Van de Democratische Republiek Congo (DRC) over Syrië, en via Gaza, komen er steeds meer beschuldigingen van “genocide” op de proppen bij conflicten. Vaak zijn ze het gevolg van de autoritaire neigingen van bepaalde regimes. De polemieken die erop volgen zijn zo oud als het woord dat in 1944 werd gecreëerd en ze zijn interessant, zowel voor juristen als voor historici. Hun expertise werpt een licht op de tragedies van het heden en het verleden, in het bijzonder op die van de Armeniërs van het Ottomaanse Rijk.

Samen met die van de Herero en de Nama (vanaf 1904) was de Armeense genocide van 1915 een van de eerste van de twintigste eeuw. Sinds eind 2023 zijn we getuige van wat de eerste erkende genocide van de 21e eeuw zou kunnen zijn: de vernietiging van de Palestijnen in Gaza.

De definitie van genocide is ingewikkeld¹. Het Verdrag inzake de voorkoming en bestraffing van genocide, dat in 1948 door de Verenigde Naties werd aangenomen, verwijst naar elke daad “gepleegd met de bedoeling een nationale, etnische, raciale of religieuze groep, geheel of gedeeltelijk, te vernietigen”². In de controverse kunnen de geschiedenis en de sociale wetenschappen een rol spelen. Zozeer zelfs dat er in de tweede helft van de twintigste eeuw een interdisciplinair onderzoeksgebied is ontstaan, dat van de “genocidestudies”. Een van de activiteiten van deze genocidestudies bestaat erin dit soort misdaden tegen de menselijkheid met elkaar te vergelijken in de hoop het begrip ervan te verfijnen. Elke genocide is uniek, maar er zijn overeenkomsten, vooral in de context van de oorlog waarin ze meestal plaatsvinden.

Hoewel de juridische classificatie van genocide gebaseerd is op objectieve criteria, heeft ze ook een politieke dimensie. Historicus Perry Anderson herinnert ons eraan dat internationaal recht al te vaak neerkomt op de “wet van de sterkste”³. In controverse met juristen of historici nemen ook statelijke en niet-statelijke actoren deel aan het classificatieproces. Dat gebeurt telkens wanneer ze er belang bij hebben of wanneer een massamisdaad al dan niet als genocide wordt voorgesteld. Het is belangrijk daarbij in gedachten te houden dat het Verdrag van 1948 resultaatgericht is: het wil namelijk voorkomen dat er (nog) genocides gebeuren of dat ze voortduren.

Elk nieuw potentieel geval vergroot de vergelijkingsruimte. Dat is vandaag het geval met Gaza. Vergelijken maakt het mogelijk om een gebeurtenis die per definitie moeilijk te bevatten is te begrijpen in zijn ontwikkeling. Maar dat betekent niet noodzakelijk dat de gebruikte terminologie telkens van dezelfde aard zal zijn.

Geweld is inherent aan het zionistische project, waarbij het Israëlische offensief dat in oktober 2023 begon het meest destructieve was in een lange reeks etnische zuiveringen.

De Armeense genocide resulteerde in ongeveer anderhalf miljoen doden. Tussen 1915 en 1923 kwam twee derde van de Armeense bevolking van het Ottomaanse Rijk om. Daar bovenop kwamen nog eens verkrachtingen, slavernij, ontvoeringen van kinderen en gedwongen bekeringen. Volgens de VN-rapporteur voor de bezette gebieden, Francesca Albanese, had het Israëlische leger, zes maanden na het begin van de Israëlische operatie in Gaza, al meer dan 30.000 Palestijnen gedood en 71.000 anderen verwond⁴. Die cijfers zijn echter onvolledig: onder de doden bevinden zich meer dan 13.000 kinderen en meer dan 80% van de bevolking van de enclave is ontheemd.

Beide aangehaalde processen worden aangedreven door een agressief etno-nationalisme: enerzijds dat van de Jong-Turken, die in 1908 aan de macht kwamen in het in verval geraakte Ottomaanse Rijk; anderzijds dat van de extreemrechtse regering van Benyamin Netanyahu, waarin fascistische ministers zetelen. De Jong-Turken – en daarna Mustafa Kemal, die de genocide op de Armeniërs voltooide⁵ – gebruikten massaal geweld om een eigen Turks volk op te bouwen door andere volkeren etnisch weg te zuiveren. De Israëlische regering voert op haar beurt een project uit voor een “Groot Israël” dat zich uitstrekt van de Jordaan tot aan de Middellandse Zee.

In het geval van Armenië vond de genocide plaats tijdens een overgangsfase bij de oprichting van een natiestaat. Het geweld dat de Armeniërs trof, was het gevolg van de wens van de regering van Jong-Turken om, na een periode van openheid voor de niet-Turkse componenten van het rijk, het nu te gaan baseren op een homogene etnische moslimidentiteit. Er werden ook zuiveringen uitgevoerd tegen Assyriërs, Grieken en Joden, telkens op een specifieke manier.

In Palestina is het eerder een geval van kolonialisme dat al aan de gang was sinds het einde van de 19de eeuw. Geweld is inherent aan het zionistische project, waarbij het Israëlische offensief dat in oktober 2023 begon het meest destructieve was in een lange reeks etnische zuiveringen. Volgens historicus Rashid Khalidi voert Israël een “honderdjarige oorlog” tegen het Palestijnse volk⁶. Zonder dit element in rekening te brengen is het zinloos om te proberen het bloedbad van 7 oktober door Hamas te analyseren.

De kwestie van “nederzettingen” vind je ook terug in de Armeense zaak. De genocide omvatte een component van “demographic engineering”: omdat de regering van het Ottomaanse Rijk (de “Verheven Porte”) in deze periode militaire nederlagen leed in de Balkan, vestigden zich heel wat moslims, afkomstig uit die regio, zich in de Armeense oostelijke provincies. Historici van het late Ottomaanse Rijk hebben het proces beschreven als een interne kolonisatie⁷. Het doel was om de Armeniërs in de regio uit te roeien.

Hoewel het collectieve geheugen het begin van de Armeense genocide dateert vanaf 24 april 1915, gingen er andere grootschalige misdaden aan vooraf in de laatste decennia van de negentiende eeuw. Dat was in het bijzonder het geval bij de zogenaamde “Hamidian” bloedbaden van 1894-1897 en bij die van Adana in 1909. Historici debatteren nog steeds over de continuïteit tussen deze massamoorden en de Armeense genocide zelf. In ieder geval ging het geweld door. Een eeuw na de genocide, in september 2023, heeft Azerbeidzjan, gesteund door Turkije, nog maar eens 120.000 Armeniërs in Nagorno-Karabach etnisch gezuiverd.

In beide gevallen werd het terrein voorbereid met ontmenselijkende taal: Armeniërs waren “varkens”; Palestijnen “menselijke beesten”. De ontkenning van menselijkheid ging telkens vooraf aan het bloedbad.

In beide gevallen werd het terrein voorbereid met ontmenselijkende taal: de Armeniërs waren “varkens” en “honden”; de Palestijnen “menselijke beesten” (zoals de Israëlische minister van Defensie Yoav Galant het uitdrukte). De ontkenning van menselijkheid ging telkens vooraf aan het bloedbad. Ondanks de hervormingen onder het Ottomaanse Rijk in het midden van de negentiende eeuw, bekend als de Tanzimat, bleven de Armeniërs tweederangs onderdanen. De apartheidssituatie in Israël aan het begin van de eenentwintigste eeuw, gedocumenteerd door onder andere Amnesty International, Human Rights Watch en B’Tselem, betekent dat individuen gedifferentieerde rechten genieten op basis van hun etnische en religieuze achtergrond.

Twee verschillen vragen echter om nader onderzoek. Ten eerste verhindert hun subalterne status als groep niet dat sommige Armeniërs deel uitmaakten van de Osmaanse elites, met name de economische elites. Ten tweede is de ruimtelijke scheiding – apartheid betekent scheiding – waaronder de Armeniërs te lijden hebben niet gelijk aan de scheiding die de Palestijnen is aangedaan door de afscheidingsmuur op de Westelijke Jordaanoever en door de openluchtgevangenis in Gaza.

De opkomst van een nationaal bewustzijn is een belangrijk kenmerk van beide situaties. De Armeniërs begonnen met het opeisen van rechten en veiligheid in het Ottomaanse en Russische rijk waarin ze zich bevonden en eisten vervolgens hun onafhankelijkheid op. De Palestijnse identiteit daarentegen begon vorm te krijgen binnen opgeleide kringen in het Ottomaanse Palestina aan het einde van de 19de eeuw⁸. Die werd vervolgens versterkt in de strijd tegen het zionisme. In beide gevallen waren bloedbaden bedoeld om te voorkomen dat dit streven naar onafhankelijkheid gerealiseerd zou worden.

Een ander vergelijkbaar kenmerk is dat de “internationale gemeenschap” bij beide tragedies grotendeels passief bleef. Washington voorziet Israël bijna onvoorwaardelijk van wapens en munitie.

Een ander vergelijkbaar kenmerk is dat de “internationale gemeenschap” bij beide tragedies  grotendeels passief bleef toekijken. Historici debatteren over de precieze rol die het Duitse Rijk – in de Eerste Wereldoorlog een bondgenoot van de Verheven Porte – speelde bij de vernietiging van de Armeniërs⁹. Sommigen beweren dat Duitse officieren direct betrokken waren, anderen dat ze het op zijn minst gedeeltelijk hadden kunnen voorkomen. Toen Berlijn in juni 2016 de genocide erkende, werd in een resolutie van de Bondsdag “de betreurenswaardige rol van het Reich erkend, dat als belangrijkste militaire bondgenoot van het Ottomaanse Rijk (…) niets heeft gedaan om deze misdaad tegen de menselijkheid te stoppen”. De resolutie voegde er nog aan toe dat “het Duitse Rijk een deel van de verantwoordelijkheid draagt voor deze gebeurtenissen.”¹⁰ Het bloedbad in Gaza gaat ook gepaard met internationale steun, in de eerste plaats van de Verenigde Staten. Washington geeft Israël diplomatieke dekking en voorziet het land bijna onvoorwaardelijk van wapens en munitie.

Naast symbolische ontmenselijking gaat genocide ook gepaard met zeer materiële processen. De onteigening van Armeens land en bankrekeningen maakte de opkomst van de Turkse middenklasse mogelijk. Zij zou de basis vormen van het regime  van Mustafa Kemal Atatürk¹¹. De inbeslagname van Palestijns land voor nederzettingsdoeleinden, maar ook voor kapitalistische exploitatie, was een dimensie van het conflict¹². Vóór de Oslo-akkoorden in 1993 waren er minder dan 110.000 kolonisten op de Westelijke Jordaanoever. Vandaag zijn het er bijna 710.000.

In het geval van Israël ondersteunen religieuze argumenten het recht van Joden om in Palestina te wonen. Religie is ook een van de factoren die de vernietiging van de Armeniërs verklaren, maar het staat waarschijnlijk niet zo centraal en historici hechten er niet allemaal evenveel belang aan.

Wat de Armeniërs betreft, mag de “lokale” dimensie van de massamoorden niet over het hoofd worden gezien. Een van de paramilitaire groepen die banden hadden met de Jong-Turken en die de genocide uitvoerden – de “Speciale Organisatie” – deed een beroep op gewone criminelen of irreguliere troepen (vooral Koerden) die werden aangezet om de Armeniërs te liquideren. Terwijl het Israëlische leger in Gaza lukrake bombardementen uitvoerde, hadden de wreedheden van de kolonisten op de Westelijke Jordaanoever ook een lokale dimensie, waarbij geradicaliseerde elementen bescherming genoten van de staat.

Naast symbolische ontmenselijking gaat genocide ook gepaard met zeer materiële processen. De onteigening van Armeens land en bankrekeningen maakte de opkomst van de Turkse middenklasse mogelijk.

In 1915 begon de genocide met de moord op de Armeense elite in Istanboel: de gemeenschap onthoofden betekende haar desorganiseren om de rest van de bevolking gemakkelijker te kunnen elimineren. In Israël is er een algemeen offensief tegen de Gazanen, maar ook intellectuelen zijn het doelwit, zoals blijkt uit de moord op de dichter Refaat Alareer door het Israëlische leger op 6 december 2023. Er is ook de dood van 125 journalisten die worden genoemd in het verslag van mevrouw Albanese, en de volledige of gedeeltelijke vernietiging van de 12 universiteiten van Gaza.

Een groeiend aantal regeringen, internationale maatschappelijke organisaties en deskundigen neemt de stelling van genocide in Gaza ernstig. De Israëlische historicus Raz Segal schijnt de eerste te zijn geweest die deze hypothese naar voren bracht, op 13 oktober 2023¹³. Kort daarna opperde de Israëlisch-Amerikaanse Holocaustspecialist Omer Bartov het idee van genocidale bedoelingen van de kant van Israël¹⁴. Eind januari oordeelde het Internationaal Gerechtshof (ICJ), waar Zuid-Afrika een beroep op had gedaan, met een overweldigende meerderheid dat het risico reëel was.

Een eeuw na de gebeurtenissen heeft de erkenning van de Armeense genocide door de “internationale gemeenschap” aanzienlijke vooruitgang geboekt. Turkije heeft echter nog steeds zijn verantwoordelijkheid niet toegegeven en weigert de kwalificatie te accepteren. Het land geeft toe dat er bloedbaden zijn aangericht in de context van de Eerste Wereldoorlog, maar ontkent het bestaan van de intentie om de Armeniërs uit te roeien.

In Israël is er een algemeen offensief tegen de Gazanen, maar ook intellectuelen zijn het doelwit. Er werden 125 journalisten vermoord, en 12 universiteiten van Gaza werden volledig of gedeeltelijk vernietigd.

De kwalificatie genocide stuit vaak op de vraag naar de intentie, maar degenen die de genocide plegen, maken dat zelden expliciet¹⁵. Toch is er geen tekort aan “zuiverende” verklaringen van Israëlische leiders. Netanyahu heeft zijn adviseurs gevraagd een plan op te stellen om “de bevolking van Gaza tot het laagst mogelijke niveau terug te brengen”. Het Israëlische leger heeft kunstmatige intelligentie gebruikt om systematisch te doden¹⁶. Het documenteren van de methodologie van vernietiging zal tijd kosten, maar de intentie om te vernietigen kan ook worden gezien in de uitgevoerde acties.

Zich bewust van de echo’s van deze twee tragedies, schreef de Palestijnse dichter Najwan Darwish “Who Remembers the Armenians?”, verwijzend naar een zin die werd toegeschreven aan Adolf Hitler aan de vooravond van de invasie van Polen.¹⁷ “Ik schreef een gedicht over de Armeense geschiedenis; vandaag zie ik dat wij Palestijnen iets soortgelijks meemaken. Hier zie je de ironie van de geschiedenis; de geschiedenis lacht ons uit”, zegt Darwish in een interview met The Guardian. (…) “Ze zegt tegen ons: je denkt dat je over het verleden schrijft, maar je schrijft over je toekomst.”¹⁸

In samenwerking met Le Monde Diplomatique, juli 2024. Vertaald door Jan Reyniers.

1. Dominik J. Schaller, “From Lemkin to Clooney: The development and state of genocide studies”, Genocide Studies and Prevention, vol. 6, no. 3, Toronto, december 2011.
2. Anne-Cécile Rober, “Origines d’un crime contre l’humanité”, Le Monde diplomatique, juli 2024.
3. Perry Anderson, “Le droit international du plus fort”, Le Monde diplomatique, februari 2024.
4. Francesca Albanese, “Anatomy of a genocide. Report of the special rapporteur on the situation of human rights in the Palestinian territory occupied since 1967 to Human Rights Council. Advance unedited version (A/HRC/55/73)“, 24 maart 2024.
5. Raymond Kévorkian, Parachever un génocide. Mustafa Kemal et l’élimination des rescapés arméniens et grecs (1918-1922), Odile Jacob, Parijs, 2023.
6. Rashid Khalidi, The Hundred Years’ War on Palestine. A History of Settler Colonialism and Resistance, 1917-2017, Metropolitan Books, New York, 2020.
7. Olivier Bouquet, Pourquoi l’Empire ottoman? Six siècles d’histoire, Folio, Parijs, 2022.
8. Zie Rashid Khalidi, L’Identité palestinienne. La construction d’une conscience nationale moderne, La Fabrique, Parijs, 2003.
9. Zie met name Stefan Ihrig, Justifying Genocide. Germany and the Armenians From Bismarck to Hitler, Harvard University Press, Cambridge, 2016
10. Frédéric Lemaître, “En réaction à la reconnaissance du génocide arménien par l’Allemagne, la Turquie rappelle son ambassadeur à Berlin”, Le Monde, 2 juni 2016.
11. Hamit Bozarslan, Vincent Duclert en Raymond Kévorkian, Comprendre le génocide des Arméniens, Tallandier, Parijs, 2015.
12. Zie Haim Yacobi en Elya Milner, “Planning, land ownership, and settler colonialism in Israel/Palestine”, Journal of Palestine Studies, vol. 51, no. 2, Washington, DC, 2022.
13. Raz Segal, “A textbook case of genocide”, Jewish Currents, New York, 13 oktober 2023.
14. Omer Bartov, “What I believe as a historian of genocide”, The New York Times, 10 november 2023.
15. Scott Straus, “Second-generation comparative research on genocide”, World Politics, vol. 59, no. 3, Baltimore, april 2007.
16. Yuval Abraham, “’Lavender’: The AI machine directing Israel’s bombing spree in Gaza“, +972 Magazine, 3 april 2024.
17. Gedicht uit zijn bundel Nothing More to Lose, New York Review Books/Poets, New York, 2014.
18. Alexia Underwood, “Palestinian poet Najwan Darwish: “We can’t begin to comprehend the loss of art”, The Guardian, Londen, 4 januari 2024.