Lange tijd vormden de grote Europese partijen een cordon sanitaire rond extreemrechts. Maar naarmate extreemrechts is gegroeid, is die barrière opgeheven. Xenofobe, autoritaire ideeën zijn de gemene deler geworden van een steeds imposantere politieke groepering.

Het lijkt een uitgemaakte zaak: Europa helt over naar extreemrechts. Extreemrechts heeft al zetels in de regeringen van Italië, Hongarije, Slowakije, Kroatië, Finland en binnenkort ook in Nederland. Het maakt deel uit van de meerderheidscoalitie in Zweden. Elders wint extreemrechts terrein, zoals in Portugal afgelopen maart. Het Britse weekblad The Economist merkt op dat “meer dan 20% van de ondervraagden in vijftien van de zevenentwintig lidstaten van de Europese Unie, waaronder alle grote landen met uitzondering van Spanje” sympathie heeft voor de partijen van ‘hard rechts’¹. In andere columns lees je “populistisch”, “illiberaal”, “nativistisch”, “nationalistisch”… Het is blijkbaar moeilijk om het exact te benoemen en om erover te praten. Misschien omdat het op het eerste gezicht een beetje van alles in zich heeft.

De Spanjaarden van Vox en de Portugezen van Chega omarmen het neoliberalisme; de Zweedse Democraten en de Ware Finnen verlangen terug naar de verzorgingsstaat. Van 2015 tot 2023 viel Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de vrijheden van de Polen aan en herverdeelde ze. Rechts daarvan krijgt ze daarvoor verwijten van de Confederatie voor Vrijheid en Onafhankelijkheid. Deze partij, die sinds 2019 in de Sejm vertegenwoordigd is, probeert nauwelijks haar antisemitisme te verbergen, iets waartegen de leiders van het Rassemblement National (RN) in november in Parijs nog opmarcheerden. In maart bedankte de president van Oekraïne, Volodymyr Zelensky, in Rome de premier van Italië, Giorgia Meloni, voor haar steun. De Slowaakse Nationale Partij (SNS) en het Hongaarse Fidesz staan kritisch tegenover militaire hulp aan Oekraïne, net als de Lega van Matteo Salvini. In Italië, Polen en Frankrijk moedigt de grote ruimte rechts van rechts de facto een pluralistisch aanbod aan.

Op het continent wordt het spectrum van bruinen, zwarten en blauwen meer bepaald door de geschiedenis, de geografie, de positie van het land in de internationale arbeidsverdeling en zelfs door de plaats van vrouwen of van het traditionele gezin. De Alternative für Deutschland (AfD) verwijt Duitse vrouwen dat ze te veel abortussen plegen, in schril contrast met het RN, dat nu voorstander is van vrijwillige zwangerschapsonderbreking. Maar in navolging van Fratelli d’Italia is Meloni ook tegen de registratie van kinderen van koppels van hetzelfde geslacht, terwijl Le Pen eindelijk het huwelijk heeft geaccepteerd voor iedereen. Geert Wilders daarentegen heeft de homo-zaak nooit opgegeven.

In maart bedankte de president van Oekraïne, Volodymyr Zelensky, in Rome de premier van Italië, Giorgia Meloni, voor haar steun.

Het engagement van de voorzitter van de PVV komt voort uit zijn felle haat tegen moslims, die hij als intolerant beschouwt. Zonder deze fobie altijd te evenaren, verwerpen de andere Europese leiders van dezelfde beweging de islam en immigranten. Afgezien van hun verschillen, of nuances, delen ze zeker een lijn. Ze verdedigen allemaal het “ware Westen”; een project – de voorkeur voor een duidelijke identiteit – en een strategie – het vormen van een nieuw meerderheidsblok met een rechtse beweging waarvoor zij hopen uiteindelijk de kaders, de activisten en de kiezers te kunnen winnen. De meest recente periode wordt gekenmerkt door de radicalisering van hele delen van het centrum, het politiek liberalisme, de christendemocratie en het conservatisme. In dit opzicht moeten we vraagtekens zetten bij het bewijs dat door paniekerige commentatoren wordt geleverd: is het echt zo dat Europa als geheel kapseist? Is het niet juist Europees rechts dat zich in almaar meer achter extreemrechts schaart of zichzelf radicaliseert om er een alliantie mee te kunnen aangaan?

Neen tegen “hangpunks met hun honden”

Om deze convergentie te begrijpen, moeten we teruggaan naar het begin van de jaren 2010. Toen was radicaal rechts het al eens over het afwijzen van immigratie, maar ze verschilden van mening over hun relatie tot de Europese integratie. In de omstandigheden van de staatsschuldencrisis betwistten de nationalisten van het Zuiden de bezuinigingsmaatregelen waartoe in Berlijn en Brussel was besloten. Dat gold bijvoorbeeld voor de Italiaanse Lega of de Onafhankelijke Grieken, die het succes van radicaal links in Athene steunden; iets waar het Franse Front National (FN) zich dan weer sterk over verheugde. In Duitsland daarentegen verzette de AfD zich tegen de plannen om Griekenland te redden. Het pleitte er ook voor uit de euro te stappen. De regeringen van Polen, Slowakije en Tsjechië, nog steeds geleid door gematigde liberalen, steunden de begrotingsdiscipline die Athene werd opgelegd door Berlijn, hun grootste handelspartner.

Alles veranderde in 2015. Maar in twee fasen. Op 20 augustus gaf de regering van Alexis Tsipras het idee op om de confrontatie met de Europese Commissie aan te gaan, al had ze geweigerd zich door Brussel te laten chanteren bij het referendum van 5 juli². Tegenstanders van het federalistische project ervoeren hun machteloosheid om de confrontatie aan te gaan. Ze kampten nog meer met de moeilijkheid om zich ervan los te maken. Maar, dankzij Angela Merkel, vonden de meest rechtse onder hen snel een nieuw strijdtoneel. Op 31 augustus besloot de bondskanselier immers haar grenzen open te stellen voor bijna een miljoen Syrische vluchtelingen. Ze deed dat nog voor de Europese Raad besloot nog eens 160.000 migranten naar andere lidstaten over te brengen. Deze beslissingen wekten de woede op van de Polen en de Hongaren. Zij vonden dat de EU, om de tekorten aan arbeidskrachten in Duitsland op te vangen, haar plicht verzaakte om hen te beschermen tegen moslimimmigratie. Europa moest hen niet de les lezen³. In oktober 2015 won PiS een absolute meerderheid in de Sejm. Vier maanden nadat de Commissie een procedure had gestart om Boedapest, Praag en Warschau te dwingen hun deel van het onthaal op zich te nemen, brak Vrijheid en Directe Democratie (SPD) door bij de Tsjechische parlementsverkiezingen in oktober 2017. In april 2018 won vervolgens het Hongaarse Fidesz 133 van de 199 zetels in het parlement.

Bij de regionale verkiezingen in december 2015 moedigde het samenvallen van een toestroom van Syrische vluchtelingen op het oude continent en de islamistische aanslagen in de regio Parijs in januari en november bijna zeven miljoen Fransen aan om op het FN te stemmen. Dat is meer dan drie keer zoveel dan het aantal stemmen bij dezelfde verkiezingen in 2010. De Deense Volkspartij (DF) werd tweede bij de parlementsverkiezingen van 2015. Bij de Belgische gemeenteraadsverkiezingen in 2018 keerde het Vlaams Belang terug in de voorhoede van de Vlaamse scène. In de jaren die volgden, maakten de radicaalrechtse partijen in de westerse landen ook een strategische aanpassing. De een na de ander greep naar het tegenmodel van het Europa van de Naties van Fidesz en PiS. Marine Le Pen en Meloni zijn nu tevreden met een eenvoudige vrijhandelszone tussen soevereine staten. A fortiori voelen ze na een moeizame Brexit niet langer de behoefte om een gemeenschap te verlaten die, onder andere dankzij Viktor Orbán, de neiging heeft om een arena te worden voor culturele of op identiteit gebaseerde debatten over immigratie of veiligheid.

Europees rechts schaart zich achter extreemrechts of radicaliseert zichzelf met het oog op een alliantie.

De controverse over de “grote omvolking” werd geen nieuw leven ingeblazen door de komst van miljoenen Oekraïense vluchtelingen naar Europa. Maar de oorlog, die deze blanke en vooral christelijke gezinnen op de vlucht joeg, dreef ook de kosten van grondstoffen op en verergerde de inflatie. Sinds 2022 is extreemrechts erin geslaagd om de woede over de stijgende brandstof- en verwarmingskosten af te wentelen op de milieupolitiek en op zij die hem verdedigen. Stop de “klimaatpropaganda [die vertelt] wat te doen en wat te eten”, en “de ‘hangpunks met hun honden’ die tomatensaus op de Mona Lisa gooien”, ergerde Éric Zemmour zich in maart. Stop de “irrationele CO₂-hysterie die onze samenleving, onze cultuur en onze manier van leven structureel vernietigt”, hamerde het AfD al in 2023, toen de Duitse Groenen probeerden om gas- en olieboilers te laten verbieden⁴.

Ondanks hun verschillen streeft radicaal rechts nu hetzelfde doel na: het verdedigen van de beroemde “manier van leven”, samengevat in de slogan van de Confederatie voor Vrijheid en Onafhankelijkheid in Polen: “een huis, een gazon, een barbecue, twee auto’s, een vakantie”. Ze veroordelen allemaal de ideologieën – islamistisch, milieuvriendelijk, wokistisch, globalistisch – die er volgens hen op uit zijn om de beschaving te vernietigen of te verwilderen. “De fundamentele vraag van onze tijd is of het Westen de wil heeft om te overleven”, zei president Donald Trump in 2017 in Polen.

De PiS, Fidesz, RN en heel Europees extreemrechts delen deze premisse, die volgens hen minstens drie voordelen heeft. Ze combineert “gezond verstand” en transgressie, als het weer mogelijk wordt om te zeggen wat iedereen – of bijna iedereen – in stilte denkt. Het heeft het voordeel dat het universeel is en elk onderwerp met een schijn van samenhang kan aangrijpen, van transidentiteit – het ultieme symbool van decadentie – tot het conflict in het Midden-Oosten. “Als Jeruzalem in handen van de moslims valt,” maakte Wilders zich in 2010 al zorgen, “zullen Athene en Rome volgen; Jeruzalem is de belangrijkste verdedigingslinie van het Westen.”⁵ Tot slot heeft het het voordeel dat het politieke tegenstanders in de val lokt.

Het antwoord van extreemrechts op de sociale crisis geeft het een dubbel voordeel ten opzichte van links: de onbetwistbare effectiviteit van zondebokvorming en de verdeeldheid van de arbeidersklasse die progressieve politici graag zouden verenigen. De standpunten van extreemrechts boezemen ook geen angst meer in bij een rechts kamp dat zelf geradicaliseerd is door de erosie van zijn basis in de samenleving⁶. We hebben een lange weg afgelegd… In 2000 kon de deelname van de Oostenrijkse Vrijheidspartij van Jörg Haider (FPÖ) aan de Oostenrijkse regering nog de afkeuring opwekken van de liberalen en christendemocraten op het continent. President Jacques Chirac hekelde een ideologie die indruist tegen de “waarden van het humanisme en het respect voor de menselijke waardigheid”. In 2024 hebben Les Républicains (LR) – de politieke erfgenamen van Chirac – François-Xavier Bellamy als lijsttrekker. Hij zou, naar eigen zeggen, in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen op Zemmour hebben gestemd als die tegenover Emmanuel Macron had gestaan.

Le Pen en Meloni zijn tevreden met een eenvoudige vrijhandelszone tussen soevereine staten; des te meer na een moeizame Brexit.

Het voorstel van de Reconquête-kandidaat om een ministerie van remigratie op te richten veroorzaakte (een beetje) schandaal in maart 2022. Op 15 mei van dit jaar schreven vijftien lidstaten een brief aan de Europese Commissie waarin ze opriepen tot een nog strenger migratiebeleid. Naast Italië pleitten rechtse, centristische of zelfs sociaaldemocratische regeringen (Denemarken en Roemenië) voor het overbrengen van asielzoekers naar derde landen, naar het voorbeeld van de overeenkomst die de Britse conservatieven sloten met Rwanda. Frankrijk heeft dit verzoek niet ondertekend, maar was wel betrokken bij het opstellen ervan. Meer in het algemeen dwingt de consessie van het Macronisme op het gebied van “welzijn” of “bestraffende ecologie” – o.m. duidelijk gemaakt door de goedkeuring van de zogenaamde “immigratiewet” van december 2023 – de ideologie wel tot de standvastigheid van de president en zijn premier, Gabriel Attal, om het RN voor te stellen als de Russische partij in Frankrijk, in een poging om er zich nog enigszins van te onderscheiden.

LR van haar kant kiest vaak voor het hogere bod. Haar voorzitter Éric Ciotti heeft het graag over de “grote omvolking” of weigert de gewelddaden te veroordelen van ultrarechtse militanten die “de islam uit Europa” schreeuwden na de dood van de jonge Thomas Perotto in Crépol in november 2023. Jordan Bardella riep vervolgens op tot gematigdheid op France 2: “We reageren niet op geweld in de samenleving met strafexpedities, privérechtspraak en wraakzuchtige slogans.” Ciotti breekt met de Gaullistische traditie en heeft ook de neiging om de RN te overvleugelen met zijn onvoorwaardelijke en virulente steun voor de extreemrechtse Israëlische regering. En wat betreft immigratie en milieunormen is LR steeds kritischer over het beleid van de Europese Unie.

Ja tegen de euro, ja tegen de NAVO

De Republikeinen wijzen soms op het gebrek aan geloofwaardigheid van het RN: “De Fransen hebben sterke twijfels over de competentie van Marine Le Pen. Ze heeft nog nooit de minste verantwoordelijke functie bekleed”, probeerde Laurent Wauquiez zichzelf gerust te stellen in Le Figaro op 13 juli 2023. Maar dit argument verliest zijn kracht wanneer hoge ambtenaren zoals Fabrice Leggeri zich aansluiten bij de lijst van Bardella voor de Europese verkiezingen, of wanneer Le Figaro of Les Echos hun kolommen openstellen voor deskundigen die de voorstellen van de RN legitimeren.

De Italiaanse premier – ondertussen een voorstander van het Atlantisme en de euro – zei bevriend te zijn met Ursula von der Leyen.

Op deze manier wordt rechts extremer in een politiek spel dat opnieuw is geconfigureerd door extreemrechts dat de meest verdeelde elementen van zijn programma heeft teruggeschroefd. De Italiaanse premier – ondertussen een aanhanger van het Atlantisme en van de euro – heeft haar vriendschap betuigd met Ursula von der Leyen.⁷ Na de verkiezingen van 9 juni sluit de voorzitter van de Commissie niet langer een alliantie uit tussen haar fractie, de Europese Volkspartij (EVP), en de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), die de troepen van mevrouw Meloni vormen met onder andere Vox en de PiS. Coalitieakkoorden hebben er ook toe geleid dat de Zweedse Democraten zich hebben neergelegd bij het lidmaatschap van de Europese Unie en dat de Nederlandse PVV akkoord gaat met militaire steun aan Kiev. Wat de globalisering betreft, staat rechts – minder fanatiek over vrijhandel sinds de gezondheidscrisis en de opkomst van China als een wereldwijde bedreiging – niet langer tegenover extreemrechts dat de kwestie in steeds minder sociale, steeds meer beschaafde termen herdefinieert.

Dergelijke aanpassingen zouden een doel moeten dienen dat onthuld werd door de fractieleider van de Fratelli d’Italia in de Kamer van Afgevaardigden. Hij deed dat op 1 mei op Radio France Internationale (RFI): Wij willen “een Europa dat regeert zonder de socialisten en zonder de groepen die zichzelf als ecologen bestempelen maar in werkelijkheid eco-extremisten zijn”. De meest directe kwestie die op het spel staat na de verkiezingen in juni is de mogelijkheid dat hard rechts het gedeelde beheer van het Parlement (EVP & socialisten) kan aanvechten. Dit beheer zou vervangen kunnen worden door een systeem van overeenkomsten met variabele geometrie. In het halfrond zouden steeds heftigere debatten over sociale kwesties de boventoon kunnen gaan voeren en achter de schermen zouden de afspraken over economische kwesties gewoon even ondoorzichtig blijven als altijd.

In samenwerking met Le Monde Diplomatique, juni 2024. Vertaald door Jan Reyniers.

1. « A fresh wave of hard-right populism is stalking Europe », The Economist, Londen, 16 september 2023.
2. Zie Serge Halimi, “L’Europe dont nous ne voulons plus”, Le Monde diplomatique, augustus 2015.
3. Zie Pierre Rimbert, “De Varsovie à Washington, un Mai 68 à l’envers”, Le Monde diplomatique, mai 2018.
4. Matthieu Jublin, “’L’écologie punitive’, une imposture des droites “, Alternatives économiques, Quétigny, mei 2024.
5. Roee Nahmias, “Geert Wilders: Change Jordan’s name to Palestine”, 20 juin.
6. Verg. over de Franse situatie, Bruno Amable en Stephano Palombarini, Où va le bloc bourgeois ?, La Dispute, Parijs, 2022.
7. Zie Benoît Bréville, “Le modèle Meloni”, Le Monde diplomatique, juli 2023.