Decennialang werden het marxisme en de socialistische traditie in het algemeen geassocieerd met een doctrine die bekendstaat als materialisme. Maar in het recente verleden hebben kritische theoretici deze benadering grotendeels verlaten, in die mate dat alleen al op het noemen ervan met scepsis, zo niet met spot wordt gereageerd. In dit artikel toon ik aan dat die bezwaren grotendeels misplaatst zijn en dat het niet alleen nog steeds mogelijk is om vast te houden aan het traditionele materialisme in de sociale theorie, maar dat het zelfs een conditio sine qua non vormt voor de heropleving van een linkse politiek.

Om onze gedachten op een rij te zetten, moeten we eerst opmerken dat het woord materialisme drie verschillende betekenissen heeft. De eerste is een ontologisch of metafysisch materialisme. Hiermee bedoel ik de opvatting dat de werkelijkheid onafhankelijk van onze geest bestaat, wat zowel voor de natuurlijke als voor de sociale wereld geldt. Dit idee staat in contrast met wat soms idealisme wordt genoemd, dat veronderstelt dat wat wij als werkelijk beschouwen misschien slechts een product van onze verbeelding is.

De politieke economie als sociale wetenschap is alleen mogelijk omdat de actoren consequent reageren op economische omstandigheden.

De tweede strekking is een epistemologisch materialisme. Dit stelt dat, hoewel ideeën onze toegang tot de werkelijkheid beïnvloeden, de structuur van de werkelijkheid de verscheidenheid van onze indrukken van de wereld begrenst. Dit betekent dat we weliswaar een verkeerd begrip kunnen hebben van wat er ‘daarbuiten’ is, maar dat we dat kunnen corrigeren door ons bezig te houden met de wereld om ons heen. Op die manier is een min of meer nauwkeurige kennis van de werkelijkheid mogelijk.

De derde betekenis, tenslotte, is het sociale materialisme. Hierbij gaan we, bij het verklaren van belangrijke verschijnselen in de sociale wereld, uit van de premisse dat actoren handelen vanuit hun objectieve belangen – meer specifiek, hun materiële of economische belangen. Sociaal materialisme moet in dit artikel dus begrepen worden als een manier om het menselijk handelen te verklaren die gebaseerd is op die belangen.

Deze drie elementen komen samen in een coherent kader dat het bestaan van een objectieve werkelijkheid bevestigt. Deze werkelijkheid kan worden begrepen door zorgvuldige analyse, en veranderd door praktische interventies die mensen mobiliseren rond hun belangen. Meer dan honderd jaar lang hielden marxisten zich aan alle drie deze argumenten. Dit kwam omdat het marxisme als politieke theorie in de eerste plaats werd gemotiveerd door het derde argument: het sociaal materialisme. Maar om je aan het sociaal materialisme te houden, moet je nu eenmaal ook de ontologische en epistemologische premisses ervan aanvaarden. Je kunt namelijk niet geloven dat actoren worden gemotiveerd door hun objectieve belangen, tenzij je ook gelooft dat die belangen en de actoren die erdoor worden gemotiveerd, echt ‘daarbuiten’ in de wereld bestaan. En je kunt evenmin volhouden dat je die actoren en hun belangen begrijpt, tenzij je ook aanneemt dat theorie de wereld daadwerkelijk kan beschrijven.