Met meer dan 30 procent van de stemmen heeft Jordan Bardella van het Rassemblement National de Europese verkiezingen in Frankrijk gewonnen. De extreemrechtse partij komt dichter bij regeringsdeelname … en bij het patronaat.

Jordan Bardella is sinds 2021 voorzitter en heeft een strategische transformatie van het Front National bewerkstelligd: in 2018 zette hij het Rassemblement National in de steigers na het vertrek van Florian Philippot, de voormalige vicevoorzitter (2012 tot 2017) van wat toen nog het Front National heette. Op zondag 9 juni bereikte het RN een historische score, die leidde tot de ontbinding van de Assemblée Nationale (het Franse parlement) en nieuwe parlementsverkiezingen deze zomer.

Lunches met grote Franse bedrijfsleiders, een almaar meer Atlantische geopolitieke oriëntatie, een sterk afgezwakte oppositie tegen vrijhandel… Het Rassemblement National bereidt zijn mogelijke regeringsdeelname intens voor door nauwere banden te smeden met het bedrijfsleven en het tijdperk van Philippot definitief achter zich te laten. Of het nu gaat om ontmoetingen met figuren uit de zakenwereld, veranderingen in het programma of de herziening van allianties met andere extreemrechtse partijen, de partij blijft altijd discreet over deze ontwikkelingen. Ze weet dat haar volkse electoraat er het eerste slachtoffer van zal zijn.

Maar waar was Jordan Bardella? Wekenlang sloeg de topfavoriet in de Europese verkiezingen alle televisiedebatten over en liet hij het aan zijn luitenants over om de kastanjes uit het vuur te halen. Toegegeven, als hij de uitnodigingen had aangenomen, had hij ook alle aanvallen tegen hem moeten pareren. Hij had dus meer te verliezen dan te winnen. Uiteraard organiseerde hij wel wat ontmoetingen en maakte hij video’s voor zijn sociale netwerken. Maar de gedoodverfde opvolger van Marine Le Pen lijkt zijn aandacht vooral te hebben gericht op een groep die tot dan nogal huiverig stond tegenover een regeringsdeelname van het RN: het patronaat.

De verleiding van het patronaat

Het jonge wonderkind en rechterhand van Marine Le Pen en zijzelf gingen niet alleen spreken op officiële bijeenkomsten van MEDEF (het Franse VBO), de confederatie van kmo’s, METI (de beweging van middelgrote ondernemingen), FranceInvest of Croissance Plus¹, ze belegden ook geheime lunches met tal van figuren uit de Franse zakenwereld.²Van Pierre Gattaz, voormalig voorzitter van MEDEF, tot Henri Proglio, voormalig ceo van EDF en Veolia, en niet te vergeten leden van de clan-Dassault: almaar meer vooraanstaande figuren uit de zakenwereld willen praten met de twee kopstukken van het Rassemblement National. Sophie de Menthon, voorzitter van de patronale beweging Ethic, Alexandre Loubet, Jordan Bardella’s campagnemanager, en Sébastien Chenu, RN-parlementslid, maakten de nodige afspraken en regelden de reservaties in chique en tegelijk discrete restaurants.

Natuurlijk hadden de betrokkenen niet allemaal dezelfde motieven om op de avances van het RN in te gaan: sommigen zijn teleurgesteld in Macron – die nochtans de afgelopen tien jaar zijn inspanningen heeft verdubbeld om die sociale groep te verleiden – terwijl anderen vooral contacten willen leggen ‘voor het geval dat’. De bedrijfsleiders van grote ondernemingen, die gewoonlijk niet al hun eieren in één mandje leggen, onderhouden sinds lang contacten met zowel de Parti socialiste (PS) als met rechts (UMP/Les Républicains), tot Macron die twee stallen rond zijn persoon samenbracht. Maar dit tijdperk is nu zo goed als voorbij: omdat het staatshoofd zich niet meer herkiesbaar kan stellen, krijgt hij af te rekenen met een oorlog tussen de ego’s onder zijn potentiële opvolgers. Édouard Philippe, Gabriel Attal, Gérald Darmanin, Bruno Le Maire… er zijn veel kandidaten, maar geen van hen steekt er echt bovenuit. De grote patroons in Frankrijk hebben altijd hoofdzakelijk geleefd van overheidsopdrachten. Alles inzetten op het kamp van Macron zou te veel risico inhouden. Daarom trekken ze de kaart van het Rassemblement National om hun belangen veilig te stellen.

De RN heeft zich altijd verzet tegen de verhoging van het minimumloon of de indexatie van de lonen ter compensatie voor de inflatie

De extreemrechtse partij van haar kant verleidt hen door haar inspanningen te verdubbelen.³ Ten eerste op het vlak van de lonen: de partij kant zich radicaal tegen loonsverhogingen, ook al beweert ze de koopkracht van de Fransen te verdedigen. De partij heeft zich altijd verzet tegen de verhoging van het minimumloon of de indexatie van de lonen ter compensatie voor de inflatie. Voor haar mogen de nettolonen wel stijgen als de patronale bijdragen verminderen, ook al zijn die broodnodig voor een goede sociale zekerheid. Het presidentiële kamp is het daar volmondig mee eens. Als het over de koopkracht gaat, moet ook vermeld dat de RN-fractie stemde tegen de prijsblokkering die La France Insoumise en haar bondgenoten voorstelden en ze zich onthielden bij de stemming over de invoering van een minimumprijs voor landbouwproducten, een centrale eis van de boeren die begin 2024 de straten optrokken. En vergeet ook niet het taaie verzet van het RN tegen de Zero Net Artificialisation-wet (artificialisering van de grond moet volledig gecompenseerd worden) en meer in het algemeen tegen de milieuregelgeving, waarover de werkgevers voortdurend klagen omdat ze hun activiteiten dwarsboomt. De partij was ook vaak de spreekbuis van lobbyisten, bijvoorbeeld in de gezondheidszorg en in de bouw-⁴ en automobielsector⁵.

Tot slot heeft het RN nooit de vakbonden gesteund in hun verzet tegen de pensioenhervorming van Macron, ook al spreekt het zich uit voor een gedeeltelijke terugkeer naar pensionering op 60 jaar.

De definitieve begrafenis van het tijdperk van het souvereinisme

Naast die consequente verdediging van de belangen van de grote ondernemingen, zendt het kamp van Le Pen andere opvallende signalen uit naar de Franse bedrijfsleiders.⁶ Een goed voorbeeld is het artikel van Marine Le Pen over de staatsschuld in Les Echos, het zakenblad van Bernard Arnault, waarin ze alle liberale clichés opdreunt die al tientallen jaren te horen zijn. Bovenal lijkt de partij er eindelijk in geslaagd om zich te omringen met een groot aantal schaduwadviseurs met goed gevulde cv’s.⁷ Die “cercle des Horaces” (Les Horaces is een kring van politieke denkers, opgericht in december 2015) bestaat uit hoge ambtenaren, voormalige ministeriële adviseurs en leidinggevenden van grote ondernemingen, en voorziet de partijleiders van nota’s die heen en weer slingeren tussen een beschavingsoorlog en een pleidooi voor het economisch liberalisme. Aan het hoofd van dat geheime kabinet staat François Durvye, directeur van Otium Capital, het investeringsfonds van de ultraconservatieve miljardair Pierre-Edouard Stérin, een belastingontduiker die zijn biezen heeft gepakt en in België is neergestreken en een bod heeft uitgebracht op het weekblad Marianne. Durvye verwelkomde Marine Le Pen in zijn landhuis in Normandië om het debat voor de tweede ronde in 2022 voor te bereiden samen met belangrijke adviseurs, onder wie Jean-Philippe Tanguy. Die man is RN-parlementslid voor de Somme⁸, afgestudeerd aan ESSEC, een Europese business school, en lid van de partij van Nicolas Dupont-Aignan. Hij is ook een van de actiefste leden van de fractie in de Assemblée en in de media, vooral over economische kwesties.

Met dit team van rijke particulieren en dereguleringsfanaten zijn Marine Le Pen en Jordan Bardella er eindelijk in geslaagd om het tijdperk van Florian Philippot achter zich te laten. Die was een trouwe luitenant van Marine Le Pen tot 2017 en heeft niet alleen met haar samengewerkt om het blazoen van de partij op te poetsen: hij had ook een grote invloed op het programma van het RN. Met een sterke nadruk op de soevereiniteit⁹ hoopte hij de kloof tussen links en rechts te overstijgen en in het referendum van 2005 het nee-kamp te verenigen. Tot 2017 verdedigde het Front National (FN) daarom een vorm van uittreding uit de eurozone¹⁰, een referendum over Frexit en ook de terugtrekking uit het geïntegreerde commando van de NAVO. Hoewel de partij niet expliciet pleit voor een vertrek uit het Europese en Atlantische kader, staat ze, net als La France Insoumise, zeer kritisch tegenover dit verlies van monetaire, militaire, economische en politieke soevereiniteit. Die erfenis is nu grotendeels verdwenen. Meteen na het vertrek van Philippot en zijn troepen moesten het idee om de euro te verlaten en voor de Frexit te stemmen op de schop, omdat het de kiezers van traditioneel rechts afschrikt, vooral gepensioneerden met hun obsessie voor stabiliteit, wier stemmen de partij probeerde te veroveren.

Durvye, directeur van Otium Capital, verwelkomde Marine Le Pen in zijn landhuis in Normandië om het debat voor de tweede ronde in 2022 voor te bereiden

Het RN zwakte ook zijn verzet tegen de vrijhandel af. Dat was immers altijd al een struikelblok voor de bedrijfsleiders¹¹, vooral zij die zich richten op de export. Over die kwestie die zo fundamenteel is voor mensen uit de arbeidersklasse die het slachtoffer zijn van de globalisering, moet de partij op een slappe koord dansen. In zijn Europees programma¹² pleit het RN voor ‘eerlijke concurrentie’ binnen de Europese markt – zonder te specificeren wat dit begrip inhoudt – en voor ‘nationale prioriteit’ bij openbare aanbestedingen, wat de EU-verdragen formeel verbieden. Om die beloften waar te maken, is een grondige hervorming van het laatste noodzakelijk. Het RN heeft zeker geen gebrek aan ideeën over het onderwerp, waaronder een referendum om het primaat van de Franse grondwet over de Europese wetgeving te herstellen en de transformatie van de Europese Commissie in een secretariaat van de Raad, een instelling die de staatshoofden samenbrengt.

Dit zijn tamelijk interessante voorstellen om de Europese Unie te veranderen in een echt ‘Europa van de naties’ in plaats van een supranationale proto-staat, maar om te slagen is de steun nodig van andere staten. Hoewel het RN in theorie kan rekenen op zijn extreemrechtse bondgenoten op het hele continent, zijn ze niet allemaal voorstander van een protectionistisch beleid!¹⁴, terwijl op dat moment de boeren de straat optrokken: het RN onthield zich, terwijl hun buitenlandse partners beide teksten vrij massaal goedkeurden. Dit zet grote vraagtekens bij de protectionistische beloften van de partij.

Ook op geopolitiek vlak is de evolutie van het Rassemblement National opmerkelijk. Marine Le Pen – ongetwijfeld schatplichtig aan de Russische regering, die haar in 2014 twee leningen verstrekte voor een totaalbedrag van 11miljoen euro¹⁵– heeft lange tijd een toenadering tot het Kremlin verdedigd, net als haar Italiaanse bondgenoot Matteo Salvini. Haar positie blijkt met name uit de steun voor de annexatie van de Krim en een reeks ontmoetingen, waaronder die tussen haarzelf en Vladimir Poetin in maart 2017, vlak voor de presidentsverkiezingen. Marine Le Pen was lange tijd een bewonderaarster van de Russische dictator, maar werd uiteindelijk twee jaar geleden gedwongen om Oekraïne te steunen, al ging dat niet van harte. Hoewel ze de economische sancties tegen Moskou en het gebruik van het conflict voor politieke doeleinden bekritiseerde¹⁶, blijven haar ideeën hierover vaag en vol tegenstrijdigheden. Die aarzelingen weerspiegelen ongetwijfeld de oorlog die Jordan Bardella’s Kulturkampf voert met zijn chef: de partijvoorzitter heeft zich bij verschillende gelegenheden expliciet bij het Atlantische kamp aangesloten en is voorstander van het lidmaatschap van alle NAVO-instanties¹⁷, terwijl Marine Le Pen genuanceerder is over deze kwestie.

Herstructurering van Europees extreemrechts

Die Atlantische en pro-Europese wending is een terugkeer naar de oorspronkelijke lijn van de partij onder leiding van Jean-Marie Le Pen. De vader van Marine Le Pen, die zichzelf omschreef als de ‘Franse Reagan’¹⁸ en een zeer liberale economische agenda hanteerde, was ook een fervente voorstander van de NAVO en de Europese integratie. Voor hem waren dat bolwerken tegen het communisme in het Oost-Europa van weleer. Die frontale oppositie tegen links haalde het Front National destijds kortstondig uit zijn politieke isolement tussen 1986 en 1988. Toen veroverde de partij haar eerste zitjes in het parlement en was haar steun doorslaggevend voor het bestuur van traditioneel rechts in vijf regio’s in ruil voor enkele vicepresidentschappen¹⁹. Afgezien van dit korte intermezzo, en ondanks een gestage verzwakking sinds het tijdperk Sarkozy, is het ‘cordon sanitaire’ dat verhindert dat rechts zich verenigt, officieel nog steeds van kracht.

In dit opzicht kunnen de Europese verkiezingen van 2024 een keerpunt betekenen. Extreemrechts is in opmars over het hele continent en er komen almaar meer regeringen die steunen op coalities van traditioneel rechts en extreemrechts²⁰ (Italië, Zweden, Finland, Kroatië…). De voorzitter van de Europese Commissie Ursula Von der Leyen, lid van de rechtse Europese Volkspartij (EVP), die verzwakt is door een aantal schandalen²¹ sluit een alliantie met de extreemrechtse Europese Conservatieven en Hervormers (ECR)²² niet langer uit om aan de macht te blijven. Meer dan een jaar lang heeft ze nooit een gelegenheid voorbij laten gaan om haar verwantschap te tonen met de Italiaanse premier Giorgia Meloni, wiens Fratelli d’Italia een van de grootste delegaties in de ECR-fractie heeft.

Marine Le Pens opvallende aanwezigheid wijst erop dat ze nauwere banden wil smeden met notoir Atlantische partijen zoals Fratelli d’Italia en Vox

Die fractie, waartoe ook de Poolse partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), de Zweedse Democraten en de Spaanse Vox-partij behoren, verschilt in twee opzichten van de andere extreemrechtse groep in het Europees Parlement met de naam Identiteit en Democratie (ID)²³: het buitenlandbeleid en de wens om een bondgenootschap aan te gaan met traditioneel rechts. Terwijl de partijen in de ECR-groep zich altijd Atlantisch hebben opgesteld en openstaan voor een rechtse coalitie, zijn de partijen van de ID-fractie meer pro-Russisch en vaak geïsoleerd door hun radicalisme. Deze tweede groep omvat het Rassemblement National en de Lega van Matteo Salvini, evenals het Duitse AfD. Dat laatste wordt steeds minder salonfähig: na de onthullingen over een geheime bijeenkomst om de ‘remigratie’ te plannen van twee miljoen mensen van buitenlandse afkomst die in Duitsland[notehttps://www.humanite.fr/monde/afd/remigration-leffroyable-projet-de-lextreme-droite-allemande-de-deporter-2-millions-de-personnes[/note] wonen, onderscheidde het AfD zich onlangs opnieuw door te proberen een aantal SS’ers te rehabiliteren²⁴…

Geconfronteerd met deze hinderlijke bondgenoot, wiens uitspattingen nefast zijn voor zijn strategische ontluizing, heeft het RN besloten om na 9 juni uit de ID-groep te stappen en zich bij de ECR aan te sluiten, net als de Lega en Viktor Orban’s Fidesz. Tijdens een grote top in Madrid op 19 mei²⁵ vonden bijeenkomsten plaats, waar Latijns-Amerikaanse figuren, zoals de Argentijnse president Javier Milei en een minister van de regering-Nethanyahu, aanschoven bij de leiders van Europees extreemrechts. Dankzij die top met de naam Viva 2024, kwam de samenwerking rond een gemeenschappelijk reactionair actiemodel versterkt naar voor. Marine Le Pens opvallende aanwezigheid aldaar wijst erop dat ze nauwere banden wil smeden met notoir Atlantische partijen zoals Fratelli d’Italia en Vox, wat een bepaald deel van het electoraat dat tot nu toe bezorgd was over de Russische banden van het RN, kan geruststellen.

Een minder volks maar steeds breder electoraat.

Die strategie van respectabiliteit werd ook belichaamd door de komst van verschillende frappante figuren op de Europese lijst van het Rassemblement National, zoals Fabrice Leggeri, voormalig directeur van Frontex, het EU-agentschap voor de controle van de buitengrenzen, afgestudeerd aan de Ecole Normale Supérieure en een hoge ambtenaar bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. Zijn toenadering werd in de media breed uitgesmeerd en door het RN naar voren geschoven als een nieuw bewijs van zijn regeringsbekwaamheid dankzij ervaren en dus zogenaamd ‘serieuze’ profielen. Behalve dat die ‘ervaring’ wel wat vragen oproept: Fabrice Leggeri ligt in het vizier door klachten wegens medeplichtigheid aan misdaden tegen de menselijkheid en medeplichtigheid aan foltering²⁶ vanwege de samenwerking van Frontex met de Libische kustwacht. Die werkt sterk samen met milities die betrokken zijn bij mensensmokkel. Om maar te zeggen hoe erg dit allemaal is, nog dit: het RN vroeg de afschaffing van Frontex en beschreef het als een “facilitator van smokkelaars”, toen Leggeri er directeur van was…²⁷

De vader van Marine Le Pen was ook een fervente voorstander van de NAVO en de Europese integratie. Voor hem waren dat bolwerken tegen het communisme.

Ondanks de enorme ongerijmdheden van het RN, vooral tussen zijn standpunten ter verdediging van de Franse arbeidersklasse tegen de rijken en de realiteit van zijn programma en stemgedrag, lijkt hun gok vruchten af te werpen. De extreemrechtse partij behoudt niet alleen haar volkse basis van anti-establishment kiezers, maar trekt ook steeds meer kiezers uit de middenklasse en gepensioneerden aan²⁸. Die laatste categorie is vaak doorslaggevend: terwijl jongeren en minst begoeden minder gaan stemmen, dagen senioren massaal op. Dit is vooral zo bij tussentijdse verkiezingen zoals de Europese verkiezingen, waarvoor zo’n 50 procent van de kiezers zijn kat stuurt. Met die doorbraak bij de gepensioneerden zou Bardella het ‘plafond van gewapend beton’ kunnen opblazen dat zijn partij er lange tijd van heeft weerhouden verkiezingen te winnen²⁹. Een overwinning van het RN bij de volgende presidentsverkiezingen is zeker nog geen uitgemaakte zaak, maar de kans erop neemt alleen maar toe.

Hoewel de viscerale afkeer van het Macronisme en het klassieke argument ‘we hebben het RN nog niet geprobeerd’ natuurlijk een belangrijke rol spelen, is het al te simplistisch de optelsom van volksstemmen en middenklassestemmen ten gunste van Le Pens partij simpelweg samen te vatten als een verlangen naar ‘radicale verandering’. Zo concludeert ook onderzoeker Félicien Faury³⁰, die een aantal kiezers van het Front in Zuid-Frankrijk interviewde. Volgens hem slaagt de partij erin om verschillende sociale klassen te verenigen rond een gemeenschappelijk discours dat de buitenlanders, voortaan ‘steuntrekkers’ genoemd, wil laten opdraaien voor de pijnlijke gevolgen van de neoliberale hervormingen. De partij weigert bijvoorbeeld meer sociale woningen te bouwen, maar is van plan immigranten eruit te zetten zodat meer Fransen ervan kunnen profiteren. Afgezien van racisme is de groeiende populariteit van dit soort stellingen recht evenredig met een zeker fatalisme bij de Fransen: wat je ook doet, de liberale hervormingen komen er uiteindelijk toch.

Links zal dus zijn best moeten doen om de Fransen ervan te overtuigen dat een andere samenleving mogelijk is. Nu de ideeën van Bardella en Le Pen zo populair zijn, kunnen zij niet langer angst voor het onbekende en de geschiedenis van de partij inroepen. Het is meer dan ooit nodig om te wijzen op de tegenstrijdigheden van het RN en zijn asociale agenda om aan te tonen welke belangen extreemrechts écht zal verdedigen als het aan de macht komt. Maar daarvoor moet ‘links’ wel geloofwaardig zijn. Het verraad en de asociale aanvallen van de predikers van de ‘rooskleurige globalisering’, de ‘Europese droom’ en andere sociaaldemocraten die dromen van een terugkeer naar het Hollandisme zijn inderdaad de belangrijkste factoren die de doorbraak van het RN hebben mogelijk gemaakt.

1. https://www.mediapart.fr/journal/politique/210324/face-aux-patrons-l-operation-de-seduction-bancale-de-jordan-bardella
2. https://www.nouvelobs.com/politique/20240516.OBS88443/extreme-droite-l-inquietante-tentation-des-patrons.html
3. https://www.youtube.com/watch?v=H1d8SKRYB5o
4. https://www.lemonde.fr/politique/article/2023/12/08/le-discret-flirt-entre-le-rassemblement-national-et-les-lobbys_6204574_823448.html
5. https://reporterre.net/Au-Parlement-europeen-le-Rassemblement-national-defend-les-lobbies
6. https://www.lesechos.fr/idees-debats/cercle/opinion-finances-publiques-face-au-mur-de-la-dette-lurgence-dune-strategie-nationale-2079502
7. https://www.liberation.fr/politique/elections/les-horaces-le-cabinet-obscur-qui-murmure-a-loreille-de-marine-le-pen-20240226_QA4OOEUPBZAWXPPMHE5X3U4HEE/?redirected=1
8. https://www.mediapart.fr/journal/politique/220623/un-de-votes-attrape-tout-pour-le-rn
9. https://fr.wikipedia.org/wiki/Florian_Philippot
10. https://www.lemonde.fr/election-presidentielle-2017/article/2017/05/02/cacophonie-au-front-national-sur-la-sortie-de-l-euro_5120972_4854003.html
11. https://www.humanite.fr/politique/extreme-droite/europeennes-2024-extreme-droite-et-patronat-les-premices-dune-romance-mortifere
12. https://vivementle9juin.fr/storage/Programme.pdf
14. Ter illustratie: 60 procent van de afgevaardigden van de fractie Identiteit en Democratie, waartoe het RN behoort, keurde de recente vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Nieuw-Zeeland goed. En dat was ook het geval bij de stemming over de overeenkomsten met Chili en Kenia eind januari¹³https://reporterre.net/PAC-libre-echange-en-Europe-la-droite-vote-contre-les-paysans
15. https://www.mediapart.fr/journal/france/dossier/largent-russe-du-rassemblement-national?page=2
16. https://www.youtube.com/watch?v=AV7gEq-jb1g
17. https://www.tf1info.fr/politique/guerre-ukraine-russie-pourquoi-le-rn-a-change-d-avis-sur-la-sortie-du-commandement-integre-de-l-otan-2293047.html
18. https://www.youtube.com/watch?v=4WS5pW2mtgs
19. https://fr.wikipedia.org/wiki/Alliances_%C3%A9lectorales_du_Front_national#Scrutin_proportionnel_et_%C3%A9lections_l%C3%A9gislatives_et_r%C3%A9gionales_de_1986
20. https://www.politico.eu/article/mapped-europe-far-right-government-power-politics-eu-italy-finalnd-hungary-parties-elections-polling/
21. https://lvsl.fr/ursula-von-der-leyen-derriere-lemballement-mediatique/
22. https://www.lesechos.fr/monde/europe/europeennes-von-der-leyen-nexclut-pas-une-alliance-avec-les-eurosceptiques-2091984
23. https://www.mediapart.fr/journal/international/031223/reunis-florence-le-rn-et-ses-allies-europeens-veulent-leur-revanche
24. https://www.liberation.fr/politique/elections/le-rn-rompt-avec-ses-allies-allemands-de-lafd-apres-des-declarations-sur-les-ss-20240521_LSL3Q6EWY5FQTCT66JKDRFWAJE/?redirected=1
25. https://jacobin.com/2024/05/vox-meloni-orban-milei-far-right
26. https://www.humanite.fr/politique/frontex/europeennes-2024-plainte-contre-le-numero-3-de-la-liste-rn-pour-complicite-de-crimes-contre-lhumanite-et-de-torture
27. https://www.lemonde.fr/politique/article/2024/02/23/derriere-la-fermete-du-rn-sur-l-immigration-dix-ans-de-contradictions-au-parlement-europeen_6218073_823448.html
28. https://www.jean-jaures.org/wp-content/uploads/2024/03/ENEF_mars2024.pdf
29. https://www.lemonde.fr/politique/article/2024/04/20/le-rn-a-la-conquete-du-vote-des-seniors-son-plafond-en-beton-arme_6228826_823448.html
30. https://www.liberation.fr/politique/elections/le-vote-rn-devient-de-plus-en-plus-dicible-voire-valorise-20240521_OEQ4E5PB2ZBD7AQZQJN7P6CVME/?redirected=1