Het Globale Zuiden is historisch gezien sterk benadeeld door de hegemonie van de Amerikaanse dollar. Als de BRICS-landen deze beperkingen overwinnen, kan het globale financiële systeem getransformeerd worden.

De gevolgen van de hegemonie van de Amerikaanse dollar voor de BRICS-landen

Historisch gezien zijn de kernlanden van de BRICS sterk benadeeld door de hegemonie van de Amerikaanse dollar. Brazilië is doorheen de geschiedenis uitgebuit door Brits en Amerikaans kapitaal, waarbij op verschillende manieren woekerwinsten gemaakt werden. Na de ineenstorting van het Bretton Woods-systeem is de Amerikaanse dollar een munt met zwevende wisselkoers geworden. Elke substantiële appreciatie of depreciatie van de Amerikaanse dollar had rampzalige gevolgen voor Brazilië. Het Amerikaans kapitaal kon ook de Indiase aandelenmarkt naar believen bespelen of verlaten, waarbij het de prijzen van sommige aandelen opdreef en vervolgens shortte. Dit bracht enorme schommelingen in de Indiase aandelenmarkt teweeg en zorgde ervoor dat enkele belangrijke Indiase bedrijven te kampen hadden met liquiditeitsoverschotten en -tekorten.

Ondertussen werden Zuid-Afrika, Rusland en China onderworpen aan Amerikaanse financiële sancties. De VS legden boetes en sancties op aan Zuid-Afrikaanse financiële bedrijven voor vermeende witwaspraktijken en schendingen van economische sancties die de VS tegen andere landen hadden ingesteld. Er zijn talloze voorbeelden van Amerikaanse sancties tegen de Russische regering en verschillende Russische bedrijven. Nadat de oorlog in Oekraïne uitbrak, bevroor en confisqueerde de Verenigde Staten de Amerikaanse dollaractiva van rijke Russische burgers. De VS bevroor ook 300 miljard dollar aan activa van de Russische Centrale Bank en dreigde ze te confisqueren om de oorlogsinspanningen van Oekraïne te financieren. Omdat Rusland dreigde met gelijke munt terug te betalen en westerse activa in Rusland te confisqueren, bleef het uiteindelijk bij woorden.

De Verenigde Staten beschuldigden China ooit van valutamanipulatie, omdat China heel veel Amerikaanse dollars bezat. De VS legden ooit sancties op aan China zogenaamd omdat de Chinese export was kunnen groeien door een manipulatie van de RMB-wisselkoers. Het is echter de VS die onevenredig profiteert van deze relatie. Enerzijds importeert de VS veel gefabriceerde producten uit China en profiteren ze van die goedkopere goederen om hun inflatie te verlagen; anderzijds verdient China wel een massa Amerikaanse dollars, maar heeft het geen plek om die te investeren, en dus geen andere keuze dan Amerikaanse staatsobligaties te kopen, waarmee het de Verenigde Staten van goedkoop kapitaal voorziet.

Ondanks deze dubbele overwinning wil de VS meer druk uitoefenen op China. Daarom klaagt de VS ten onrechte over de zogenaamde wisselkoersmanipulatie van China. In werkelijkheid wil de VS China dwingen om een appreciatie van de renminbi (RMB) te aanvaarden en hun financiële markt te openen, wat een geïmporteerde financiële activabubbel zou creëren. Tot dusver zijn deze inspanningen vruchteloos gebleken, want China is niet gezwicht onder de druk van de VS.

Naast de kernlanden van de BRICS hebben ook de nieuwe lidstaten veel verwikkelingen gekend met de dollar. Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Iran zijn allemaal producenten en exporteurs van olie en aardgas. In 1971, in volle dollarcrisis, maakte toenmalig Amerikaans president Richard Nixon het onmogelijk om Amerikaanse dollars vrij in te wisselen tegen goud. Daardoor kon de Amerikaanse dollar sterk devalueren. De Amerikaanse dollar is de belangrijkste munt waarin de olieprijs wordt uitgedrukt en door de devaluatie van de dollar zijn de olieprijzen sterk gestegen. In die tijd hadden olieproducerende landen niet de mogelijkheid om zelf olie te winnen en te raffineren. Britse en Amerikaanse oliemaatschappijen controleerden de ontginning van olievelden. Ze betaalden de olieproducerende landen alleen een jaarlijkse vaste winningsvergoeding, in dollars. De devaluatie van de dollar gecombineerd met de stijgende olieprijzen maakte de winstverdeling oneerlijk. De olieproducerende landen eisten dan ook een nieuwe regeling, maar de Britse en Amerikaanse oliemaatschappijen weigerden. Na het uitbreken van de Arabisch-Israëlische Oorlog in 1973 lanceerden de olieproducerende landen gezamenlijk een olieboycot tegen Israël en zijn bondgenoten. Pas na die eerste olieschok herwonnen de olieproducerende landen hun onderhandelingsmacht tegenover westerse oliemaatschappijen.

De Amerikaanse dollar belemmerde internationale samenwerking

In een tijdperk waarin de wereld naar een multipolaire orde toe groeit, belemmerde de hegemonie van de dollar de internationale samenwerking tussen veel landen. Sinds zijn ‘oorlog tegen het terrorisme’ ontdekten de Verenigde Staten dat het efficiënter kan straffen met financiële sancties dan met traditionele handelsoorlogen. Ze kunnen de hegemonie van de dollar gebruiken om financiële sancties op te leggen aan landen die de “op regels gebaseerde orde” van de VS afwijzen. Deze logica werd uit de doeken gedaan door Juan Zarate, een voormalig Amerikaans ambtenaar onder de regering van George W. Bush, in zijn boek uit 2013, Treasury’s War: The Unleashing of a New Era of Financial Warfare (De oorlog van het ministerie van Financiën: de ontketening van een nieuw tijdperk van financiële oorlogsvoering, nvdv). In de afgelopen decennia gebruikten de Verenigde Staten de dollar vaak als wapen om financiële sancties op te leggen aan landen die hen niet zinnen.

De VS heeft de dollar vaak gebruikt als wapen om financiële sancties op te leggen aan landen die hen niet zinnen.

De VS beroept zich op de eigen wetgeving om sancties op te leggen aan buitenlandse bedrijven en regeringen overal in de wereld, een praktijk die bekend staat als ‘extraterritoriale afdwinging’. Als niet-gesanctioneerde actoren de Amerikaanse sancties tegen een land niet volgen en het aandurven om tegen de wil van Washington in te gaan, kunnen ze het doelwit worden van secundaire sancties. Het Amerikaanse verwerkingssysteem voor transacties in dollars is een instrument geworden dat de VS gebruikt om te bepalen wie het verbod op handel met gesanctioneerde landen al dan niet respecteert en om hoge boetes op te leggen aan degenen die dat niet doen. De Amerikaanse regering legde tal van Europese banken miljardenboetes op voor vermeende schendingen van door de VS ingestelde sancties.

In de afgelopen jaren is het aantal gevallen toegenomen waarin de Verenigde Staten misbruik heeft gemaakt van financiële sancties. Als gevolg hiervan werden landen met grote hoeveelheden financiële activa in dollars bezorgd over de veiligheid van hun activa op lange termijn. Het geval van Iran is leerrijk op dat gebied. In 2015 sloot het een nucleair akkoord met de permanente leden van de VN-Veiligheidsraad – de VS, het Verenigd Koninkrijk, Rusland, Frankrijk en China – en met Duitsland en de Europese Unie. Binnen dit kader zouden alle kernwapengerelateerde economische sancties tegen Iran worden opgeheven en zou het land meer internationale samenwerking kunnen aangaan. Na de overeenkomst verliep de Europees-Iraanse samenwerking soepel en versterkten veel Europese bedrijven hun banden met Iran en voerden ze hun transacties in euro’s uit.

Maar toen Donald Trump aan de macht kwam in de VS verwierp hij het akkoord, voerde de sancties tegen Iran opnieuw in en dwong Europese bedrijven zich terug te trekken uit de Iraanse markt. Deze praktijken wakkerden in veel landen in het Midden-Oosten de angst aan over hun toekomst. Historisch gezien bood de VS veiligheidswaarborgen aan veel landen in de regio, waarbij deze landen verplicht werden grote hoeveelheden Amerikaanse financiële activa aan te schaffen om de Verenigde Staten van goedkoop kapitaal te voorzien. Als de betrekkingen tussen Iran en Arabische landen in het Midden-Oosten zouden verbeteren en de Amerikaanse ‘bescherming’ niet langer nodig zou zijn, zouden die landen dan zoveel Amerikaanse financiële activa blijven opkopen?

De openlijke aankondiging van Washington, na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, dat het van plan was de Amerikaanse financiële activa van Rusland in beslag te nemen, heeft de bezorgdheid van Arabische landen alleen maar vergroot. In tegenstelling tot Rusland bezitten deze landen geen kernwapens en ze hebben ook niet de militaire capaciteiten van Rusland. Als de VS hun ‘extraterritoriale afdwinging’ zouden gebruiken om de Amerikaanse financiële activa van die landen te bevriezen of in beslag te nemen, zouden ze geen macht hebben om terug te vechten.

De Amerikaanse Federal Reserve heeft de rentevoeten dramatisch verhoogd in 2023, wat in tal van landen in het Globale Zuiden een kapitaalvlucht heeft veroorzaakt. Het maakt ook de interesten op hun schulden in dollars onbetaalbaar.

Deze ervaringen werpen belangrijke vragen op voor de BRICS-landen, waarvan velen in meer of mindere mate onderworpen zijn aan Amerikaanse sancties. Als de BRICS-landen geen verwerkingsmechanisme voor hun grensoverschrijdende transacties kunnen ontwikkelen, onafhankelijk van de Amerikaanse dollar, kunnen veel meer landen het doelwit worden van VS-sancties.

Daarnaast zijn veel landen van het globale zuiden, ondanks de successen van het BRI (Belt and Road Initiative, of de ‘Nieuwe Zijderoute’ ) dat China tien jaar geleden lanceerde, opnieuw in de val van de Amerikaanse dollar terecht gekomen. Dit komt doordat de Amerikaanse Federal Reserve in 2023 de rentevoeten fors verhoogde, wat in tal van die landen kapitaalvlucht heeft veroorzaakt en de interesten op de schulden die ze zijn aangegaan in dollars, onbetaalbaar maakte. De-dollarisatie is de enige keuze om het duurzame succes van het BRI in de toekomst te verzekeren.

De Amerikaanse dollar brengt aanzienlijke financiële risico’s met zich mee

Zelfs vanuit het perspectief dat financiële activa moeten worden beschermd, is het voor eender welk land riskant om veel in Amerikaanse dollars genomineerde activa aan te houden. Dit risico is inherent aan fiatgeld. In het tijdperk van goud en zilver was de basis voor het uitgeven van valuta de goud- en zilverreserve van de uitgevende staat. Als er te veel uitstroom van goud en zilver was, veroorzaakte dat een valutacrisis. Na de ineenstorting van het Bretton Woods-systeem werd het laatste bolwerk van de goudstandaard vernietigd en betrad de wereld het tijdperk van fiatgeld.

De basis van een wettig betaalmiddel is overheidskrediet; met andere woorden, overheidsschuld is de basis van de wisselkoers. Hoe meer leningen de overheid aangaat, hoe meer geld de markt instroomt. Het niveau van de overheidsschuld moet dus overeenkomen met de fiscale inkomsten van de overheid en de schuld moet in verhouding zijn met de omvang van de economie. Zo niet kan de houdbaarheid van de schuld niet worden gegarandeerd en breekt er een schuldencrisis uit. Die schuldencrisis vernietigt het vertrouwen van houders van financiële activa in de betreffende munt, wat op zijn beurt een wisselkoerscrisis veroorzaakt.

Gelooft er nog iemand dat de Verenigde Staten aan inflatie en devaluatie van de dollar zullen kunnen ontsnappen, nu hun schuldenberg zo’n hoog niveau bereikt heeft?

Sinds het begin van de 21^e eeuw heeft de Amerikaanse overheidsschuld elk historisch record verpulverd. Aan het einde van het presidentschap van George W. Bush bedroeg de Amerikaanse overheidsschuld meer dan 10 biljoen dollar. Barack Obama verdubbelde die tot 20 biljoen dollar. Tijdens de vier jaar van Donald Trumps eerste ambtstermijn steeg de schuld tot 26 biljoen dollar en tijdens de eerste drie jaar van de regering-Biden is de Amerikaanse overheidsschuld gestegen tot 34 biljoen dollar. In 2020 was de Amerikaanse overheidsschuld zo gestegen tot 130 procent van het bruto binnenlands product. Naarmate de Federal Reserve de rente verhoogde, zijn de interesten op Amerikaanse staatsbons snel gestegen. In 2024 zullen de interestaflossingen van de VS-overheid op de nationale schuld meer dan 1 biljoen dollar bedragen, wat het officiële militaire budget overschrijdt.¹De snelle groei van die schuldenberg verhoogt de waarschijnlijkheid dat de Amerikaanse overheid vroeg of laat in gebreke zal blijven.

Een jaar na de internationale financiële crisis van 2008 publiceerden de Amerikaanse economen Carmen M. Reinhart en Kenneth S. Rogoff het boek This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly (Deze keer is het anders: acht eeuwen financiële waanzin, nvdr). Het boek onthult een diepe historische waarheid: wanneer de schuldenlast van soevereine landen te zwaar wordt, nemen ze allemaal, zonder uitzondering, hun toevlucht tot inflatie en devaluatie van hun munt om hun schuld af te schrijven en aan de crisis te ontsnappen. Gelooft er nog iemand dat de Verenigde Staten aan dit historische lot zal kunnen ontsnappen, nu hun schuldenberg zo’n hoog niveau bereikt heeft?

In feite heeft de VS-overheid een lange geschiedenis van contractbreuk. In 1971 explodeerde de Amerikaanse schuld ook en raakte de Amerikaanse dollar in crisis. President Nixon besliste toen om de wisselkoers van de Amerikaanse dollar los te koppelen van de goudprijs. De Amerikaanse dollar devalueerde sterk en het internationale financiële systeem van Bretton Woods stortte in. De achtergrond van die Amerikaanse wanbetaling was de Amerikaanse oorlog tegen Vietnam. De stijgende militaire uitgaven van de VS voor die oorlog en de sterke toename van de schuld veroorzaakt door het begrotingstekort, zorgden ervoor dat West-Europese landen het vertrouwen in de Amerikaanse dollar verloren.

Nu de VS twee proxy-oorlogen tegelijkertijd voert, is de vraag hoe lang de Amerikaanse regering haar militaire interventies nog zal kunnen financieren.

Sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne blijft de VS op dezelfde manier geld uitgeven voor militaire hulp aan Oekraïne. Het begrotingstekort van de VS blijft eveneens stijgen, de financiële last blijft toenemen en de staatsschuld heeft het door het Congres vastgestelde plafond al lang overschreden. Onderhandelingen tussen de regering-Biden en het Congres om het schuldenplafond te verhogen zijn een vaste gewoonte geworden in de Amerikaanse politieke scène. Sinds oktober 2023 heeft de VS zich in een tweede proxy-oorlog gestort en steunt het Israël in zijn militaire campagne in Gaza met toenemende militaire uitgaven. Nu de VS twee proxy-oorlogen tegelijkertijd voert, is de vraag hoe lang het zijn militaire interventies nog zal kunnen financieren.

We zien dus dat er veel redenen zijn voor de BRICS-landen om te kiezen voor de versterking van hun monetaire samenwerking en de versnelling van het de-dollarisatieproces. De ontwikkeling van moderne technologieën voor communicatie en verwerking van transacties, zoals blockchain, heeft ook een veiliger de-dollarisatietraject gecreëerd voor de BRICS-landen.

De geschiedenis fungeert als een spiegel die de richting van toekomstige ontwikkeling toont

De BRICS-landen willen dus de-dollariseren, maar hoe kunnen ze dit doel bereiken? Historische ervaringen kunnen ons bepaalde inzichten bieden. Na de instorting van het Bretton Woods-systeem in de jaren 1970 veroorzaakte de devaluatie van de Amerikaanse dollar een wereldwijde inflatie. Hoewel de waarde van de Amerikaanse dollar vandaag instabiel is, blijft hij de meest gebruikte munt ter wereld vanwege de natuurlijke inertie in het gebruik van munten. Wanneer veel landen gewend zijn een bepaalde munt te gebruiken in internationale handel en grensoverschrijdende investeringen, is het voor hen moeilijk om dat te veranderen.

Na de eerste oliecrisis deed de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger aan zogenaamde shuttle diplomacy. Hij bezocht constant de olieproducerende landen van het Midden-Oosten. Uiteindelijk overtuigde hij Saoedi-Arabië om de Amerikaanse dollar te gebruiken als de enige munt voor het bepalen van de olieprijs. Saoedi-Arabië overtuigde op zijn beurt andere olie-exporterende landen om hetzelfde te doen. De Verenigde Staten gaven deze landen, die grote hoeveelheden Amerikaanse dollars bezitten, het financiële privilege om Amerikaanse staatsbons rechtstreeks in de primaire markt te kopen. De olieproducerende landen in het Midden-Oosten omarmden dat idee en maakten daardoor enorme winsten. De handel in olie-futures is de grootste grondstoffenmarkt ter wereld: toen olie in Amerikaanse dollars werd geprijsd, creëerde dat een enorme vraag. Andere grondstoffenmarkten die futures verhandelden, kopieerden onmiddellijk de oliemarkt en gebruikten ook Amerikaanse dollars voor hun prijssetting. Zo werd de vraag naar Amerikaanse dollars steeds groter.

De Amerikaanse dollar evolueerde tot ’s werelds grootste reservemunt en handelsmunt. Maar toen de Amerikaanse dollar zijn goudanker verloor, werd de nominale waarde van de dollar instabiel. De appreciatie of depreciatie van de Amerikaanse dollar veroorzaakte grote prijsschommelingen in de grondstoffenfuturesmarkt en had een significante impact op andere importerende landen.

West-Europese landen hebben het Europees Monetair Stelsel in 1979 opgericht als reactie op de crisis van de Amerikaanse dollar.

In deze context creëerden de West-Europese landen in 1979 als reactie op de Amerikaanse dollarcrisis het Europees Monetair Stelsel. Aanvankelijk kozen ze ervoor om hun munten samen te laten zweven binnen een bepaalde limiet ten opzichte van de Amerikaanse dollar, een systeem dat bekend staat als de ‘zwevende slang’. Omdat de Amerikaanse dollar bleef devalueren, kon dit systeem echter het probleem van geïmporteerde inflatie uit de Verenigde Staten niet oplossen. Na een tijd ontdekten de West-Europese landen dat West-Duitsland de laagste inflatie had, en de waarde van de Duitse mark dus het stabielst was. Dus gebruikten ze de Duitse mark als ankermunt van het Europese Monetaire Systeem waaraan de munten van andere West-Europese landen waren gekoppeld. Door deze praktijk introduceerden de landen in kwestie anti-inflatie factoren uit West-Duitsland en stabiliseerden ze de inflatie binnen de landen van de Europese Gemeenschap.

Vandaag staan de Verenigde Staten voor een soortgelijke crisis. Monetaire samenwerking tussen de BRICS-landen vereist ook dat ze een andere ankermunt vinden dan de Amerikaanse dollar. Samen bezitten de BRICS-landen ’s werelds grootste grondstoffen- en energiereserves en de grootste productiecapaciteiten. De uitwisseling van industriële productie en middelen kan worden gerealiseerd via een niet op de dollar gebaseerd verwerkingssysteem voor transacties. Op voorwaarde dat de BRICS-landen een niet op de dollar gebaseerd verwerkingssysteem opzetten, zal hun economische ontwikkeling vrij zijn van de negatieve impact van de schommelingen van de Amerikaanse dollar.

Als de BRICS-landen monetair nauwer willen samenwerken, zullen ze eerst het probleem van onstabiele wisselkoersen tussen hun munten moeten aanpakken.

De munten van de meeste BRICS-landen zijn echter nog steeds, in mindere of meerdere mate, gekoppeld aan de Amerikaanse dollar en hun wisselkoersen zijn ook instabiel. Als de BRICS-landen monetair nauwer willen samenwerken, zullen ze eerst het probleem van onstabiele wisselkoersen tussen hun munten moeten aanpakken. Zullen de BRICS-landen de renminbi kiezen als hun ankermunt? Aangezien de inflatie in de Verenigde Staten en Europa al hoog is, verhogen hun centrale banken voortdurend de rentetarieven om de inflatie te beteugelen, maar het effect is niet ideaal. In tegenstelling daarmee is in China de inflatie al geruime tijd zeer stabiel en laag, en spreekt men in plaats daarvan van de dreiging van deflatie. Daarom is de koopkracht van de RMB als munt gegarandeerd, vooral vanwege China’s sterke productiecapaciteiten, die mogelijk aan de vraag naar een breder scala aan industriële producten kunnen voldoen.

De BRICS-landen zijn vertegenwoordigers van de collectieve opkomst van het globale zuiden. Als de BRICS-landen erin slagen hun monetaire samenwerking op te zetten en de beperkingen van de Amerikaanse dollar te overwinnen, zullen steeds meer landen uit het globale zuiden deelnemen aan dit monetaire samenwerkingsmechanisme. Dit zal het globale financiële systeem transformeren, wat een belangrijk aspect vormt van de ‘grote veranderingen die in een eeuw niet zijn gezien’ (die Xi Jinping ons beloofd heeft, nvdv).

Vertaling van ‘What Is Driving the BRICS’ Debate on De-Dollarisation’, origineel gepubliceerd door Wenhua Zongheng (Journal of Contemporary Chinese Thought) als een New Media special feature (januari 2024) en beschikbaar op www.thetricontinental.org.

1. In 2022 bedroegen de militaire uitgaven van de VS 1,53 biljoen dollar, meer dan twee keer zoveel als toegegeven door de Amerikaanse regering. Gisela Cernadas en John Bellamy Foster, ‘Actual US Military Spending Reached $1.53 trillion in 2022 – More than Twice Acknowleded Level: New Estimates Based on US National Accounts’, Monthly Review, 1 november 2023, https://monthlyreview.org/2023/11/01/actual-u-s-military-spending-reached-1-53-trillion-in-2022-more-than-twice-acknowledged-level-new-estimates-based-on-u-s-national-accounts/. Tricontinental: Instituut voor Sociaal Onderzoek, “Hyper-Imperialism: A Dangerous Decadent New Stage, Studies on Contemporary Dilemmas no. 4, 23 januari 2024” , https://thetricontinental.org/studies-on-contemporary-dilemmas-4-hyper-imperialism.