Gesterkt door haar ongeschonden populariteit en door het mislukken van vier oppositiereferenda over naturalisatie en arbeidsrecht, zet de Italiaanse minister-presidente Giorgia Meloni haar programma verder, ook binnen de Europese Unie. Allicht wordt het moeilijker om die middenpositie tussen Europa en de Verenigde Staten te blijven innemen.

In september 2022, na haar duidelijke overwinning bij de parlementsverkiezingen, veranderde de nationalistische leidster van Fratelli d’Italia, Giorgia Meloni, in een kritische eurofiel. Ze nam het neoliberale discours (en het sociaal-economische programma) over van haar voorganger, Mario Draghi, de voormalige directeur van de Europese Centrale Bank (ECB), maar keerde Vladimir Poetin de rug toe en verklaarde zich een onvoorwaardelijke voorstander van het Atlantisme en van Oekraïne.

Ze is zeer aanwezig in de Brusselse instellingen en onderhoudt opvallende banden met de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen. Ondanks de belabberde financiële situatie van Italië, staat het land op kop van de lidstaten die steun krijgen uit het Herstel- en Veerkrachtfonds van de EU (RRF)¹. Het gaat om 191,5 miljard euro aan ontvangen leningen en subsidies, en dat ondanks het feit dat er tegen Rome een EU-procedure loopt omdat het de Maastricht-criteria met de voeten treedt ². Zo liep de Italiaanse overheidsschuld in 2024 op tot 135 % van het bruto binnenlands product (bbp) en het begrotingstekort tot 3,4 % van datzelfde bbp ³. Ondertussen kan mevrouw Meloni zich profileren als een bolwerk tegen orthodoxie en communautaire knelpunten. Ze hanteert daarbij een strategie van voortdurende dubbelzinnigheid ⁴.

Meloni is een erfgename van het neofascisme. Ze kwam in de politiek via de ‘jeugdwerking’ van de Nationale Alliantie (Alleanza nazionale, AN). De AN heeft als expliciet doel haar nationalistisch model ook in het Europees Parlement te laten zegevieren. De partij werd in 1995 opgericht op het puin van het Movimento sociale italiano (Italiaanse Sociale Beweging, MSI). Op haar beurt was de MSI in 1946 ontstaan als een beweging opgericht door voormalige kopstukken van de ‘Republiek van Salò’⁵. Enkele maanden geleden verklaarde Meloni dat de AN “een meerderheid wil creëren die de krachten van centrumrechts [d.w.z. rechts en extreemrechts] bundelt en links naar de oppositie stuurt. (…) Zo kunnen we het Italiaanse model naar Europa overbrengen. Dat zou een revolutie zijn waarin de conservatieve partij een strategische en fundamentele rol speelt” (La Repubblica, 28 april 2024). Zij staat aan het hoofd van een coalitie die de traditionele rechtse partijen (Forza Italia, de partij van wijlen Silvio Berlusconi) verenigt met extreemrechts (de Lega Nord van Matteo Salvini) en grotendeels wordt gedomineerd door haar partij: Fratelli d’Italia. Meloni hoopt in het Europese Parlement een soortgelijke coalitie te kunnen sluiten. Zo zou ze een einde kunnen maken aan het eeuwige machtsduo van socialisten en christendemocraten dat af en toe op steun kan rekenen van de Groenen.

Op vraag van het bedrijfsleven

De uitslag van de Europese verkiezingen van juni 2024 heeft die ambitie – jammer voor haar – onmogelijk gemaakt. Toch krijgen haar pogingen om andere allianties te smeden hier en daar wél concreet vorm. Om het Groene Pact voor Europa (de ‘Green Deal’) te kelderen, stemde de fractie van de Europese Volkspartij (christendemocraten) al samen met de fractie van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR). Meloni was tot eind 2024 voorzitster van laatstgenoemde fractie. In juli 2024 stemde ze nog, samen met de ECR, tégen de herbenoeming van Ursula Von der Leyen. Toch nam de Duitse politica haar dat stemgedrag niet kwalijk. Italië kreeg zelfs de portefeuille van vicevoorzitter, belast met regionaal cohesiebeleid en hervormingen. Dat is, binnen de Commissie, een belangrijke functie. ⁶

De extreemrechtse wind die door Europa waait en een groot deel van de traditionele rechtervleugel in haar richting blaast, moedigt Meloni alleen maar aan om haar continentale strategie verder te zetten. Haar ideeën hebben ongetwijfeld invloed gehad op het Europese pact inzake migratie en asiel (april 2024). Dat pact verscherpt de opvangvoorwaarden van vluchtelingen en maakt de weg vrij voor ‘uitbestedingen’.⁷ De EU volgt daarmee Meloni’s voorbeeld van het detentiecentrum dat Rome met hoge kosten in Albanië liet bouwen. Tegelijkertijd reageerde de Italiaanse regeringsleider ook positief op het verzoek van het bedrijfsleven dat roept om meer arbeidskrachten. Tegen eind 2025 wil ze 450.000 verblijfsvergunningen uitreiken. Romeinse magistraten hebben het Albanese uitbestedingsproject ondertussen geblokkeerd, maar de regering Meloni doet er alles aan om die beslissing te omzeilen en het project toch door te zetten.

Op nationaal niveau zet de minister-presidente ook haar cultuurplannen verder door de strijd aan te binden met de vermeende ‘hegemonie van links’. Zij doet dat door een nieuw “nationaal verhaal” ⁸ te construeren en de grondwet van 1948 aan te vallen. Volgens haar hebben de media, net als het onderwijs en de hele cultuursector, de taak haar verhaal te promoten. Daarom ook infiltreerde de regering de RAI (Radiotelevisione italiana) op alle verantwoordelijkheidsniveaus. De zogenaamde ‘lottizzazione’⁹ is een praktijk die al teruggaat tot de jaren zestig. Wat de huidige coalitie echter wil is geen evenredige verdeling van politieke invloeden op de publieke media, maar een monopolie. Onder hetzelfde motto nemen getrouwen van Meloni de leiding over van de belangrijkste culturele instellingen. Zij willen het nationale erfgoed en de christelijke wortels van de natie opwaarderen. De minister van Onderwijs en Verdienste bereidt dan ook een nieuw onderwijsproject voor dat met name de Italiaanse, Europese en westerse geschiedenis in het zonnetje zet, “zonder ze te overladen met ideologische overwegingen”. Hij wil het Latijn een “strategische rol” toebedelen, het lezen van de Bijbel aanmoedigen en de kennis van “de wortels van onze cultuur” versterken (Il Giornale, 15 januari 2025).

De ware aard van Meloni’s regime blijkt het duidelijkst uit de manier waarop zij de grondwet betwist. We mogen niet vergeten hoe belangrijk en origineel die Italiaanse grondwet van net na de Tweede Wereldoorlog is. De tekst garandeert zowel individuele als collectieve vrijheden en deelt tegenmachten een belangrijke rol toe. De grondleggers – met name de communisten, die een essentiële rol hebben gespeeld bij de opstelling – wilden vooral de terugkeer van het fascisme voorkomen. Meloni heeft altijd geweigerd de antifascistische component van de opvallend progressieve Italiaanse grondwet te erkennen. Zo luidt het eerste artikel: “Italië is een democratische republiek, gegrondvest op arbeid.” Het recht op arbeid en de organisatie ervan, met inbegrip van het beginsel “gelijk loon voor gelijk werk,” zijn in steen gebeiteld en dienden als basis voor talloze emancipatiegevechten.

De regering voert een offensief op vier belangrijke fronten: de ontwikkeling van een nieuw repressief arsenaal, de hervorming van het gerechtelijk apparaat die de onafhankelijkheid van de magistratuur aantast, de beperking van de vrijheid van informatie en de uitbreiding van de bevoegdheden van de uitvoerende macht ten koste van het parlement en van de president. Die vier domeinen raken allemaal aan de garanties die werden vastgelegd in de grondwet van 1948. De justitiële hervorming voorziet onder meer in de scheiding van de loopbanen van openbare aanklagers en rechters en in de oprichting van twee afzonderlijke raden voor de magistratuur. Dat zou kunnen leiden tot de afhankelijkheid van het openbaar ministerie ten opzichte van de uitvoerende macht. Tot nu toe valt de loopbaan van alle rechters onder de bevoegdheid van de Hoge Raad voor de Magistratuur en niet onder die van het ministerie van Justitie.

Meer en meer magistraten protesten tegen dit plan. Bovendien wil het voorstel machtsmisbruik niet langer erkennen als een misdrijf. Het beperkt ook de mogelijkheden voor telefoontaps op last van een rechter. Achterliggende bedoeling is om onderzoeken aan banden te leggen in zaken waar politici bij betrokken zijn. Tegelijkertijd wil de regering elke vorm van dissidentie strafbaar maken. De wijzigingen in het wetboek van strafrecht (bij decreet aangenomen) voeren twintig nieuwe misdrijven in en verzwaren de straffen. Zo zal het blokkeren van een openbare weg en het illegaal bezetten van een gebouw twee tot zeven jaar gevangenis opleveren en kan je voor protestacties in detentiecentra of gevangenissen rekenen op zeven tot twintig jaar.

Ook de vrijheid van informatie ligt onder vuur. Er worden steeds meer gerechtelijke procedures ingesteld tegen de pers wegens ‘laster’ t.o.v. de autoriteiten. Er worden pogingen ondernomen om klokkenluiders te intimideren. Onlangs is zelfs gebleken dat de telefoons van bepaalde journalisten werden afgeluisterd via software van het Israëlische bedrijf Paragon Solutions, een leverancier van de Italiaanse regering.

Op politiek vlak is het belangrijkste project van Meloni – volgens haar zelfs “de moeder van alle hervormingen” – het wijzigen van de hoogste norm om de macht in handen van de regering te concentreren. In juni 2024 nam de Senaat de ‘primoato’ aan (een wet die nog door de Kamer moet worden goedgekeurd, vert.). De hervorming voorziet in de rechtstreekse verkiezing van de premier door de kiezer (genre de presidentsverkiezingen in de VS en Frankrijk). De partij met de meeste stemmen zou in de Kamer ook extra zetels krijgen om een sterke meerderheid te garanderen. De president (zelf via indirecte verkiezingen gekozen) staat traditioneel garant voor de instellingen van de Republiek. Door de primoato zal zijn invloed verkleinen. In naam van de stabiliteit zou de premier dus almachtig worden. Dat zal uiteindelijk ten koste gaan van het parlement, de president, de partijen, de vakbonden en de tegenmachten van de burgers. Hun rol werd tot nu toe door de grondwet van 1948 gewaarborgd. Bij gebrek aan een tweederde meerderheid in de Kamer zal dit wetsontwerp ongetwijfeld via een referendum moeten worden goedgekeurd.

Op maatschappelijk vlak kan de regering het wettelijk recht op abortus niet rechtstreeks aanvechten. Toch werpt ze steeds meer obstakels op om de toegang tot abortus te bemoeilijken. Zo weigert 63 % van de gynaecologen vrijwillige zwangerschapsonderbrekingen (IVG) uit te voeren op grond van een wet van 1994 over gewetensbezwaren. In sommige regio’s ligt dit percentage zelfs boven de 80 %. Anti-abortusverenigingen mogen ondertussen al wel optreden in ziekenhuizen waar vrouwen zich melden voor een abortus. Berlusconi verbood draagmoederschap al meer dan twintig jaar geleden. Meloni maakte het tot een “universeel misdrijf” waarop twee jaar gevangenisstraf staat én hoge boetes uittrekt voor wie het in het buitenland zou proberen. Ten slotte verbiedt de wet dat een kind ouders heeft van hetzelfde geslacht.

 “Vice-regentes van het rijk”

Meloni was de enige Europese regeringsleidster die door het Witte Huis werd uitgenodigd voor de inauguratie van de nieuwe VS-president. Donald Trump ziet in haar een bevoorrechte bondgenoot en een ideologische medestander. Hij baseert zich daarvoor op haar afwijzing van het ‘wokisme’, op haar strijd tegen immigratie en op haar verdediging van de ‘christelijke waarden’.

De tweede ambstermijn van Trump biedt Meloni minstens twee perspectieven. Enerzijds kan ze de situatie gebruiken om dé vertegenwoordigster te worden van de Europese belangen aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Als ze daarvoor kiest, moet ze een positie innemen die even ver van Washington staat als van Brussel (of op zijn minst een positie die haar doet overkomen als een potentiële bemiddelaar). Van zodra de spanningen toenemen lijkt een dergelijke positionering echter moeilijk vol te houden. Volharden in de verdediging van een historisch Atlantisme dat Europa en de Verenigde Staten vernenigt, lijkt in die context een utopie. Anderzijds zou ze, in een poging te ontsnappen aan de anti-Europese wraakzucht van de VS-president, ook voorrang kunnen geven aan de bilaterale betrekkingen tussen Rome en Washington. Dan zou ze echter snel overkomen als de “vice-regentes van een Europese provincie van het imperium”. Die laatste strategie lijkt riskanter ¹⁰ door de groeiende kloof tussen de voormalige bondgenoten over Oekraïne en over de toekomst van de NAVO, om nog maar te zwijgen over de (potentiële) handelsoorlog.

Meloni’s vaardigheid om te laveren tussen pragmatisme en ideologische vastberadenheid lijkt onbetwistbaar. Maar elke dag zorgt de VS voor nieuwe omwentelingen en provocaties. Het zou – ook voor haar – wel eens een halsbrekende toer kunnen worden om een geloofwaardige middenpositie te blijven innemen tussen Europa en de Verenigde Staten. Maar misschiern dwingen Trumps geopolitieke keuzes en de opbouw van een oorlogszuchtig Europa haar uiteindelijk om die ambiguïteit achter zich te laten… Iets wat ze overigens in haar eigen land al volop doet.

Vertaling door Jan Reyniers van artikel uit Le Monde Diplomatique, juli 2025.

1. Noot van de vertaler: Het RRF (Recovery and Resilience Facility) is een cruciaal financieel instrument van de EU. Het werd opgericht in 2021 als kernonderdeel van het NextGenerationEU-herstelplan (750 miljard euro). Het is bedoeld om de economische en sociale gevolgen van de COVID-19-pandemie te verzachten en de EU toekomstbestendiger (o.m. ‘groener’ te maken).
2. Zie Benoît Bréville, “Le modèle Meloni”, Le Monde diplomatique, juli 2023.
3. (2) “Notifica dell’indebitamento netto e del debito delle Amministrazioni pubbliche secondo il trattato di Maastricht — Anni 2021/2024”, Istituto nazionale di statistica, 22 april 2025.
4. Zie “Double langage au gouvernement italien”, Le Monde diplomatique, december 2022.
5. Noot van de vertaler: De ‘Republiek van Salò’ (Italiaans: Repubblica Sociale Italiana of RSI, de Italiaanse Sociale Republiek) was een Noord-Italiaanse, fascistische marionettenstaat tijdens de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog (1943 tot 1945). 
6. Zie Grégory Rzepski, “Droites en fusion”, Le Monde diplomatique, juni 2024.
7. Noot van de vertaler: De term ‘uitbesteden’ verwijst hier naar het voorstel om de EU asielprocedures en opvang van migranten te verplaatsen naar landen buiten de Unie. Dit houdt in dat vluchtelingen die de EU proberen te bereiken, mogelijk worden teruggestuurd of doorgestuurd naar derde landen, waar hun asielaanvragen worden behandeld.
8. Zie Antoine Pecqueur, “Guerre culturelle à l’italienne”, Le Monde diplomatique, juli 2024.
9. Noot van de vertaler: De term verwijst naar de ‘verkaveling’ van de publieke media tussen de dominante politieke krachten. Wij zouden het de ‘verzuiling’ noemen.)
10. Om de uitdrukking van Andrea Colombo te gebruiken: “Trump day, Meloni si inchina all’imperatore” [Trumpdag, Meloni buigt voor de keizer] , Il Manifesto, Rome, 19 januari 2025.