Zonder de steun van de media, een groot deel van het bedrijfsleven en de politieke elite hebben de netwerken van de voormalige Braziliaanse president Jair Bolsonaro op 8 januari geprobeerd een staatsgreep te plegen. De bolsonaristen hebben hiermee aangetoond dat zij hun voormalige leider niet langer nodig hebben om te bestaan.

Op het plein voor het Federale Hooggerechtshof (STF) in Brasília werd een meer dan vijftig meter lange Braziliaanse vlag achtergelaten te midden van gebroken glas en traangasgranaten. Terwijl de forensische politie op dinsdag 10 januari in het gebouw vingerafdrukken afnam, ondervroegen andere onderzoekers het beveiligingspersoneel om de gebeurtenissen van zondag 8 januari te reconstrueren, toen duizenden aanhangers van de voormalige Braziliaanse president Jair Bolsonaro de belangrijkste instellingen van de Braziliaanse democratie bestormden.

Van de drie gebouwen op het Driemachtenplein was het STF het meest gehavend, volgens politie-inspecteurs die off the record spreken. Deze haat tegen het hoogste gerechtshof van het land, dat ook belast is met de verkiezingen, ligt in de lijn van de haat die Bolsonaro tentoonspreidt. “De vertrekkende president moet worden vervolgd voor het aanzetten tot een staatsgreep en misdaden tegen de democratie, zaken die beide in het wetboek van strafrecht zijn opgenomen”, verklaart hoogleraar rechtsgeleerdheid María Fernández. Ze voegt hieraan toe dat hetzelfde lot moet worden toebedeeld aan “alle politici die de afgelopen vier jaar zijn toespraken en dreigementen hebben herhaald”. Op vrijdag 13 januari heeft STF-rechter Alexandre de Moraes het bureau van de procureur-generaal (PGR) toestemming gegeven een onderzoek in te stellen naar de betrokkenheid van de voormalige president bij de opstand die vijf dagen eerder plaatsvond.

“Uiting van democratie”

Volgens een schatting van de krant O Globo (conservatief, maar vijandig tegenover Bolsonaro) bedreigt Bolsonaro de andere machten sinds begin 2020 gemiddeld om de 23 dagen: hij respecteert hun beslissingen niet, stuurt zijn aanhangers op hen af …¹

Voordat justitie de breinen achter deze poging tot staatsgreep wist te vangen, werden op 11 januari al 1.159 extreemrechtse militanten opgesloten in twee gevangenissen in de hoofdstad; 209 werden op de avond van 8 januari in het presidentieel paleis gearresteerd. Velen zijn er echter in geslaagd de gevangenis voorlopig te ontlopen. ABIN, de Braziliaanse inlichtingendienst, had de veiligheidsdiensten van Brasília echter laten weten dat op zaterdag 7 januari 156 bussen met in totaal 3.900 mensen waren aangekomen, die zich hadden aangesloten bij het grootste bolsonaristische kamp van het land: dit kamp werd op 30 oktober opgezet voor het hoofdkwartier van het leger en had tot doel de militairen aan de macht te krijgen om de terugkeer van links te verhinderen.

De inauguratie van Luiz Inácio Lula da Silva op 1 januari temperde hun hoop; een grote meerderheid was inmiddels naar huis teruggekeerd. Zes dagen later werd echter een nieuwe oproep gedaan aan alle “patriotten om naar Brasília te komen”. In een op sociale media en berichtendiensten veel gedeelde tekst in bolsonaristische kringen werd opgeroepen tot een nationale mobilisatie op 8 januari “om de vestiging van het communisme in Brazilië te voorkomen en de corruptie uit te roeien. Wij eisen een onmiddellijke interventie van de strijdkrachten en zullen daartoe het Driemachtenplein en de aangrenzende gebouwen bezetten, alle raffinaderijen blokkeren, het wegvervoer en de industriële, commerciële en landbouwactiviteiten lamleggen en alle belastingbetalingen opschorten.” Brasília zou het epicentrum van de opstand worden, van waaruit de rest van het land zou volgen.

Op zaterdag 7 januari kwamen in totaal 3.900 mensen aan buiten Brasília en sloten zich aan bij het grootste bolsonaristische kamp van het land.

Dit was niet de eerste keer dat gewelddadige acties werden ontketend vanuit het belangrijkste bolsonaristische kamp. Op 12 december, tijdens de certificeringsceremonie van de verkiezing van Lula da Silva in het STF, werden in de hoofdstad bussen en auto’s in brand gestoken door militanten. Op 22 december ontdekte de politie een zelfgemaakte bom in een tankwagen in de buurt van de luchthaven van de hoofdstad. De verdachte, George Washington de Oliveira Sousa (54), bekende aan de politie dat de aanslag, die in het kamp was beraamd, bedoeld was om een tragedie te veroorzaken om chaos te ontketenen en de strijdkrachten te dwingen in te grijpen om de orde te herstellen.

Voor veel Brazilianen valt het moeilijk te begrijpen dat de regering-Lula zich inschikkelijk opstelt tegenover deze mobilisatie, die sinds het einde van de tweede verkiezingsronde voor tientallen militaire gebouwen in het hele land is opgesteld. De nieuwe minister van Justitie, Flavio Dino, wilde de site al bij het aantreden van president Lula da Silva ontmantelen en noemde het een “broedplaats voor terroristen”.²

Maar de minister van Defensie, José Mucio Monteiro, die dicht bij het leger staat, beschreef het kamp als een “uiting van democratie.”³ Hij baseerde zich op informatie van het leger, dat constateerde dat de protesten afgezwakt waren: uit een verslag dat eind december aan de verkozen president is voorgelegd, blijkt dat het aantal “kampeermilitanten” sinds de tweede ronde van de presidentsverkiezingen eind oktober is afgenomen van 43.000 tot 5.000. Lula koos ervoor om niets te doen, tot de dag van de opstand. De volgende dag werden alle bolsonaristische kampen in het land ontmanteld. Het kamp van Brasília, verreweg het grootste, besloeg een enorme esplanade. Het was ook het best georganiseerde, met chemische toiletten, douches, een ruimte voor “influencers”, een podium voor sprekers en faciliteiten om gratis maaltijden te bereiden voor de duizenden “patriotten”. Viviane M., afkomstig uit de stad Londrina in de staat Paraná, heeft ons afgelopen december een rondleiding gegeven in het kamp.

Hoewel men het kamp vrij kan betreden, zijn de media niet welkom. ‘Franse journalist’ is zowat het slechtste visitekaartje om mee te pronken, onder andere vanwege opmerkingen van president Emmanuel Macron. Die stelde voor het Amazonewoud een “internationale statuut” te geven, als reactie op de bosbranden die het beleid van Bolsonaro veroorzaakte.⁴ De truc is om je voor te doen als een eenvoudige toerist die deze protestbeweging wil doorgronden.

Viviane, een kleine, dynamische en lachende vrouw, kookt voor het kamp. “Ik was werkloos en ze stelden me voor hierheen te komen om de beweging te helpen”, legt deze Bolsonaro-aanhangster uit, zonder aan te geven wie er achter deze vage ‘ze’ schuilt. “Absoluut niet”, antwoordt ze op de vraag of ze hiervoor betaald wordt. Ze werkt al twee maanden twaalf uur per dag … en stuurt geld naar haar moeder om voor haar twee jonge kinderen in Londrina te zorgen. Achter grote dekzeilen organiseert ze de voorraden in een tiental koelkasten die op generatoren draaien, terwijl ze ons trakteert op een bloemlezing van bolsonaristisch nepnieuws. “Als Lula dit land zou regeren, worden we het nieuwe Venezuela. Het communisme krijgt het voor het zeggen, en al ons geld zal naar Cuba gaan”, verklaart ze, terwijl ze een handvol worsten pakt. De voorraden worden per vrachtwagen geleverd, Viviane weet niet waar ze vandaan komen. En ook niet wat er in de pakketten zit: “Ik moet improviseren, ik weet nooit van tevoren waar ze mee komen”, lacht ze. Steeds die mysterieuze ‘ze’, waarover Viviane ons niets kan vertellen …

Steun van ambtenaren

Een maand later, medio januari, had het onderzoek van de federale politie al een stuk of honderd bedrijven geïdentificeerd die dit kamp en het busvervoer van bolsonaristen op of voor 8 januari naar de hoofdstad hadden gefinancierd. Zonder hun namen vrij te geven, bevestigde de politie dat deze bedrijven actief waren in de agro-industrie, de transport- en de bouwsector, en dat de meerderheid van hen afkomstig was uit Paraná, Mato Grosso do Sul en São Paulo, drie staten die bondgenoten van Bolsonaro tot gouverneur hebben verkozen.

Sommige van hun leiders waren op 8 januari aanwezig, zoals Albert Alisson Gomes Mascarenhas, eigenaar van het bedrijf Construtora Meirelles Mascarenhas, dat tijdens het presidentschap van Bolsonaro tientallen overheidsopdrachten in de wacht sleepte. De ingenieur, die zichzelf live filmde terwijl hij de menigte aanzette om het Congresgebouw te betreden, is nog niet gearresteerd. Ook de beweging Brasil Verde e Amarelo (“Groen en geel Brazilië”), geleid door sojaboer Antônio Galvan, die meer dan driehonderd entiteiten uit de landbouwsector verenigt, heeft haar leden aangespoord om in het weekend van 8 januari naar Brasília af te reizen.

De hoofdstad, waar de overheidsdiensten verreweg de grootste werkgever zijn (40% van de banen), stemde overwegend voor de man die de Braziliaanse democratie zo vaak dreigde weg te vagen: 58,81%.

Van eind oktober tot 9 januari riepen “patriotten” aan de voorzijde van het kamp, voor de poorten van de militaire gebouwen, om beurten “SOS strijdkrachten” terwijl zij met vlaggen zwaaiden. Voor hen waren de presidentsverkiezingen van oktober 2022 partijdig en oneerlijk. De argumenten zijn soms amusant: links zou misleidende informatie hebben verspreid, stemmen hebben gekocht … Het recept voor de mobilisatiecampagnes van het bolsonarisme. Regelmatig toeteren glimmende auto’s als ze langs het kamp rijden.

De hoofdstad, waar de overheidsdiensten verreweg de grootste werkgever zijn (40% van de banen), stemde overwegend voor de man die de Braziliaanse democratie zo vaak dreigde weg te vagen: 58,81%, tegen 41,19% voor Lula da Silva in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen. Op 30 oktober brengen aanhangers van de zittende president trots hun stem uit met de attributen van het bolsonarisme: gekleed in groen-gele shirts van de seleção (het nationale voetbalteam), met Braziliaanse vlaggen op de daken van auto’s.

De meesten van hen zijn bereid vragen van de pers te beantwoorden en uitten kritiek op de “corruptie van de Arbeiderspartij [PT]”, die zij na de mandaten van Lula da Silva (2003-2010) en Dilma Rousseff (2011-2016) niet meer aan de macht willen hebben. Vragen over de (rampzalige) aanpak van de Covid-19-pandemie door hun favoriet of zijn aanvallen op de democratie vegen ze systematisch van tafel: “De echte dreiging is de terugkeer van de PT,” zegt Sergio Davila, ambtenaar bij het ministerie van Economie. “Bolsonaro’s dreigementen zijn slechts loze woorden. Terwijl Lula landen als Cuba opnieuw zal financieren. We hebben niets te winnen bij dit beleid.” Erika Kokay, PT-volksvertegenwoordigster voor het Federale District, verbaast zich niet over dergelijke uitspraken. “Het lijkt misschien ongelooflijk, maar Jair Bolsonaro geniet veel steun onder de ambtenaren van Brasília, die er warmpjes bij zitten. Zelfs toen hij de democratie dreigde te vernietigen, heeft deze steun nooit gewankeld.” Op enkele uitzonderingen na kampeerden deze ambtenaren echter niet tussen de “patriotten”.

Militaire medeplichtigheid

Aan de andere kant waren militaire gezinnen duidelijk aanwezig. Tijdens haar regelmatige bezoeken werd de echtgenote van generaal Eduardo Villas Bôas gevierd als een voorname gast. Haar man, een voormalige legercommandant, staat dicht bij Bolsonaro en plaatste in april 2018 een tweet waarin het STF met militair ingrijpen werd gedreigd als rechters tegen de gevangenisstraf van Lula zouden stemmen, die toen zonder bewijs van corruptie werd beschuldigd.⁵

De aanwezigheid van familieleden van de militairen in het kamp was een publiek geheim. Dit verklaart voor een deel hun aanvankelijke weigering om het kamp te ontmantelen op de avond van 8 januari, na de invasie van het Driemachtenplein. Ze beginnen hier pas mee op de ochtend van 9 januari, nadat ze de coupplegers de tijd hebben gegeven om te vluchten … Op 21 januari ontslaat president Lula da Silva Julio César de Arruda, hoofd van het leger. Uit perslekken blijkt dat zijn besluit is ingegeven door de weigering van het leger om een jonge officier te ontslaan die dicht bij Bolsonaro staat en die nog steeds in functie is.

Bij die gelegenheid erkende de minister van Defensie dat “het vertrouwen was geschonden” en herhaalde hij dat “het onderzoek tot het einde zal worden voortgezet. Lula zal de opstandelingen niets vergeven, ook al zijn het militairen”.⁶ Deze samenspanning van de veiligheidstroepen en de bolsonaristische militanten is op talrijke beelden te zien. Dit verklaart het gemak waarmee extreemrechtse militanten de gebouwen binnendrongen en vervolgens meer dan twee uur lang plunderden. Sommige beelden suggereren een gemoedelijke sfeer tussen politie, militairen en opstandelingen buiten het Congres, terwijl de menigte het dak van de koepel al is binnengedrongen.

Een andere video toont het gebouw van binnen: de politie stelt zich op en laat de relschoppers passeren, terwijl de stoet naar de Groene zaal trekt, die naar het Halfrond leidt. De meest verontrustende scènes werden opgenomen in de Planalto, het presidentiële paleis. Daar zien we een militaire commandant die probeert te voorkomen dat de militaire politie (MP, belast met de ordehandhaving) de opstandelingen arresteert.

Andere video’s van het CCTV-circuit van het paleis, die nog niet openbaar zijn gemaakt, zouden nog problematischer zijn. “Ik wil alle video’s zien”, kondigde president Lula da Silva aan tijdens een persconferentie op 11 januari. “De beelden die ik al heb gezien tonen een samenspanning van de opstandelingen met de militaire politie, met de strijdkrachten. Ik ben ervan overtuigd dat ze de Planalto mochten betreden, want de deur is niet beschadigd.”

Voor Renato Sérgio de Lima, directeur van het Braziliaanse Forum voor Openbare Veiligheid (FBSP), een ngo die gespecialiseerd is in veiligheidskwesties, komt deze samenspanning niet als verrassing. “Onze studies concluderen dat het bolsonarisme zeer grote steun geniet onder de veiligheidstroepen. Zij tonen ook aan dat de radicalisering van de troepen is toegenomen, en wel in veel sterkere mate dan bij de rest van de bevolking.” De ngo heeft bijvoorbeeld vastgesteld dat tussen 2020 en 2021 het aantal politieagenten dat deel uitmaakt van bolsonaristische sociale netwerken met 27% is toegenomen.⁷ Meer dan een derde van het politiekorps zou op deze netwerken geabonneerd zijn, waaronder 21% op de meest radicale pagina’s.

Meer dan een derde van het politiekorps zou op bolsonaristische netwerken geabonneerd zijn, waaronder 21% op de meest radicale pagina’s.

In het geval van de militaire politie (MP), die een contingent van meer dan 400.000 politiemensen omvat, zou 51% van de troepen bolsonaristische groepen volgen, met 30% de meer radicale accounts. De federale wegpolitie (PRF), die bijna 13.000 leden telt, zou een ander broeinest van bolsonarisme zijn. “Op vier jaar tijd is deze politiemacht volledig in dienst gesteld van de vertrekkende president en zijn ideologie”, voegt Sérgio de Lima hieraan toe. De PRF heeft op de dag van de verkiezingen in het noordoosten blokkades opgeworpen om te voorkomen dat Lula-kiezers naar de stembus gingen. Ze heeft in 2022 samen met de MP deelgenomen aan bloedbaden in de favelas, hoewel dit absoluut niet haar rol of zijn actieterrein is.”

In een interview op de zender Globonews op 12 januari 2023 verklaarde minister van Justitie Flavio Dino dat het verschijnsel van de radicalisering van wetshandhavers zijn aandacht zou krijgen. Enkele dagen na de invasie van het Driemachtenplein nodigde hij deskundigen uit om voorstellen over dit onderwerp in te dienen. Deze uitnodiging wordt verdraaid tot een zoveelste nepnieuwsitem van extreemrechts: de minister ziet zich gedwongen om op Twitter te ontkennen dat hij de filosoof Michel Foucault zou hebben ingehuurd om hem te steunen. “Ik heb niet het vermogen om iemand die in 1984 is overleden weer tot leven te wekken”, schrijft de minister op 14 januari 2023.

In de afgelopen maanden heeft het tomeloze complotdenken van het bolsonaristische milieu zijn hoogtepunt bereikt. Hun discussiegroepen, vooral op de toepassing Telegram, verspreiden de meest bizarre theorieën, die in het hele land miljoenen keren zijn gezien en gedeeld. Een bloemlezing. Op 30 december vloog Bolsonaro naar de VS om de presidentiële sjerp niet aan zijn opvolger te hoeven overhandigen. Bolsonaristen zijn er echter van overtuigd dat hij eigenlijk iets anders van plan is. “Hij heeft zojuist de macht overgedragen aan de vicepresident. Generaal Mourão zal vanavond in zijn toespraak tot de natie de militaire interventie afkondigen”, verklaart Marcelo P. plechtig, een gepensioneerde man die in Brasília woont en elke avond een bezoek brengt aan het kamp. Toch geeft de vicepresident de volgende dag geen opdracht tot militair ingrijpen: integendeel, hij bekritiseert in zijn televisieboodschap het tentenkamp voor de kazerne. De sociale media vallen over hem heen: hij is “een zoveelste verrader” die de president en zijn leger in de steek heeft gelaten.

Een ander voorbeeld. Een video van Bolsonaro in een supermarkt in Florida wordt onder de loep genomen door militanten die elke beweging van hun leider pogen te interpreteren. Ana Priscila Silva de Azevedo, wier Telegram-kanaal “De val van Babylon” bijna 55.000 volgers kent, plaatst onmiddellijk een video waarin zij “het begin van de oorlog” aankondigt. “Zag je dat hij [Bolsonaro] bleef staan voor de batterijen?” In de video kijkt Bolsonaro inderdaad mechanisch naar het rek bij de kassa. “Hij probeert ons duidelijk te maken dat we batterijen nodig hebben voor lampen en radio’s, want de oorlog gaat beginnen!” verklaart Silva de Azevedo op 27 december 2022 op Telegram.

Haar arrestatie op 10 januari werd breed uitgemeten. De militante werd naar verluidt door het leger beschermd en vervolgens naar een veilig onderkomen gebracht nadat zij in het presidentieel paleis staande was gehouden. Twee dagen na de gebeurtenissen werd ze gearresteerd, op zestig kilometer van Brasília. Ze zit nu weg te kwijnen in de gevangenis. Maar het zou verkeerd zijn om het bolsonarisme te reduceren tot zijn gemakkelijk belachelijk te maken complotdenkers. Amaro Martins, bijvoorbeeld, is woedend. Hij vreest “de dood van onze conservatieve beweging. Waarom oproepen tot militair ingrijpen? Daar ben ik het nooit mee eens geweest.”

Op een uur rijden van het centrum van Rio de Janeiro, in een van die trieste buitenwijken, was Martins afgelopen oktober bereid ons in zijn huis te ontvangen. De enige luxe in dit bescheiden huis is een televisietoestel in het midden van de woonkamer. Op die zondag in oktober kwam hij net terug van een evangelische eredienst met zijn vrouw. Martins, 42 jaar oud, met gemillimeterd haar en een atletisch lichaam, is eigenaar van twee bescheiden bedrijven in de stad Campo Grande. Zijn vrouw biedt thuis schoonheidsbehandelingen aan.

Volgens historicus Odilon Caldeira Neto is “de mengeling van assertief liberalisme en religieus-conservatieve waarden altijd de belangrijkste ideologie van Braziliaans extreemrechts geweest. Ze weet miljoenen Brazilianen te overtuigen.”

Tijdens het bereiden van de maaltijd praat Martins over “zijn president”, van wie hij hoopt dat hij de verkiezingen zal winnen: “Bolsonaro, ik heb hem hier ontmoet, op een markt in 2014. Hij voerde campagne voor de parlementsverkiezingen. Ik mocht hem meteen. Het is een eenvoudige man, een goede man.” Dat jaar begint Martins zich te interesseren voor de politiek, zoals veel Brazilianen.

In juni 2013 kent Brazilië zijn eerste sociale en politieke onrust na tien jaar aan PT-regeringen. Grote betogingen breken uit, aanvankelijk om meer openbare diensten te eisen. Maar het meest extreme rechts eigent zich deze beweging al gauw toe. De eisen veranderen. Het doelwit is nu president Dilma Rousseff, en de corruptie die zij zou belichamen. Al op 20 juni 2013 probeerden betogers het Congres en het ministerie van Buitenlandse Zaken in Brasília binnen te dringen onder het motto “weg met de PT”.

“Ik heb me politiek gevormd op het internet, door cursussen te volgen op YouTube”, vertelt Martins, al vijftien jaar evangelisch christen bij de baptistengemeente, terwijl hij ons op zijn telefoon het kanaal Terça Livre laat zien, dat in 2014 is opgericht en wordt gehost door blogger Allan dos Santos. Dos Santos werd in 2021 door rechter de Moraes veroordeeld tot een gevangenisstraf wegens “het aanzetten tot antidemocratische handelingen, het verspreiden van nepnieuws en het aanvallen van de autoriteiten” en vluchtte naar de Verenigde Staten met de hulp van de familie Bolsonaro en haar netwerken.

De Terça Livre-academie, waarvan de YouTube- en Twitter-accounts door de rechter zijn geschorst, biedt op haar website nog steeds betaalde cursussen aan om zich te “vormen” over uiteenlopende onderwerpen zoals het communisme, het nazisme, de informatieoorlog, de infiltratie van links in de katholieke kerk enz. “Daar ontdekte ik wat socialisme was en besefte ik dat ik een conservatief was zonder het te weten. Ik ben tegen de erotisering van kinderen, de genderideologie die op school onderwezen wordt en die links altijd heeft gepropageerd”, vervolgt Martins. “Hoe meer ik lees op het internet, hoe meer ik inzie dat het communisme slecht is. De PT laat ons de rijken haten, terwijl zij het zijn die banen scheppen en het leven van de armen verbeteren.

Links legt belastingen op die het leven van de armsten moeilijker maken. Links heeft de armen nooit geholpen, maar gebruikt”, verklaart hij met plotselinge felheid. Volgens historicus Odilon Caldeira Neto, die het observatorium van extreemrechts aan de federale universiteit van Juiz de Fora (UFJF) coördineert, is “deze mengeling van assertief liberalisme en religieus-conservatieve waarden altijd de belangrijkste ideologie van Braziliaans extreemrechts geweest. Ze weet miljoenen Brazilianen te overtuigen.”

“Alleen tegen de wereld”

Renato O. geeft liever niet zijn volledige naam aan de pers. Ook deze man, al meer dan twintig jaar vertegenwoordiger van een ijsmerk, stemde ermee in ons begin december te ontmoeten om zijn steun voor de voormalige president toe te lichten. Hij gaat, zoals elk weekend, naar het bolsonaristische kamp in Belo Horizonte, hoofdstad van de deelstaat Minas Gerais, ten noorden van Rio de Janeiro. Hij heeft zijn seleção-shirt aangetrokken en gaat op de stoep zitten, naast andere “patriotten”. Bijna vijfhonderd mensen zijn aanwezig op deze zonnige zondag. Wat hem vooral bevalt aan deze beweging is het patriottisme: “Bolsonaro heeft ons doen inzien dat Brazilië een groots land is; hij heeft het patriottisme in ons aangewakkerd. Vroeger zei ik dat Brazilië corrupt was, dat we nooit zouden veranderen, maar ik ben meegegroeid met deze beweging en ik weet nu dat ik tot een grote natie behoor.”

Het is niet ondenkbaar dat Lula opnieuw met de kracht van de Bolsonaristen zal worden geconfronteerd, ook zonder Bolsonaro.

Renato neemt het slachtofferdiscours over waar Bolsonaro graag op inspeelt: “Het STF, het Congres, niemand heeft hem laten regeren. En toen lieten zelfs de militairen, aan wie hij duizenden posten gaf, hem in de steek. Het is Bolsonaro tegen de wereld.” De “patriotten” zijn de laatsten die hem steunen … Renato is ongewapend maar steekt niet onder stoelen of banken dat hij bereid is de wapens op te nemen. “We zullen geen keuze hebben, we zullen ons op een gegeven moment moeten inzetten als we ons land willen verdedigen”, legt deze vertegenwoordiger koeltjes uit, twee weken voor kerst. Op 10 januari bellen we hem op: hij is niet naar Brasília afgereisd. Maar hij is kwaad, “bezorgd over Bolsonaro”, ervan overtuigd dat “linkse infiltranten deze chaos hebben uitgelokt om de beweging te vernietigen” en radeloos “over de zware straffen die tegen de patriotten zullen worden geëist”.

Diezelfde dag verklaart Ricardo Cappelli – door de minister van Justitie aangesteld om de federale interventie te leiden en de veiligheid in Brasília te waarborgen – aan de pers dat “de politie te maken kreeg met echte professionals, mensen die getraind en voorbereid waren, die verstand hadden van confrontatietactieken, die handschoenen hadden om granaten en andere voorwerpen vast te pakken en te gooien. We moeten uitzoeken wie deze aanval heeft gefinancierd, voorbereid en georganiseerd.” President Lula da Siva zegt nu dat hij vastbesloten is de financiële en gewapende arm van het bolsonarisme aan het licht te brengen. Ondanks de mislukking heeft deze ultraconservatieve beweging hiermee blijk gegeven van haar vastberadenheid om de politieke leider te overleven die haar opkomst op het Braziliaanse politieke toneel leidde. Het is niet ondenkbaar dat Lula opnieuw met deze kracht zal worden geconfronteerd.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceeerd in Le Monde diplomatique, februari 2023. Volgens de overeenkomst die LMD en Lava in 2022 aangingen, vertaalt Lava een keer per maand een artikel in het Nederlands.

1. Bernardo Mello en Marlen Couto, “Investigado por incitar atos golpistas, Bolsonaro fez um ataque grave à democracia a cada 23 dias”, O Globo, São Paulo, 15 januari 2023.
2. Interview op Globonews, 26 december 2022.
3. Verklaring bij zijn aantreden op 2 januari 2023.
4. Zie Renaud Lambert, “Main basse sur l’Amazonie”, Le Monde diplomatique, oktober 2019.
5. Zie Perry Anderson, “Au Brésil, les arcanes d’un coup d’état judiciaire”, Le Monde diplomatique, september 2019.
6. Cézar Feitoza en Catia Seabra, “Lula não vai perdoar ataques golpistas e investigações vão até o fim, diz Múcio”, Folha de S. Paulo, 22 januari 2023.
7. “Política entre os policias militares, civis et federais do Brasil”, Fórum Brasilieiro da Segurança Pública, augustus 2021.