De econoom Jeffrey Sachs is de architect van de ‘shocktherapie’ die Egor Gaïdar in 1992 op Rusland losliet. Hij was zowel een actieve speler als een getuige van de Amerikaanse inmenging in de post-Sovjetruimte. Afgelopen februari presenteerde hij zijn analyse van de oorlog in Oekraïne op een bijeenkomst van het Europees Parlement. Op sociale media ging die viraal, maar in de reguliere Europese pers lazen we er nauwelijks iets over. Sachs standpunten komen niet helemaal overeen met die van Le Monde diplomatique, maar in zijn speech benadrukt hij de enorme kloof tussen de publieke verklaringen van westerse leiders en hun werkelijke beoordeling van de situatie.
Ik volg Midden- en Oost-Europa, Rusland en Oekraïne al zesendertig jaar op de voet. Ik adviseerde de Poolse regering in 1989, het economische team van president Michail Gorbatsjov in 1990 en 1991, het team van president Boris Jeltsin van 1991 tot 1993 en het team van de Oekraïense president Leonid Koetsjma in 1994. Na Maïdan, in 2014, vroeg de nieuwe Oekraïense regering me om naar Kiev te komen. Ik heb al meer dan dertig jaar contact met Russische leiders en ik ken hun Amerikaanse tegenhangers heel goed. Ik spreek dus met kennis van zaken.
Na de val van de Sovjet-Unie besluiten de Verenigde Staten dat de uitbreiding van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) van Brussel tot Vladivostok stap voor stap zal worden uitgevoerd, zonder beperkingen. Dat werd de Amerikaanse unipolaire wereld. De Duitse minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher en de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker bereiken begin februari 1990 een akkoord met Gorbatsjov: de NAVO zal “geen duim naar het oosten uitbreiden”. Die belofte wordt niet gegeven in een informele uitwisseling, maar in een juridische en diplomatieke context. Het is een voorwaarde voor de onderhandelingen om een einde te maken aan de Tweede Wereldoorlog en de weg vrij te maken voor Duitse hereniging.
De Zwarte Zeestrategie, een dertig jaar oud Amerikaans project
President Clinton besluit echter in 1994 om het Atlantisch Bondgenootschap uit te breiden met Oekraïne. Dat is geen gril van een eenzame leider, maar een VS-beleid dat al dertig jaar onafgebroken wordt gevoerd – misschien zelfs tot aan het telefoongesprek tussen Trump en Poetin op 12 februari. In 1997 publiceert Zbigniew Brzeziński, strateeg en voormalig adviseur voor het Witte Huis, The Grand Chessboard. Het boek beschrijft verschillende plannen van de VS-regering, waaronder de uitbreiding van Europa en de NAVO naar het oosten: “Wat zal de Russische Federatie doen als beide voor de deur staan?” vraagt Brzeziński zich af in een van de hoofdstukken. “De enige echte geostrategische optie voor Rusland, de optie die het land een realistische internationale rol kan geven en zijn kansen op sociale transformatie en modernisering kan maximaliseren, is Europa. Niet zomaar een Europa: een trans-Atlantisch Europa belichaamd door de Europese Unie en de NAVO.” Als groot visionair legt Brzeziński uit dat het ondenkbaar is dat Moskou nooit toenadering tot Peking zal zoeken…
De uitbreiding van het bondgenootschap begint in 1999 met Hongarije, Polen en Tsjechië. Rusland protesteert. Tevergeefs, natuurlijk. In de volgende cyclus, die start in 2004, worden de Baltische staten, Roemenië, Bulgarije, Slovenië en Slowakije besproken. Op dit punt uitten de Russen hun ongenoegen: het is eenvoudigweg een schending van de orde die werd ingesteld ten tijde van de Duitse hereniging. Washington verraadt de samenwerkingsovereenkomst met Moskou. Op de Veiligheidsconferentie van München in februari 2007 zegt president Poetin duidelijk: stop, dit is erover! Maar de Verenigde Staten negeren hem. Het jaar daarop leggen ze Europa hun plan op om de NAVO uit te breiden met Oekraïne en Georgië. In het voorjaar van 2008 vertelt president Michheil Saakasjvili in New York aan een denktank dat Georgië in het hart van het Oude Continent ligt en daarom lid zou moeten worden van de alliantie. Deze man is gek, dacht ik, die gaat zijn land vernietigen. In augustus breekt er oorlog uit tussen Moskou en Tbilisi.
Een paar maanden eerder had William Burns, de Amerikaanse ambassadeur in Rusland, een lang diplomatiek telegram gestuurd naar de minister van Buitenlandse Zaken, Condoleezza Rice, met de beroemde titel: “Nyet means nyet”. “De hele Russische politieke klasse, niet alleen Poetin, is tegen de uitbreiding van de NAVO”, waarschuwt de diplomaat. Viktor Janoekovitsj wordt in 2010 tot president van Oekraïne gekozen, hij stelt zich voor als een kandidaat die zijn land neutraal wil houden. Rusland maakt geen territoriale aanspraken en uit geen ambities ten aanzien van zijn buurland. Ze onderhandelen over een verlenging van het huurcontract voor de marinebasis in Sebastopol, met vijfentwintig jaar (tot 2042), meer niet. Ze lonken niet naar de Krim, noch naar de Donbass. De hypothese dat Poetin het Russische Rijk aan het herbouwen is, is kinderachtige propaganda. Het zijn de Verenigde Staten die besluiten om Janoekovitsj ten val te brengen, juist vanwege zijn neutraliteit en zijn verzet tegen toetreding van Oekraïne tot de NAVO.
Na de staatsgreep die tegen hem werd gepleegd, worden de akkoorden van Minsk, in het bijzonder Minsk II, ondertekend en vervolgens op 17 februari 2015 unaniem bekrachtigd door de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Desondanks besluiten de Verenigde Staten en Oekraïne dat de overeenkomst niet zal worden toegepast. Duitsland en Frankrijk, die garant staan voor de uitvoering, keren zich er ook van af. Dat benadrukt de totaal ondergeschikte rol van Europa. Trump wint de verkiezingen van 2016 en voert de wapenleveranties aan Oekraïne op. De bombardementen in de Donbass maken duizenden doden. Biden treedt aan in 2021. Op 15 december van datzelfde jaar doet Poetin een laatste poging om een modus operandi te bereiken met de Verenigde Staten, in de vorm van twee voorstellen voor veiligheidsakkoorden: een met Europa, een met de Verenigde Staten.
Ik had toen een telefoongesprek van een uur met Nationale Veiligheidsadviseur Jake Sullivan om hem te vragen en te overtuigen om een oorlog te vermijden. “Het enige wat de Verenigde Staten moeten doen”, legde ik uit, “is zeggen dat de NAVO niet zal worden uitgebreid met Oekraïne. Hij probeert mij gerust te stellen: “Maar de NAVO zal zich niet uitbreiden tot Oekraïne, maak je geen zorgen.” Ik antwoord: “Jake, zeg dat publiekelijk. – Nee, nee, nee. We kunnen dat niet publiekelijk zeggen. – Maar Jake, ga je oorlog voeren om iets dat niet eens gaat gebeuren? – Maak je geen zorgen, Jeff, er komt geen oorlog.” Eerlijk gezegd zijn deze mensen niet de scherpste messen in de schuif en ik ga al meer dan veertig jaar met ze om. We weten allemaal hoe het verder gaat: de regering-Biden, die weigert te onderhandelen over uitbreiding van de NAVO.
Kan China een militaire basis bouwen aan de Canadese grens?
Het domste idee van de NAVO is het “opendeurbeleid”, gebaseerd op artikel 10 van het Verdrag van 1949. Het Atlantisch Bondgenootschap kent zichzelf het recht toe om zich waar dan ook te vestigen, als de regering van het gastland daarmee instemt, zonder dat een buurland – Rusland bijvoorbeeld – daar iets over te zeggen heeft.
Waarom lanceert Poetin vijandelijkheden in 2022? Uiteraard om te voorkomen dat de NAVO, dat wil zeggen het VS-leger met zijn raketten en de agenten van de Central Intelligence Agency (CIA), Oekraïne binnenkomt. Hij wil de Verenigde Staten koste wat het kost van zijn grens weghouden. Om dit te begrijpen, moet je je even voorstellen wat er zou gebeuren als China of Rusland zou besluiten een militaire basis op te zetten aan de Rio Grande of aan de Canadese grens. Er zou oorlog uitbreken binnen de tien minuten. Toen de Sovjet-Unie dat in 1962 probeerde op Cuba, stond de wereld aan de rand van een nucleaire vernietiging.
Het is nog erger omdat Washington zich in 2002 eenzijdig terugtrekt uit het Antiballistische Raketverdrag, waardoor er een einde komt aan een relatieve stabiliteit. De Russen zijn razend. In 2010 installeert het VS-leger Aegis-antiballistische raketsystemen in Polen en Roemenië. Rusland kan dit natuurlijk niet appreciëren.
In december 2021 en januari 2022 maakt Moskou zich zorgen over de vraag of de VS het recht opeisen om raketsystemen in Oekraïne te installeren. Volgens voormalig CIA-analist Raymond McGovern vertelt voormalig minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken in januari 2022 aan de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov dat de VS zich het recht voorbehoudt om dat te doen. De Amerikanen willen nu intermediaire raketsystemen installeren in Duitsland. In 2019 trekken ze zich terug uit het Intermediate Nuclear Forces Treaty.
Enkele dagen nadat Rusland Oekraïne was binnengevallen, verklaart president Volodymyr Zelensky dat Oekraïne de neutraliteit kan aanvaarden. Een vredesakkoord lijkt in zicht. De partijen bespreken een document dat president Poetin goedkeurt. Turkse bemiddelaars houden toezicht op de onderhandelingen. In het voorjaar van 2022 ben ik zelf in Ankara om de details te observeren van wat er op het spel staat in de discussies. Uiteindelijk ziet Oekraïne af van het akkoord dat op het punt staat gesloten te worden. Waarom? Omdat de Verenigde Staten dat vragen, en het Verenigd Koninkrijk begin april Boris Johnson stuurt om hetzelfde punt te maken. Vanaf het begin leefde het idee dat Rusland zou opgeven. Dat het geen weerstand zou kunnen bieden. Wat Brzeziński al zei in 1997.
Henry Kissinger had een bekend citaat: een vijand zijn van de Verenigde Staten is gevaarlijk, een bondgenoot zijn is fataal. Daar heb ik de Oekraïners al vaak aan herinnerd. Europa zou er goed aan doen om te luisteren.
