de gemeente Plaine, de heer Hanotin, vermeed zijn rol tijdens de gunning van de contracten, maar weet dat de vraag over de erfenis van de Spelen nog sterker zal opkomen wanneer de wedstrijden voorbij zijn. Met in de eerste plaats de vraag naar de economische en sociale spin-offs op lange termijn voor de inwoners van Seine-Saint-Denis. “Het is niet de bedoeling dat alle banen die door de Olympische Spelen worden gecreëerd permanent zijn, dus we moeten kwalificatietrajecten ontwikkelen zodat de werknemers hun baan verlaten met een grotere inzetbaarheid”, legt de burgemeester uit. In de gemeente Plaine, die Aubervilliers, Épinay-sur-Seine, L’Île-Saint-Denis, La Courneuve, Pierrefitte-sur-Seine, Saint-Denis, Saint-Ouen-sur-Seine, Stains en Villetaneuse omvat, zetten de gekozen vertegenwoordigers zich in voor de transformatie van het gebied. Het doel is om er “de belangrijkste toeristische bestemming in de regio Île-de-France van te maken, door ons merkimago te veranderen”. “Om dit te bereiken moeten we de ontvangst- en horecaberoepen ontwikkelen, die geen sectoren zijn die verplaatst kunnen worden en die dus ten goede komen aan de lokale bewoners”, stelt Hanotin.

De transformatie van de stad, die momenteel voor 52% uit sociale woningen bestaat en bediend wordt door vier nieuwe metrolijnen, zal gevolgen hebben voor de huizenprijzen en de toegang tot huisvesting. Op 24 juni lanceerde Vinci de verkoop van 174 appartementen in haar Apogée-residentie ten noorden van het Olympisch Dorp. Met een gemiddelde prijs van €7.000 per vierkante meter (vergeleken met een bereik tussen €2.000 tot €4.000 in de rest van het departement), weten de meeste van de huidige bewoners van Saint-Denis dat ze uitgesloten zullen worden. In 2017, toen Parijs de Spelen kreeg toegewezen, waarschuwde de Thibault: “De echte uitdaging is wat er daarna gebeurt.”

In samenwerking met Le Monde Diplomatique, mei 2024. Vertaald door Jan Reyniers.

1. Vincent Biausque en Cécile Le Fillâtre, ‘Plus de 45 millions d’heures de travail pour livrer les ouvrages olympiques’, Insee Analyses Île-de-France, n° 179, Saint-Quentin-en-Yvelines, 19 december 2023.
2. Stéphane Mazars en Stéphane Peu, “Rapport d’information en conclusion des travaux de la mission d’information sur les retombées des Jeux olympiques et paralympiques de 2024 sur le tissu économique et associatif local” 5 juli 2023.