We zien fundamentele verschillen met het 20e-eeuwse fascisme, maar de fundamentele ideeën zijn terug.

“Hier staan we nu, ter elfder ure, letterlijk, te midden van de brokstukken van wat ooit de grootste en mooiste beschaving was die de wereld ooit heeft gekend. […] Ons land maakt deel uit van die ‘beschavingsfamilie’. Net als al die andere landen van onze boreale wereld worden we kapotgemaakt net door die mensen die ons horen te beschermen.”¹ Zo startte Baudet zijn veelbesproken speech na zijn verkiezingsoverwinning in 2019. Dergelijk neergangsmotief was in fascistische discoursen het opstapje om een hergeboorte van het volk te bepleiten. Vandaag is het indicatief voor de opmars van Nieuw Rechts.

De neergang van de natie

Dit klassiek antiverlichtingsmantra weerklinkt vandaag luid bij nieuwrechtse politici, intellectuelen en activisten. Trump, AfD, Vlaams Belang, N-VA, de identitaire bewegingen en Baudet delen allen dezelfde analyse. Ook in de verschillende Vlaams Belang propagandafilmpjes tijdens de laatste verkiezingen kreeg de “politieke elite” het verwijt “onze cultuur”, “ons erfgoed” en “het land van onze voorouders” te verloochenen: “Vlamingen zien angstig toe”, zo klonk het, hoe de politieke elite “de tradities van onze voorouders langzaam laten verdwijnen.”

De neergang van de natie wordt steeds gedefinieerd als een culturele en morele neergang: we strijden niet meer voor onze waarden en onze taal. “Men gelooft niet meer in Nederland. Niet meer in onze taal, die inmiddels is afgeschaft op onze universiteiten. Wij geloven niet meer in onze kunsten, in ons verleden. Men gelooft niet meer in onze feestdagen, onze helden, onze traditionele stedenbouw”, jammert Baudet. De nieuwrechtse consensus is dat we vandaag in decadente tijden leven, waar we ons niets meer kunnen voorstellen bij “het idee van een generatie die zich opoffert voor het goed van een volgende generatie”, zo betreurt N-VA-strateeg Joachim Pohlman.²

De nieuwrechtse Nederlandse intellectueel Sid Lucassen, in gesprek met Pohlman, benoemt dit als het “culturele vacuüm dat is achtergelaten door de linkse mars doorheen de instituties”.³ Bart De Wever verwoordde dezelfde gedachte in zijn mei ’68-toespraak: “Alle gezag en traditie moest op de schop om plaats te ruimen voor het individu. Waarden die het individu in een groter verband plaatsen werden als reactionair en oubollig terzijde geschoven.”⁴

Het etno-masochisme van links

Ook over de oorzaak van dit cultureel en moreel verval zijn al de nieuwrechtse actoren het roerend eens: de liberalen, links, de boomers, de politieke elite en de cultuurmarxisten zijn schuldig. “Ze hebben het individu,” aldus Baudet, “in zo’n mate bevrijd dat we ons diep ge-atomiseerd en ongelukkig voelen”.⁵ Mei 68 bracht volgens De Wever “identitair nihilisme”. Iedereen aan hun linkerzijde wordt verweten dezelfde ideologie te delen, een ideologie die onze tradities en taal verloochent.

Dat “partijkartel”, zoals Baudet het benoemt, heeft niet alleen de macht afgestaan aan supranationale instellingen, ze hebben ook migratie georganiseerd: ze hebben ingezet op de homeopathische verdunning van “de Nederlandse bevolking” “met alle volkeren van de wereld”. Ook dit motief is dominant bij Nieuw Rechts.⁶ De Identitaire beweging en Alt-Righters als Richard Spencer benoemen dit als ‘omvolking’ of ‘witte genocide’. Om dezelfde idee ingang te doen vinden in Vlaanderen verwijst Van Grieken dan weer naar Renaud Camus’ “Le grand remplacement” of de vervangingsimmigratie die links organiseert.⁷

Zowel de culturele neergang van het volk als die “organisatie van migratie” zijn volgens La Nouvelle Droite intellectueel Guillaume Faye het gevolg van de psychopathologische zelfhaat of het etno-masochisme van onze elites. Ze hebben ons ten prooi gegooid aan de oikofobie — aan de zelfhaat — echoën Baudet, De Wever en Van Grieken in koor. Een analyse die ook door Génération Identitaire wordt onderschreven: “De 68’ers haten en veroordelen alles dat hen is doorgegeven: elke traditie, elk geloof in hun eigen soort, en elke wil tot het ontwikkelingen van een authentieke identiteit.”⁸

Dit geweeklaag over de atomistische samenleving is net als de neergang van de natie een constante in de antiverlichtingstraditie. Vanaf Burke tot en met de conservatieve revolutionairen en fascisten in de 20e eeuw stond dit motief centraal. De oorzaak werd steevast gelegd bij het materialisme van “de verlichtingsdenkers” en hun erfgenamen. Na Tweede Wereldoorlog en de Indian summer van democratie en mensenrechten werden de boomers en soixante-huitards kop van jut. Samen met de intellectuelen van La Nouvelle Droite laat Baudet zich niet kennen door dergelijke strategische subtiliteit. Toen WeltWoche aan Baudet vroeg wanneer de trein van de rails ging, liet hij er geen twijfel over bestaan: “met de principes van de Franse Revolutie — Gelijkheid, Vrijheid en Broederschap”.

De hergeboorte van de Europese volkeren

Vele commentatoren ontwarren in dit neergangsmotief een louter reactionaire, nostalgische boodschap, een beweging terug naar het verleden. Maar die analyse mist een belangrijke dimensie. De neergangsretoriek is duidelijk op de toekomst gericht: zij schraagt een identitaire revolutie. De verkiezingsoverwinning van Forum voor Democratie moest volgens Baudet gezien worden als een hergeboorte: “Wij zijn de partij van de wedergeboorte, van de renaissance. Dat is wat wij willen bewerkstelligen.” Diezelfde blik op de toekomst zien we ook bij Trump, die een nieuwe grootse tijd voor Amerika voorspiegelt en ook het Vlaams Belang stelt dat “ons grootste tijdperk nog (moet) beginnen”.

Het ultranationalisme wordt ingepast in een grotere culturele eenheid: de Europese of, in sommige kringen, de witte beschaving.

Dit is geen triviale en ook geen nieuwe vaststelling. Zeev Sternhell kenmerkte de nadruk op de revolutionaire creatie van een communitaristische moderniteit als een eeuwenoud motief binnen de antiverlichtingstraditie.⁹ Roger Griffin benoemt die ‘hergeboorte’-gedachte als één van de kernelementen van het generische fascisme.¹⁰ Het in het leven roepen van dat grootste verleden, zo stelt Griffin, lezen we best niet als ‘anti-modernisme’ of regressieve nostalgie maar als een poging om deze ‘eeuwige’ waarden van de natie nieuw leven in te blazen zodat ze een toekomstgericht proces van hernieuwing en regeneratie kunnen voeden. Guillaume Faye benoemde dit als archeofuturisme.¹¹ Met dit archeofuturisme pleit hij om de toekomst te benaderen in termen van voorouderlijke waarden en het dialectisch overstijgen van modernisme en traditionalisme.

Baudets YouTube-reeks over de Gouden Eeuw van Nederland gaat dan ook niet zozeer over het verleden, maar doet beroep op een historische tijd om een nieuwe nationale renaissance te verbeelden die technologische hoogstandjes als vliegtuigvelden op zee bepleit. De grootsheid in het verleden moet een volk scheppen dat zich onttrekt aan de dagelijkse lineaire tijd en zich inschrijft in een historisch volk. Hetzelfde zien we met de romantisering van Vlaanderen in de propaganda van het Vlaams Belang. Het eeuwenoude, wilskrachtige volk wordt er ingeroepen om ‘de revolte tegen de elite’ te helpen verbeelden. Die revolte vertrekt uit de weerbaarheid van het Vlaamse volk wiens ‘wilskracht’ en ‘fierheid’ men niet kapot kan krijgen.¹² Opmerkelijk in die 21e-eeuwse nieuwrechtse retoriek is dat ‘het volk’ niet louter nationaal wordt gedefinieerd. Van Le Pen tot het Vlaams Belang, van Salvini tot de AfD en Wilders, ze zien de nieuwrechtse renaissance als deel van een hergeboorte, een herontwaken over lands- en partijgrenzen heen. De strijd voor de identiteit staat in het teken van het overleven van de Europese of boreale beschaving.

Nieuw Rechts en de identitaire avant-garde

Die supranationale verbeelding is fundamenteel. De impact van La Nouvelle Droite is hier cruciaal. Het ultranationalisme, dat zo kenmerkend is voor het fascisme en de antiverlichtingstraditie in het algemeen, wordt binnen Nieuw Rechts ingepast in een grotere culturele eenheid: de Europese, boreale of, in sommige kringen, de witte beschaving. Griffin toont hoe dit aansluit bij een vooroorlogse, avant-gardistische fascistische traditie die de eenheid van Europa — zonder de soevereiniteit van de aparte naties op te heffen — bepleitte om de degeneratie tegen te gaan en de oude liberale orde omver te werpen.

In zijn invloedrijk en meermaals vertaalde boek Pourquoi nous combattons. Manifeste de la renaissance européenne argumenteerde Guillaume Faye — overigens niet zonder enige controverse in radicaal-rechtse kringen — op het einde van de 20e eeuw opnieuw voor het overstijgen van het klassieke nationalisme. In lijn met zijn archeofuturistische attitude pleit hij voor een “een organische hergroepering van verwante culturen met een gemeenschappelijke wil” door een Europese revolutie gericht op een gedecentraliseerd cultureel Europees blok van soevereine naties — “een grote ruimte-autarkie”.¹³ Als het even kan droomt hij van de inclusie van Rusland in een Eurosiberisch machtsblok.

De identitaire beweging is duidelijk de erfgenaam van deze nieuwrechtse gedachte. Generation Identitaire groeide in snel tempo uit tot een pan-Europese identitaire beweging. GI-activist Willinger beargumenteert die pan-Europese strijd als volgt: “Een verenigd Europa. Dat is alles wat de Europeanen nodig hebben en verlangen. Laten we nooit meer vechten onder elkaar.”¹⁴ Die logica wordt ook verspreid in de ondertussen klassieke nieuwrechtse meme “no more brother wars”. Dit Europees engagement is niet te verwarren met steun voor de EU. Willinger wil een “verenigd Europa van vrije vaderlanden”, een echte Europese staat die de EU moet vervangen. Niet alleen de identitaire avant-garde draagt die boodschap uit, verschillende nieuwrechtse partijen, intellectuelen en activisten verbeelden de nationale of etnische wedergeboorte als deel van een campagne voor een nieuw cultureel Europa. Zelfs witte nationalisten als Richard Spencer viseren vandaag wat zij “kleinburgerlijk nationalisme” noemen en bepleiten een globale alliantie. De nieuwrechtse uitgever Arktos vaart zelfs onder de vlag “making anti-globalism global”.¹⁵

Deze internationalisering benoemt Griffin als één van de belangrijkste naoorlogse mutaties van het fascistische gedachtegoed onder aansturen van de nieuwrechtse denkschool van Benoist, Faye en Venner. De andere mutatie die zij hebben gerealiseerd is de metapolitiek-isering en uiteindelijk ook digitalisering van de antiverlichtingsstrijd.¹⁶ De nieuwrechtse en identitaire strijd is vandaag een inherent globaal genetwerkte beweging.¹⁷ Ze zit niet louter ingebed in nationale bewegingen, media en partijen of in de extreemrechtse Europese Identity & Democracy-fractie, maar manifesteert zich als een transnationaal netwerk. Online fora zoals 4chan en 8chan, YouTube-kanalen van vloggers als Millennial Woes en Stefan Molyneux zijn daarbij minstens even belangrijk. Nieuw Rechts combineert traditionele hiërarchische organisaties, kleine groupuscules met genetwerkt individualisme. Het is bijgevolg een veelkoppig, genetwerkt, rizomatisch en door en door globaal fenomeen.

De Nieuw Rechtse Dreiging

De wereld is grondig veranderd, het is naïef te denken dat de antiverlichtingstraditie terug in dezelfde fascistische, strak hiërarchische, paramilitaire vorm zou opduiken. Zowel in structuur, organisatievorm, inbedding en discours als in de strategieën zien we fundamentele verschillen met het 20e-eeuwse fascisme. Dat betekent echter niet dat de hedendaagse anti-verlichtingstraditie geen gevaar inhoudt. De kerndenkbeelden zijn terug van weggeweest: het motief van de revolutionaire hergeboorte, de nadruk op de homogene organische natie, de strijd tegen universele mensenrechten, de strijd tegen gelijkheid, het racisme, de antimigratieretoriek én de oorlogsretoriek.

Nieuwrechtse activisten en politici mogen dan wel de cultus van geweld, zo eigen aan het 20e-eeuwse fascisme, publiekelijk afzweren, ze streven nog steeds naar een radicaal antidemocratische en antimaterialistische wereld steunend op een scherp vijandsbeeld. Het idee groeit dat het Westen in oorlog leeft en gekoloniseerd wordt. Links en migranten komen terug scherp in het vizier als volksvijanden. Het wit-nationalistische terrorisme in Charleston, Christchurch en Halle tonen aan dat we dit niet louter figuurlijk mogen begrijpen.

Editor’s note: Campagne ‘Extreem rechts, nee bedankt!‘ heeft als missie in Brussel en Vlaanderen organisaties aan te sporen om in de aanloop van de verkiezingen in 2024 mensen aan te spreken. Mensen die twijfelen of die denken dat extreemrechts oplossingen kan aanbieden voor de grote problemen die we kennen: de toename van de sociale ongelijkheid, de wooncrisis, de stijgende prijzen… Ze willen mensen bewapenen om in gesprek te gaan met diegenen die mogelijkerwijze voor extreemrechts zouden stemmen. Meer informatie op hun website.

1. Thierry Baudet, “Spreektekst Thierry Baudet, verkiezingsavond 20 maart 2019”, Trouw, 21 maart 2019. Zie www.trouw.nl/nieuws/spreektekst-thierry-baudet-verkiezingsavond-20-maart-2019~be2a1539/. Geraadpleegd op 20 oktober 2019.
2. Joachim Pohlman, “Een generatie die zich opoffert voor het goed van een volgende, kunnen wij ons niet meer voorstellen”, De Morgen, 2018. Zie www.demorgen.be/meningen/een-generatie-die-zich-opoffert-voor-het-goed-van-een-volgende-kunnen-wij-ons-niet-meer-voorstellen~bf9e5118/. Geraadpleegd op 20 oktober 2019.
3. Café Weltschmerz, “De morele crisis en wederopstanding van Europa; Joachim Pohlman en Sid Lukkassen”, YouTube, 2017. Zie www.youtube.com/watch?v=bXIj0Sz3a4w. Geraadpleegd op 20 oktober 2019.
4. Bart De Wever, “Essay – Het vergt durf om te zeggen wie we zijn en wie we willen worden maar het is nodig”, Doorbraak, 26 februari 2018. Zie www.doorbraak.be/bart-de-wever-durf-identiteit-nodig/. Geraadpleegd op 20 oktober 2019.
5. Urs Gehriger, “Thierry Baudet. ‘There’s a proper reawakening across Europe going on’”, WeltWoche, 2019. Zie www.weltwoche.ch/ausgaben/2019-13/artikel/edito-thierry-baudet-die-weltwoche-ausgabe-13-2019.html. Geraadpleegd op 20 oktober 2019.
6. “Baudet snapt ophef om ‘homeopatische verdunning’ niet”, NPO1, 2017. Zie www.nporadio1.nl/dit-is-de-dag/onderwerpen/400417-baudet-snapt-ophef-om-homeopatische-verdunning-niet. Geraadpleegd op 20 oktober 2019.
7. Tom Van Grieken, Toekomst in eigen handen. Opstand tegen de elites, Amsterdam, Uitgeverij van Praag, 2017.
8. Generation Identity, We are generation Identity, Londen, Arktos, 2013.
9. Zeev Sternhel, The anti-Enlightenment Tradition, New Haven & Londen, Yale University Press, 2018.
10. Roger Griffin, A fascist century. Essays by Roger Griffin, New York, Palgrave Macmillan, 2008.
11. Guillaume Faye, Archeofuturism. European visions of the post-catastrophic age, Londen, Arktos, 2010.
12. Tom Van Grieken, “Ons Land!”, Facebook, 2019.
13. Guillaume Faye, Why we fight. Manifesto of the European resistance, Londen, Arktos, 2011.
14. Markus Willinger, Generation Identity. A Declaration of war against the 68’ers, Londen, Arktos, 2019.
15. Ico Maly, “The global New Right and the Flemish identitarian movement Schild & Vrienden, A case study”, Tilburg Papers in Culture Studies, nr. 220, 2018. Zie www.tilburguniversity.edu/sites/tiu/files/download/TPCS_220-Maly_2.pdf.
16. Ico Maly, Nieuw Rechts, Berchem, Epo, 2018.
17. Ico Maly, “New Right metapolitics and the algorithmic activism of Schild & Vrienden”, Social Media + Society, 2019.