Voetbal is een eenvoudig spel. 22 spelers lopen anderhalf uur achter een bal, en uiteindelijk wint het geld. Over de helse wedloop om geld in de sport.

Voetbal, de populairste sport ter wereld, heeft iets mythisch. Een bal, een groepje spelers en een vrij groot veld, meer heb je niet nodig. Je stelt twee teams samen en het spel kan beginnen. Zo eenvoudig is het. Voetballen kan je ook zowat overal: op een speelplein, op het strand, in een park… De regels zijn duidelijk: je moet meer doelpunten scoren dan je tegenstander en je mag de bal niet aanraken met de hand of de arm.

Voetballen is niet alleen leuk of maakt dat je beweegt in plaats van almaar te zitten, het is ook boeiend om naar te kijken. Een speler moet, soms in een fractie van een seconde, de juiste beslissing nemen voor het hele team. Je kan ervan genieten op elk niveau, op topwedstrijden of tijdens een vriendschappelijke match onder vrienden.

Op het hoogste niveau, dat van de clubs die op ons tv-scherm verschijnen, waar de sportkranten vol van staan en die over de hele wereld supporters aantrekken, blijft van dat idyllische plaatje niet veel over. In 1990, nadat Engeland de halve finale van de Wereldbeker had verloren van Duitsland, verklaarde Gary Lineker, de beroemde aanvaller van het Engelse team en thans journalist bij de BBC¹: “Voetbal is simpel. Tweeëntwintig mannen lopen negentig minuten lang achter een bal aan en uiteindelijk zijn het altijd de Duitsers die winnen.” Vandaag klopt dit niet meer, tenzij je ‘de Duitsers’ vervangt door ‘het geld’.

Een geweldige bron van rijkdom

Al geruime tijd wordt het wereldje van het voetbal gedomineerd door financiële kwesties en speelt geld vandaag de dag een doorslaggevende rol in de competities. Niet de clubs als dusdanig profiteren hiervan, maar wel al wie er rondhangt: de investeerders, de sponsors, de voetbalmakelaars, de gokkers… Een heuse maffia, recent aan het licht gebracht door een consortium van internationale journalisten, onder wie ook medewerkers van Le Soir en De Standaard in België.² Hun artikelenreeks verscheen onder de titel Football Leaks en hun informatie was afkomstig van een zekere John, die de hand kon leggen op talloze mails van voetbalbonden. In 2016 behelsden het onderzoek en de onthullingen vooral de winsten van spelers en trainers; winsten die daarenboven in de betrokken landen verborgen waren gebleven voor de fiscus. In 2018 ging het dan weer over corruptie, de uitbuiting van minderjarigen, racisme, omkoperij…

Twee grote ontwikkelingen hebben de wereld van voetbal overhoop gegooid: de Champions League en het arrest Bosman.

Voetbal is een bron van rijkdom voor enkele dubieuze actoren en gezien de bedragen zouden ze wel gek zijn ermee op te houden. De lonen van topvoetballers blijven maar stijgen. De transferbedragen pieken – in augustus 2017 legde Paris Saint-Germain (PSG) 222 miljoen euro³ op tafel voor de Braziliaanse voetballer Neymar, die speelde voor FC Barcelona. De uitzendrechten voor de tv-zenders rijzen de pan uit en de reclame-inkomsten nemen navenant toe.

Vanaf de jaren 80 is het geld er koning en het is de koning die beslist wie uiteindelijk als winnaar uit de verschillende competities komt. In 1986 koopt de Italiaanse financier Silvio Berlusconi het zo goed als failliete AC Milaan (Associazione Calcio Milano), een van de twee topclubs van Milaan.⁴ Het jaar daarop haalt hij twee internationale spelers binnen —de Nederlanders Ruud Gullit en Marco van Basten— en in 1988 ook nog Frank Rijkaard.⁵ Dankzij die investering wint AC Milaan in 1988 de landstitel en in 1989 de Europacup I. Begin de jaren 1990 loodst Berlusconi AC Milaan binnen in het kringetje van Europese toppers.

Twee belangrijke veranderingen in de Europese regelgeving zullen die periode verstoren. De Europacup I, de meest begeerde titel, waarin alle bij de UEFA aangesloten landskampioenen het tegen elkaar opnemen, wordt in 1992 omgedoopt tot Champions League.⁶ Naast de naam verandert ook het format, en geleidelijk mogen ook meerdere clubs van eenzelfde land in functie van hun belang in de voetbalwereld meedingen naar de titel. Zo kunnen Spanje, Engeland, Italië en Duitsland aantreden met vier ploegen, Frankrijk en Rusland met twee (en zelfs nog een derde mits kwalificatie in de voorronde), Portugal, Oekraïne en België met één (en nog een tweede mits kwalificatie). De andere clubs moeten het tegen elkaar opnemen om te kunnen deelnemen aan de hoofdronde met 32 clubs. De grote landen zijn hier duidelijk in het voordeel.

In 1995 volgt dan het Bosmanarrest. Die Belgische speler van FC Liège zit op de reservebank en vraagt daarom zijn overplaatsing aan naar Duinkerke, dat speelt in de Franse tweede divisie. Maar de club van de Vurige Stede weigert en plaatst hem op de lijst van te verkopen sportlui voor maar liefst 300.000 euro, een veel te hoge prijs voor eender welke bond. Jean-Marc Bosman dient klacht in bij de Rechtbank van de Europese Gemeenschappen inzake twee elementen: ten eerste de mogelijkheid dat een club schadevergoeding mag eisen voor een speler wiens contract ten einde loopt; ten tweede de beperking van het aantal Europese spelers tot drie buitenlanders, wat een inbreuk is op het communautair recht. De rechtbank geeft hem gelijk. Sindsdien kan een team zoveel Europese voetballers tellen als het wil, zonder beperking van nationaliteit. Opnieuw zijn het vooral de grote clubs die hiervan profiteren: zij kunnen immers de beste spelers op de markt aantrekken, ongeacht hun nationaliteit.

De zoektocht naar rijke investeerders verleidt Russische oligarchen, petroleummagnaten of Aziatische miljardairs.

In de jaren 1990 stijgen de transferuitgaven dan ook spectaculair. De gemiddelde uitgaven van de Engelse clubs van de Premier League⁷ verzevenvoudigen en bij Manchester United, de rijkste club van het Verenigd Koninkrijk en zelfs wereldwijd, stijgen de inkomsten van 17,8 miljoen pond in 1990 naar 129 miljoen in 2001. Ook maal zeven dus.⁸ Grafiek 1 toont die explosie van inkomsten (en meer nog van de uitgaven) in de belangrijkste voetballanden van 1997 tot 2018.

Grafiek 1. Evolutie van de inkomsten van de vijf belangrijkste voetbalfederaties (Duitsland, Engeland, Spanje, Frankrijk en Italië) van 1997 tot 2018 (in miljard euro)⁹

In 1997 beschikken die vijf federaties – de belangrijkste van de wereld – over 2,5 miljard euro. Twintig jaar later is dat al 15,7 miljard, een stijging van meer dan 6% per jaar, tot zes maal het bedrag! Uit Grafiek 2 blijkt dat dit succes niet beperkt blijft tot de vijf federaties maar in de periode van 1997 tot 2017 heel Europa in zijn greep krijgt. In 2013 nemen de vijf belangrijkste landen echter het voortouw weer en gaat het grote geld opnieuw naar hun eigen clubs.

Grafiek 2. Aandeel van de vijf belangrijkste voetbalfederaties in Europa (Duitsland, Engeland, Spanje, Frankrijk en Italië) van 1997 tot 2017 (in %)¹⁰

De daling van het aandeel van de vijf belangrijkste federaties wijst op een toename in de andere landen en omgekeerd. Opmerkelijk is overigens dat het aandeel van de vijf belangrijkste federaties zeer hoog is: tussen 65 en 73%. Op heel het door de UEFA¹¹ uitgebreide continent (met Israël, Kazachstan, Armenië, Azerbeidzjan, Georgië en Turkije) van in totaal 55 landen zijn de eerste vijf goed voor tussen twee derden en drie vierden van alle inkomsten. Een enorm aandeel! Zoals gezegd daalt het aandeel van de vijf federaties tussen 2001 en 2011, om nadien weer spectaculair te stijgen. Ze verzekeren hun clubs van een zeer voordelige verdeling van de voetbalinkomsten.

Dat moet wel hebzuchtige investeerders aantrekken die azen op snelle winst voor hun kapitaal, temeer daar de uitgaven nog groter zijn. Winst maken is niet het doel van een club, sportieve resultaten behalen des te meer. En die resultaten lokken de beste spelers die maar al te graag hun loopbaan willen opsmukken met trofeeën. Dat zet dan weer de sponsors aan om de activiteiten van het winnende team te financieren. De tv-zenders moeten meer betalen om de matchen rechtstreeks uit te zenden of om zelfs maar beelden te krijgen. Het is op die lucratieve business dat de meest inhalige en hongerigste lui mikken om een zekere reputatie te verwerven en in de voetbalwereld als incontournable bekend te staan.

Enkele clubs heersen

Het gevolg is dat slechts een handvol teams hun kasten kunnen volstouwen met bekers. De minder sterke landen maken maar weinig kans wat dan ook op Europees vlak in de wacht te slepen. Zo heeft België tussen 1976 en 1996 veertien maal een ploeg naar de verschillende Europese bekercompetities kunnen sturen, maar dat was het dan ook.¹² Hetzelfde geldt min of meer voor Nederland, Schotland, Rusland en in mindere mate voor Oekraïne en Portugal. In de Champions League dateert de laatste overwinning van een club die niet tot de vier grote federaties (Spanje, Engeland, Italië en Duitsland) behoorde, van 2004. Dat was al bij al een uitzonderlijk jaar: alle favorieten werden verrassend snel naar huis gespeeld en uiteindelijk ging FC Porto met de overwinning aan de haal. Dan moeten we al teruggaan tot 1995, het jaar dat Ajax Amsterdam zegevierde. Real Madrid behaalde vier van de laatste vijf overwinningen en FC Barcelona, ook een Spaanse ploeg, schreef de vijfde op zijn naam.

Daarmee vergeleken is de Europa League opener doordat niet alle deelnemers zich altijd even hard inzetten voor de overwinning, met als gevolg dat de UEFA in 2015 besliste de winnaar van de Europa League automatisch te kwalificeren voor de Champions League van het volgende jaar. Sinds 2012 hebben alleen Spaanse en Britse ploegen van dit voorrecht kunnen genieten.

Hetzelfde geldt voor de nationale kampioenschappen. In Frankrijk gaat men er eigenlijk al op voorhand van uit dat Paris Saint-Germain kampioen wordt, er is immers geen enkele noemenswaardige tegenstander. Waarschijnlijk zal Juventus Turijn het halen in Italië en in Duitsland blijft Bayern München sinds 2013 de favoriet. In Spanje zou FC Barcelona de landstitel wegkapen.

Maar de hardste concurrentie vind je in Engeland, waar sinds enkele jaren een Big Six is ontstaan, samengesteld uit twee ploegen uit Manchester (City en United), drie ploegen uit Londen (Chelsea, Arsenal en Tottenham Hotspur) en FC Liverpool. Met uitzondering van Leicester City dat in 2016 verrassend de titel binnenhaalde, komen sinds 1995 alle vier kampioenen uit deze groep van zes. Wat de twee anderen betreft, veroverde Tottenham de titel voor het laatst in 1961 maar haalde de laatste drie seizoenen wel het podium, terwijl FC Liverpool dit jaar nog in aanmerking komt voor de titel, wat al geleden is van 1990. Met uitzondering van 2016 bezetten die zes clubs sinds 2015 de eerste zes plaatsen in het nationale kampioenschap. Ook dit jaar verdelen ze die plaatsen onder elkaar. De eerste vier mogen deelnemen aan de Champions League, de volgende twee aan de Europa League. Die kwalificaties worden rijkelijk beloond en maken de kloof tussen de rijke en de armere teams almaar groter.

Een sjeik gaf op vier jaar tijd 1,3 miljard euro uit aan een club uit de middenmoot van het klassement, Manchester City.

Het auditkantoor Deloitte maakt elk jaar een klassement op van de clubs met de hoogste inkomsten. In tabel 1 vind je het laatste klassement (seizoen 2016-2017) van de eerste 15 clubs. Eén Franse club, twee Italiaanse, twee Duitse, drie Spaanse en zeven Engelse clubs (bijna de helft). Maar hoe ver liggen de bedragen uiteen? De elfde club, Tottenham, ontvangt ongeveer de helft van Manchester United, die de lijst aanvoert.

Tabel 1. Klassement van de rijkste clubs qua ontvangsten in het seizoen 2016-2017 (in miljoen euro)¹³

Tabel 2 toont de gecumuleerde inkomsten over de voorbije elf jaar. Meteen valt op dat het zowat dezelfde clubs zijn als in de vorige tabel, alleen de rangorde verschilt lichtjes.

Tabel 2. Klassement van de rijkste clubs over de periode 2007-2017 (in miljoen euro)¹⁴

De Spaanse clubs bezetten de eerste twee plaatsen, terwijl Atletico Madrid uit de lijst verdwijnt. In feite nemen die inkomsten vooral toe vanaf 2013. AC Milaan daarentegen heeft af te rekenen met de gevolgen van de tegenslagen van zijn financier, Silvio Berlusconi, die uiteindelijk in 2016 zijn sportieve activa overlaat aan een Chinees consortium. Tussen 2003 en 2014 bedragen de inkomsten jaarlijks 200 tot 260 miljoen euro. In diezelfde periode boekt Juventus Turijn hetzelfde resultaat. AC Milaan wint dan tweemaal de Champions League (2003 en 2007), maar moet het in 2005 in de finale afleggen tegen Liverpool. Sinds 2014 gaat het bergaf. De ontvangsten dalen onder de 200 miljoen euro terwijl de bedragen van de andere clubs stijgen.

Het kartel

Kortom: op Europees niveau zijn slechts enkele ploegen van tel, in die mate zelfs dat de nationale competities saai worden. Het is in dit kader dat de grote clubs een project hebben uitgewerkt voor een Europees kampioenschap op uitnodiging. Er bestaat al lang een project voor een nieuwe Europese liga maar deze keer hebben de meest prestigieuze clubs er hun schouders onder gezet en is het plan geïnspireerd op het Amerikaanse football. Er zouden vierentwintig clubs aan deelnemen, waarvan zestien permanent; de overige acht zouden wisselen al naargelang het seizoen. Er wordt gestreden om één trofee en degraderen kan niet.

Het belangrijkste gevolg van de financiële fair play: de grootste clubs wordt een monopolie gegarandeerd in de Europese competities.

De zestien automatisch gekwalificeerde deelnemers zijn: Real Madrid, FC Barcelona en Atletico Madrid voor Spanje, Juventus Turijn en de twee Milanese clubs voor Italië, Bayern München en Borussia Dortmund voor Duitsland en de Engelse Big Six zonder Tottenham; tot slot de twee Portugese leiders Benfica Lissabon en FC Porto en als enige Franse ploeg PSG. De acht gastploegen zouden de landskampioenen zijn die nog niet op de lijst staan: Leicester City, de verrassende kampioen van 2016, CSKA Moskou, Dynamo Kiev, FC Brugge, PSV Eindhoven, Besiktas Istanboel, FC Basel en voor Tsjechië FC Viktoria Pilsen. De competitie zou 34 weken duren en er zou elke dinsdag, woensdag en zaterdag gespeeld worden. Wie deelneemt aan die competitie, moet zich uit het nationale kampioenschap terugtrekken.

Een kartel van vier van de meest illustere ploegen bediscussieert het project, met name Real Madrid, FC Barcelona, Juventus Turijn en Bayern München.¹⁵ In feite gaat het over slechts één vraag: lanceren we dit initiatief of passen we de Europese wedstrijden aan dit model aan? De Duitsers zijn alvast bang voor de gevolgen. Zal een speler die de nationale federatie verlaat, nog geselecteerd worden voor de nationale ploeg? Ook speelt daar mee dat de voetballers bij contract verbonden zijn met de Bundesliga. Als Bayern de liga verlaat ten voordele van een Europees kampioenschap, zouden de spelers meteen de club vaarwel kunnen zeggen zonder enige transfercompensatie en dus zonder inkomsten voor de groep. Ook is het Beierse bestuur veeleer voorstander van een omvorming van de Europese competities overeenkomstig de wensen van het kartel.

Maar het kartel heeft een troef achter de hand: het dreigt met de vorming van een alternatieve liga voor de Champions League en de Europa League. Dat komt goed uit, want de voorzitter van de European Club Association (ECA¹⁶), die werd opgericht in 2008 en zichzelf “de spreekbuis van de ploegen” noemt, is niemand minder dan Karl-Heinz Rummenigge, die als oud-speler Bayern vertegenwoordigt.¹⁷ Hij wijst erop dat “de grote clubs grote aanbiedingen hebben gekregen om een Super Liga op te richten”.¹⁸

De UEFA voelt zich meteen onder druk gezet en toont zich bereid de voordelen te herzien die werden toegekend aan de deelnemers aan de Europese competities. En dat is niet niets: de inkomsten, de sponsors, de reclame en de televisierechten die bij die toernooien komen kijken, zijn tussen 2007 en 2017 verdrievoudigd!¹⁹ Wie gaat daar nu mee aan de haal?

Voetbal is een bron van rijkdom voor enkele dubieuze actoren en gezien de bedragen zouden ze wel gek zijn ermee op te houden.

De vier grote federaties hebben in hun onderhandeling met de UEFA bekomen dat vier ploegen automatisch gekwalificeerd worden voor de Champions League. Die competitie zal bestuurd worden door een gezamenlijke onderneming met gelijke partners – de UEFA en de ECA – met andere woorden door leden van het kartel.²⁰ Tot slot zouden de bedragen die gevraagd worden van de andere actoren (sponsors, televisiezenders…) stijgen van 2,1 miljard naar 2,9 miljard euro. Maar de meest prestigieuze ploegen, zij die deelnemen aan de Champions League en doorstoten tot het hoogste niveau en zelfs de titel veroveren, ontvangen de grootste bedragen, het belangrijkste aandeel, zoals blijkt uit Tabel 3. We zien dat de nieuwe verdeling in het voordeel is van de clubs die deelnemen aan de Champions League en, uiteraard, binnen deze categorie, naargelang het resultaat, in het voordeel van de winnaars, van wie de finale bereikt, de halve finale enzovoort. Zo krijgt Bayern München voor seizoen 2018-2019 30 miljoen euro nog voor de spelers een bal hebben aangeraakt en dat heeft alles te maken met hun prestaties in de Europese competities.²¹

Tabel 3. Heronderhandeling van de contracten en ontvangsten van de UEFA voor de periode 2018-2021 (in miljoen euro)²²

Opmerking: links vind je wat de UEFA uitgekeerd heeft voor het seizoen 2015/2016 (2,1 miljard euro); in het midden de 2,9 miljard euro die de UEFA zal uitkeren voor de seizoenen 2018 tot 2021 volgens de schattingen van het consortium van journalisten; rechts wat de UEFA zou uitgekeerd hebben voor die drie seizoenen als de verdeling van de ontvangsten dezelfde zou gebleven zijn als in 2015/2016.

Maar daarmee is de honger van het kartel niet gestild. Begin 2018 komt een nieuw voorstel voor een echt Europees kampioenschap weer bovendrijven. In een zestien pagina tellend document wordt een project uit de doeken gedaan voor een Europese superliga vanaf 2021 voor een periode van twintig jaar. Er zouden zestien deelnemers zijn: elf permanente clubs (Bayern, Real, Barça, Juventus, PSG, AC Milaan, Man Utd, Man City, Chelsea, Liverpool en Arsenal) en vijf gastploegen (Atlético Madrid, AS Roma, Inter Milaan, Borussia Dortmund en Olympique Marseille). Aan het hoofd zou een Spaanse onderneming staan waarvan elke ploeg aandeelhouder wordt maar niet in gelijke mate (Real zou met 18,77% de grootste zijn, dan Barcelona met 17,61%, Manchester United met 12,51% en Bayern met 8,29%).

Is dit het zoveelste manoeuvre om nieuwe rechten te bekomen voor de voetbalgiganten? De UEFA van haar kant heeft de ECA gevraagd om het contract te verlengen van 2018 tot 2024. Maar Ivan Gazidis bijvoorbeeld, de CEO van Arsenal die vanaf december 2018 zal verkassen naar AC Milaan, benadrukt het belang van de dreiging met een nieuwe superliga. Het is “ons drukkingsmiddel om te krijgen wat we willen”, bekent hij.²³

Sponsors voor het Europese eliteclubje

Voor andere clubs met grote ambities komt het erop aan toegang te krijgen tot dat kringetje van Europese zwaargewichten. Zo eenvoudig is dat echter niet. Je moet op zoek naar rijke investeerders die fortuinen op tafel willen leggen om topspelers aan te kopen, je moet beschikken over spiksplinternieuwe voorzieningen en een groep bekwame mensen aantrekken om de spelers te trainen en te verzorgen en de club te besturen; iemand als Silvio Berlusconi destijds.

En dat verleidt Russische oligarchen, petroleummagnaten of Aziatische miljardairs, die dan ook algauw de touwtjes van enkele Europese clubs in handen krijgen. In 2003 koopt de Russische miljardair Roman Abramovitch Chelsea voor 140 miljoen pond (ongeveer 200 miljoen euro). Op een jaar tijd klimmen de inkomsten en uitgaven van de club van 134 naar 220 miljoen euro. Hij stelt José Mourinho aan als trainer en haalt talrijke topspelers binnen. Chelsea wint de Premier League in 2005 en 2006.

Een investeringsfonds uit Abu Dhabi neemt een Engelse club uit de middenmoot van het klassement over: Manchester City. Hier gebeuren de investeringen geleidelijker, maar sjeik Mansour bin Zayed Al Nahyan geeft toch 1,3 miljard euro uit op vier jaar tijd.²⁴ Daarmee kan in 2009 de Argentijnse aanvaller Carlos Teves aangekocht worden. In 2010 volgen nog David Silva, Yaya Touré, Aleksandar Kolarov, Mario Balotelli en James Milner. De resultaten zijn navenant: sinds 2010 eindigt de club telkens bij de eerste vijf van het Engelse kampioenschap en kroont zich in 2012, 2014 en 2018 zelfs tot landskampioen. Op zeven jaar tijd heeft Abou Dhabi 2,7 miljard in Manchester City gepompt.²⁵

In 2011 is Qatar aan de beurt: het verwerft 70% van PSG. Ook hier groeien de bomen tot in de hemel. De inkomsten stijgen van 100 miljoen euro in 2011 naar 220 miljoen een jaar later. Op twee jaar tijd koopt de ploeg 21 spelers aan en verdrievoudigt de loonmassa. Ook die club vegeteerde halfweg het klassement maar kaapt in 2012 de tweede plaats weg. Sindsdien wint PSG elk jaar de nationale competitie, met uitzondering van 2017, toen ze de landstitel moesten afstaan aan AS Monaco (deze club heeft altijd in de Franse competitie gespeeld).

En laten we even dat kroonjuweel onder de loep nemen. Aanvankelijk werd AS Monaco volledig gesteund door de Monegaskische overheid, maar in 2011 verwerft alweer een Russische miljardair, een vertrouweling van Vladimir Poetin, namelijk Dmitri Rybolovlev, 66,67% van de controle. De ploeg was gedegradeerd naar de tweede divisie maar begint in 2013 aan een remonte en wordt het jaar erop tweede na PSG. AS Monaco flirt constant met de eerste drie plaatsen en stoot in 2017 zelfs PSG van de troon. De inkomsten stijgen spectaculair: van 15 miljoen euro in 2013 naar 176 miljoen in 2014, wat meteen een verklaring is voor de uitstekende prestaties. Dat resultaat heeft Rybolovlev op twee jaar tijd 326 miljoen euro gekost.²⁶

En hoe vergaat het Klein Duimpje in de Premier League? Leicester City komt in 2010 in handen van de Thaise zakenman Vichai Srivaddhanaprabha²⁷ nadat het zich weer had opgewerkt uit de Football League One (hetwelk overeenkomt met de derde divisie in andere landen). In 2014 wint het met vlag en wimpel die competitie en mag het weer meespelen in de Premier League. Twee jaar later kroont Leicester City zich tot nationaal kampioen. Ook hier slaan de kassa’s tilt. De inkomsten stijgen van 37 miljoen euro in 2014 naar 137 miljoen het jaar erop. Uit de voorbeelden, die op lagere niveaus nog veelvuldiger voorkomen, blijkt hoe je (opnieuw) een voetbalgigant kunt worden: zoek een genereuze schenker die je club wil financieren, meestal met verlies. Maar dat zien de zwaargewichten van het dominante sportclubje niet graag. Voor hen is dat oneerlijke concurrentie.

De strijd wordt niet gevoerd op de grasmat maar op juridisch en financieel vlak.

Op initiatief van toenmalig UEFA-voorzitter Michel Platini zal geleidelijk het principe van financiële fair play ingevoerd worden: geef niet meer uit dan wat er binnenkomt. Drie seizoenen lang is een beperkte overschrijding (30 miljoen euro) toegestaan, waarna de betrokken clubs snel weer in het budgettaire keurslijf gewrongen worden. Ook zullen de sponsorcontracten op hun reële marktwaarde geschat worden. Een investeerder mag dus niet langer een beroep doen op bevriende ondernemingen om diensten te ‘over’-factureren die in werkelijkheid niet eens geleverd worden. Auditkantoren mogen de aard van de inkomsten nagaan. De eerste aanzet wordt gegeven in 2003, maar het meer complexe mechanisme gaat in 2013 van start. We keren even terug naar Grafiek 2. We zagen dat het aandeel van de vijf grootste federaties dat jaar enorm gestegen is. Je kunt er het belangrijkste gevolg van de financiële fair play uit afleiden: de grootste clubs wordt een monopolie gegarandeerd in de Europese competities.

Twee ploegen bedreigen die stabiliteit: PSG en Manchester City. De Parijse club is symptomatisch. Tabel 4 geeft een overzicht van de belangrijkste inkomsten van de club per financieringsbron sinds 2010, het jaar dat Qatar begon te investeren. De ‘traditionele’ inkomsten stijgen in de loop der tijd, maar niet buitengewoon. Wel is duidelijk dat de bijdrage van de Qatarezen PSG zo goed als onklopbaar gemaakt heeft in het Franse kampioenschap en dat de club uitgegroeid is tot een serieuze concurrent in de Europese competities. Sinds 2011 is Qatar goed voor 42,7% van de inkomsten van PSG, meer dan voldoende voor de betaling van de fabelachtige transfers: 222 miljoen euro voor Neymar en 145 miljoen euro voor Kylian Mbappe in 2017.²⁸ Eerder legden ze al heel wat geld op tafel voor David Pastore (42 miljoen), Zlatan Ibrahimović (20 miljoen), Ezequiel Lavezzi (31 miljoen), Thiago Silva (42 miljoen) en Edison Cavani (64,5 miljoen).

Het sportieve marketingbureau Octagon schat de Qatarese contracten maar op 26 miljoen euro. Zelfs Nielsen, de firma die door de club zelf werd aangesteld (wat niet geldig is, de expertises moeten immers onafhankelijk zijn) houdt het bij 104 miljoen.²⁹ In dat geval zijn de rekeningen niet meer in evenwicht en is het deficit in drie jaar tijd opgelopen tot meer dan de toegestane 30 miljoen euro. De overeenkomstige sanctie is doorgaans een verbod van deelname aan de Europese competities en een financiële boete.

Vanaf 2013 wordt PSG voor de kwalificatie van de Champions League samen met acht andere ploegen door de UEFA in het vizier genomen. De sponsors zijn niets waard in het seizoen 2011-2012 en maar goed voor 3 miljoen het volgend jaar. Het deficit loopt op tot 260 miljoen euro. Toch besloot de UEFA om te onderhandelen. Gianni Infantino, de toenmalige secretaris-generaal, stelt voor er de spons over te halen en de deelname van PSG aan het Europese toernooi niet te blokkeren. De club moet wel 60 miljoen euro boete betalen. Manchester City is in hetzelfde bedje ziek: het deficit wordt geschat op 233 miljoen euro voor de periode 2011-2013. De aandeelhouder, de Verenigde Arabische Emiraten, schiet uit zijn slof en laakt een competitie zonder Engelse club. Er wordt gedreigd met een leger van 50 advocaten die de Federatie zes jaar het vuur aan de schenen zullen leggen. De UEFA bindt in en herleidt de boete tot 20 miljoen euro.

Tabel 4. Evolutie van de inkomsten van PSG per financieringsbron voor de periode 2010-2018 (in miljoen euro)³⁰

Maar nu gaan de Qatarezen op hun achterste poten staan: waarom moet PSG driemaal meer betalen? Gianni Infantino gooit andermaal de handdoek in de ring en legt hetzelfde bedrag op als voor Manchester City. In april 2014 geeft de juridische directeur van de UEFA in een document meer uitleg bij die toegeeflijkheid: “De uitsluiting van bepaalde grote clubs en spelers uit de Champions League zou geen goede zaak zijn. We moeten redelijk zijn en proberen oplossingen te vinden die de kwaliteit van de competitie geen schade berokkenen. En redelijkerwijs moeten we ook zien met wie we te maken hebben. Het gaat hier wel om clubs (PSG en Man City) van landen die niet de gewoonte hebben hun manier van zakendoen in overeenstemming te brengen met de regels van een voetbalorganisatie zoals de UEFA.”³¹ Kan het nog duidelijker? Die onderhandelde oplossing stuit echter andere grote actoren tegen de borst. Karl-Heinz Rummenigge bijvoorbeeld eist dat PSG uit de Champions League gesloten wordt. Tebas, de voorzitter van de Spaanse voetbalbond La Liga, dient klacht in tegen PSG voor overtreding van de financiële fair play-regel. Een nieuwe juridische procedure wordt opgestart. Nu kan de situatie voor de Parijse ploeg ongemakkelijk worden. Het contract met Qatar loopt af op 30 juni 2019. De Qatarese sponsors zijn nog slechts goed voor 36 miljoen euro. Om in orde te zijn met de regels van de UEFA en het huidige statuut te behouden zou de club jaarlijks 166 miljoen euro moeten vinden, een derde van zijn begroting.³² Dat kan alleen als ze Neymar of Mbappe verkopen.

Van de 250 duurste voetballers behoort 61% tot de top 13 rijkste clubs.

De strijd wordt niet gevoerd op de grasmat maar op juridisch en financieel vlak. Zover is het dus gekomen met het moderne voetbal. Er wordt een eindeloze financiële bubbel gecreëerd. De concurrentie drijft de clubs naar almaar hogere uitgaven. De lonen van de beste spelers en trainers rijzen de pan uit. De uitzendrechten stijgen gevaarlijk en maken dat een groot deel van de tv-zenders, met name de openbare omroepen, niet langer over beelden beschikken van de belangrijkste matchen. Er staat geen limiet op, behalve het failliet van een of andere club, wat zich dan ook almaar meer voordoet.

Ook de professionele voetbalinstanties constateren die verontrustende evolutie. In een vertrouwelijke toelichting van 19 september 2017 (maar publiek gemaakt door het consortium van journalisten) geeft de UEFA toe dat men op bijna onomkeerbare wijze afstevent op de dominantie van de grote Europese clubs. De ontvangsten van de 12 grootste clubs, zo luidt het, zijn gestegen van 27 naar 32% in de periode 2010-2016. De waarde van de spelers is op zes jaar tijd verdubbeld en bedraagt nu zes miljard euro. Van de 250 duurste voetballers behoort 61% tot de top 13 grootste clubs. Die stallen vol paradepaardjes beschikken niet alleen over de grootste talenten maar slaan ook hun klauwen in de beste jongeren. Tal van zeer goede spelers belanden daardoor op de reservebank, wat nadelig is voor de competitie, zo geeft het document toe.

En de alarmerende conclusie over de toekomst van het voetbal? “Er is academisch en empirisch bewijs dat hoge uitgaven en wedstrijden winnen hand in hand gingen. Met andere woorden: hoe meer je méér uitgeeft dan de concurrentie, hoe meer kans je maakt om te winnen.”³³ Maar naast deze vaststelling is het grote probleem dat noch de UEFA noch de FIFA³⁴ enige bereidheid aan de dag leggen om daar iets aan te doen, zoals we verder zullen zien.

Een perfecte illustratie van het kapitalisme

Wat het consortium van journalisten aan het licht heeft gebracht, is op zich niet zo verrassend. Maar het bewijst wel wat velen al lang vermoeden: in het voetbal is geld koning en in plaats van op de rem te staan of maatregelen te nemen passen de internationale instanties zich aan, sluiten meestal de ogen en strijken zelfs vette commissies op. Het gedwongen ontslag van de voormalige godfather Sepp Blatter heeft daar weinig aan veranderd.

De onthullingen, die gedurende een maand met de regelmaat van de klok in de media verschenen, hebben de voetbalwereld nauwelijks beroerd. Men zat de storm uit en wachtte tot iedereen weer overging tot de orde van de dag. “Breek het speelgoed niet!” – “Stilte! Hier wordt gespeeld!”³⁵

 Er zijn te veel belangen mee gemoeid: spelersmakelaars die zich verrijken, corruptiezaken die zelfs staten als het prinsdom Monaco op zijn grondvesten doen daveren en vaak veralgemeend worden. Er duikt een of andere louche figuur op die de zwarte piet krijgt toegespeeld maar meteen wordt vervangen door iemand anders met nauwelijks minder kwalijke praktijken. In feite is het voetbal een passende illustratie van wat kapitalisme vandaag is: een kwestie van macht en geld, waarin ethiek nauwelijks een rol speelt, de sterksten de zwakkeren verpletteren, wie uitgesloten is aan de kant blijft staan en de zeldzame dromen er niet meer in slagen de talrijke nachtmerries die ze uitlokken te verbergen.

Het voetbal zou een betoverend universum moeten zijn waarin een kunstenaar jongleert met de bal en een geslaagde combinatie de bal in het doel doet belanden, waarna het publiek luid schreeuwend van bewondering opveert; waarin de efficiëntie en elegantie van een doelman de specialisten met verstomming slaan… Maar door de bomen ziet men het bos niet meer. En het is een weinig uitnodigend bos, overigens, waar dieven en bedriegers rondwaren en corrumperende en corrupte heerschappen aan de touwtjes trekken. Dit allemaal heeft uiteindelijk de klokkenluider aangezet om zijn gegevens aan het consortium van journalisten door te spelen. Hij voelde zich opgejaagd wild, stond op zijn anonimiteit en daarom noemden de onderzoekers hem John. Zijn veroordeling van de voetbalinstanties is niet mals: “We hebben te maken met een van de machtigste maffia’s ter wereld. Het smeergeld, de corruptie en beïnvloeding zijn in de voetbalsector dagelijkse kost. Sommige corrupte politici of politieambtenaren willen ook het establishment beschermen en zijn bereid hiertoe bergen te verzetten. Zo werden bijvoorbeeld meerdere privé-inlichtingendiensten ingeschakeld om uit te zoeken wie achter Football Leaks stak. In sommige gevallen wordt rechtstreeks samengewerkt met corrupte leden van het politiekorps, waarvan we concrete bewijzen bestaan.³⁶

Noch de UEFA noch de FIFA tonen enige bereidheid om iets te doen aan de almacht van het geld in de sport.

John is ontgoocheld en hoopt op een nieuwe toekomst voor zijn favoriete sport, zonder al dat gekonkelfoes en die maffiose praktijken. De Duitse krant Der Spiegel beschrijft de gevoelens van de klokkenluider: “John leerde als kind van voetbal houden. Nu maakt hij zich zorgen omdat de sport een gewone commerciële activiteit en ontspanning is geworden. John zegt dat hij gedegouteerd is door wat het geld heeft aangericht, door al de corruptie en de discussies over belastingontwijking, de talrijke vuile transacties tussen consultants, spelers en officiële instanties.”³⁷ Wij kunnen dit alleen maar beamen.

1. Gary Lyneker presenteert er op zaterdagavond The Match of the Day.
2. In Frankrijk werkte Mediapart mee aan het onderzoek, in Nederland NRC Handelsblad. Der Spiegel in Duitsland kreeg als eerste de documenten in handen en leidde ook heel de campagne.
3. 252 miljoen met de bonus.
4. De andere club is Inter Milaan (FC Internazionale Milano).
5. Die drie spelers speelden een actieve rol in de enige overwinning die Nederland tot vandaag behaalde, namelijk de Europacup 1988 in Duitsland.
6. De meeste landen gebruiken die Engelse benaming.
7. De Engelse eredivisie.
8. The Economist, 30 mei 2002.
9. Bron: berekeningen op basis van Statista, Revenue of the biggest European soccer leagues from 1996/97 to 2018/19 (in million euros). Zie www.statista.com/statistics/261218/big-five-european-soccer-leagues-revenue/.
10. Bron: berekeningen op basis van UEFA, Panorama du football interclubs européen UEFA, Rapport de benchmarking sur la procédure d’octroi de licence aux clubs, exercice financier 2016, p.56. Zie www.uefa.com/MultimediaFiles/Download/OfficialDocument/uefaorg/Clublicensing/02/53/00/22/2530022_DOWNLOAD.pdf. En UEFA,The European Club Footballing Landscape, Club Licensing Benchmarking Report, 2017, p.48. Zie www.uefa.com/MultimediaFiles/Download/OfficialDocument/uefaorg/Clublicensing/02/58/98/12/2589812_DOWNLOAD.pdf.
11. Unie van Europese voetbalfederaties.
12. L’Echo, 6december 2016, Anderlecht heeft twee keer de UEFA Beker voor Bekerwinnaars (in de volksmond de Europacup II) gewonnen (1976 en 1978) en één keer de UEFA-Cup (1983). Mechelen won één keer de UEFA Beker voor Bekerwinnaars (1988). Vanaf 2000 werd die bekercompetitie afgeschaft.
13. Bron: Deloitte, Rising stars. Football Money League, Sports Business Group, januari 2018, p.7. Zie www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/uk/Documents/sports-business-group/deloitte-uk-sbg-dfml2018.pdf.
14. Bronnen: berekeningen op basis van Deloitte Football Money League, verschillende jaren.
15. Aanvankelijk namen AC Milaan, Chelsea en Manchester United ook deel, maar na een tijdje werden ze niet meer voor de vergaderingen uitgenodigd.
16. Officieel zijn er 232 leden, 109 gewone en 123 buitengewone leden. Maar het bestuur van de ECA is in handen van de grootste clubs.
17. Hij is er voorzitter van.
18. Yann Philippin, “Un cartel secret des plus gros clubs européens a plumé le foot français”, Mediapart, 3 november 2018.
19. Der Spiegel, 2 november 2018.
20. Karl-Heinz Rummenigge was voorzitter van de ECA van 2008 tot 2017. Zijn opvolger is niemand minder dan de grote baas van Juventus Turijn, Andrea Agnelli van Fiat.
21. Der Spiegel, 2 november 2018.
22. Bron: L’impact financier de la réforme de 2016 de la Ligue des Champions, Donatien Huet, Mediapart.
23. Yann Philippin, op. cit.
24. Der Spiegel, 5 november 2018.
25. Yann Philippin, “Nicolas Sarkozy et le cadeau à Manchester City”, Mediapart, 2 november 2018.
26. Yann Philippin en Donatien Huet, “Dopage financier: la bombe atomique de l’AS Monaco”, Mediapart, 5 november 2018.
27. Na een thuismatch tegen West Ham op 27 oktober 2018, die eindigde met een gelijkspel, stapte deze zakenman met nog drie anderen in zijn privé-helikopter, die kort na het opstijgen neerstortte. Alle inzittenden kwamen om. In 2017 had die vijfde rijkste onderneming uit Thailand ook de Belgische club Oud-Heverlee Leuven (OHL) overgekocht, die momenteel in de tweede divisie speelt (of het maffe “eerste divisie 1B”, zoals de Belgische voetbalinstanties het noemen).
28. Met de bijkomende bonussen en commissies stijgen de bedragen naar 252 miljoen voor Neymar en 180 miljoen voor Mbappe, dat is 432 miljoen euro voor beiden.
29. Yann Philippin en Donatien Huet, «Dopage financier: Platini et Infantino ont couvert la fraude du PSG», Mediapart, 2november 2018.
30. Bron: Donatien Huet, Mediapart.
31. Yann Philippin et Donatien Huet, op. cit.
32. Yann Philippin, “Le cauchemar financier du PSG”, Mediapart, 22 december 2018.
33. Yann Philippin, “L’UEFA discréditée, le football en péril”, Mediapart, 8 november 2018.
34. De FIFA is de overkoepelende internationale voetbalfederatie. Ze is samengesteld uit zes confederaties, één voor elk continent: de AFC voor Azië, de UEFA voor Europa, de CAF voor Afrika, de CONMEBOL voor Zuid-Amerika, de OFC voor Oceanië en de CONCACAF Noord- en Centraal-Amerika en de Caraïben.
35. Michaël Hajdenberg en Yann Philippin, “Le monde du football se déballonne”, Mediapart, 3 december 2018.
36. Fabrice Arfi, Yann Philippin, Antton Rouget en Michel Henry, “Football Leaks, saison 2: un raz-de-marée sur la planète foot”, Mediapart, 2 november 2018.
37. Der Spiegel, 2 november 2018.