De marxistische intellectueel Boris Kagarlitsky is een vooraanstaand figuur van links Rusland. Hij reflecteert over de internationale orde vanuit de gevangenis waar hij zit opgesloten voor zijn verzet tegen de oorlog. In een artikel dat hij schreef, samen met Alekseï Sakhnine (een naar Frankrijk verbannen activist) wijst hij op een verdeeldheid binnen het Russische machtskamp. Een verdeeldheid die verder zou kunnen toenemen.

Toen VS-president Donald Trump zich na zijn verkiezing met de Oekraïense kwestie ging bezighouden, deed hij belangrijke concessies aan Moskou. Zo zag hij af van het plan om Oekraïne op te nemen in de NAVO en sloot hij de erkenning van de Krim als Russisch grondgebied niet langer uit. Zes maanden later handhaaft het Kremlin nog steeds zijn territoriale aanspraken op vijf regio’s van zijn buurland. Moskou is ook nog steeds van plan Kiev beperkte veiligheidsgaranties op te leggen. De Russische onverzettelijkheid – vaak toegeschreven aan de vlucht vooruit van één man, Vladimir Poetin – wordt duidelijker als je ziet welke discussies die VS-concessies in Rusland hebben uitgelokt. Grosso modo zijn er twee tendensen die het echter over één punt roerend eens zijn: met betrekking tot Oekraïne willen ze geen enkele concessies doen…

Die situatie is best wel ironisch te noemen: door na de invasie van 2022 Rusland een reeks zware sancties op te leggen, hoopten Washington en Brussel het Russische machtsblok te verzwakken. Op dat ogenblik leek een breuk in de economische banden tussen Moskou en de westerse wereld onvoorstelbaar. De handel met de EU vertegenwoordigde immers zo’n 35 % van de Russische buitenlandse handel. Dat was dubbel zo groot als de handel tussen Rusland en China. Na de Verenigde Staten (747 miljard) en China (466 miljard dollar) was Rusland de derde handelspartner van de EU (297 miljard dollar).¹ In 2016 bevond meer dan 70 % van de Russische directe buitenlandse investeringen zich in een EU-land (met uitzondering van offshore financiële centra of centra waar financiële holdings geconcentreerd zijn). Dat cijfer zou nog hoger oplopen als we Cyprus, Luxemburg en Nederland meetellen; landen die worden gebruikt als platforms voor Russische belastingontwijking. De grootste Russische investeringen (deze belastingparadijzen niet meegerekend) vinden we terug in het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk. Die landen alleen al beschikten in 2018 over bijna 33 miljard dollar aan Russische activa.² Veel van die oligarchen en hoge ambtenaren, hun echtgenotes en hun kinderen, wonen of studeren dan ook in Londen, Parijs of Nice.

In die periode gokte de liberale oppositie in Rusland op een split binnen de heersende klasse. In 2023 schreef Leonid Volkov, naaste medewerker van Aleksej Navalny (die in februari 2024 in de gevangenis overleed), een brief aan Josep Borrell, hoofd van de diplomatieke dienst in Brussel. Daarin eiste hij de opheffing van de beperkende maatregelen tegen bepaalde oligarchen die zich verzet hadden tegen de invasie van Oekraïne. Hij deed dat samen met enkele andere vertegenwoordigers van organisaties die zich verzetten tegen het Kremlinbeleid. Volkov “had het gevoel (…) dat het mogelijk was om, via een precedent, een kettingreactie op gang te brengen van publieke veroordelingen van de oorlog en zo een verdeeldheid te creëren binnen de Russische elite.”³ Na enige aarzeling haalden de meeste Russische miljardairs echter hun kapitaal terug naar huis en bevestigden ze hun loyaliteit aan het Kremlin.

“Wereldwijde meerderheid”

Sinds 2022 doen er binnen het Russische regeringskamp twee opvattingen de ronde om de invasie van Oekraïne te rechtvaardigen. Volgens het eerste discours verzet Rusland zich tegen een westerse hegemonistische strekking die Oekraïne gebruikt om Moskou te onderwerpen. De uitdrukking “wereldwijde meerderheid”, synoniem voor “het globale Zuiden”, vormt er de kern van. Door gebruik te maken van anti-imperialistische retoriek die doet denken aan de Sovjetperiode, wil Moskou het conflict een antiwesterse wending geven. Deze these werd ontwikkeld door intellectuelen die dicht bij het Kremlin staan. Onder hen Sergej Karaganov, directeur van de Raad voor Buitenlands en Defensiebeleid, en Sergej Lavrov, minister van Buitenlandse Zaken. Laatstgenoemde publiceerde in 2023 beleidsteksten die verschenen in het officiële tijdschrift van het ministerie. Daarin stelde hij de belangen van de “wereldwijde meerderheid die 85 % van de wereldbevolking vertegenwoordigt” tegenover het “neokoloniale beleid” van een “kleine groep westerse staten onder leiding van de Verenigde Staten”.⁴ Ook de Valdaï-club, een prestigieuze denktank die leiders van Aziatische en Afrikaanse staten vaak uitnodigt, wijdt talrijke bijeenkomsten aan dit thema.

Een tweede discours presenteert Rusland als een soort ‘ark van Noach’ van de traditionele en christelijke waarden van de Europese beschaving. Die waarden worden volgens hen ‘verraden’ door de Europese en Noord-Amerikaanse leiders. Deze visie wordt ontwikkeld door extreemrechtse intellectuelen zoals Aleksandr Dugin. “Er zijn twee ‘Westen’” beweerde hij in februari 2024 in Moskou tijdens een forum over de multipolaire wereld. Hij heeft het over “het ‘globalistische’ Westen van de liberale elites en het traditionele Westen, dat zelf lijdt onder [haar] almacht (…) en in opstand probeert te komen waar mogelijk… De overwinning zal geen nederlaag zijn voor het collectieve Westen, maar zijn redding, [en de terugkeer inluiden] naar zijn eigen waarden (…), naar zijn klassieke Grieks-Romeinse en christelijke wortels.”⁵ Deze messiaanse benadering wordt gepromoot door persoonlijkheden uit de omgeving van de oligarch Konstantin Malofeïev, eigenaar van de televisiezender Tsargrad en financier van een uitgebreid netwerk van ultraconservatieve denktanks. Hij heeft connecties in het staatsapparaat. Vier regionale gouverneurs, de commissaris voor de rechten van het kind Maria Lvova-Belova (tevens zijn vrouw) en de minister van Buitenlandse Zaken zelf namen op 9 en 10 juni 2025 deel aan zijn Forum van de Toekomst – 2050. Al in 2023 verklaarde vicepremier (en huidig minister van Defensie) Andreï Belussov dat Rusland de ‘reddingsboei’ van de conservatieve elites in Europa en Amerika zou kunnen worden.⁶

Tot voor kort bestonden deze twee theorieën vreedzaam naast elkaar. Elke politicus of intellectueel die loyaal was aan het Kremlin was vrij om zijn argumenten naar eigen goeddunken te kiezen – ‘anti-imperialistisch’ of ‘messiaans-conservatief’. Maar het vooruitzicht van een ‘deal’ tussen Poetin en Trump maakte deze nuances tot breuklijnen.

Douguine, die namens de tweede groep spreekt, benadrukt de overeenkomsten tussen de ideeën van de Russische president en een deel van de trumpisten.⁷ Hij beweert dat een akkoord met Washington ook een kwestie van geopolitiek pragmatisme is en levert voorzichtige, maar krachtige kritiek op China. Volgens de nationalistische theoreticus kunnen “het Chinese project van de nieuwe zijderoutes en de andere wereldwijde initiatieven van Xi Jinping (het principe van een gemeenschappelijk lot voor de mensheid) worden gezien als een andere versie van globalisme – niet langer Amerikaans, maar Chinees”.⁸ Daarentegen zou de overeenkomst met Trumpiaans Amerika Rusland meer onafhankelijkheid geven in het kader van een “wereldorde van grootmachten”. Een essentieel punt is dat de alliantie met de Verenigde Staten (waar Douguine en Malofeïev van dromen) geen concessies inhoudt met betrekking tot Oekraïne. “Trump moet begrijpen dat Oekraïne van ons zal zijn of niet meer zal bestaan,” benadrukt Douguine. Door ons Oekraïne te geven (wat heeft hij eraan?), zou Trump zich kunnen richten op de annexatie van Canada en Groenland. We zullen hem wel zélf aan zeldzame metalen helpen, denk ik.”⁹

Het vooruitzicht van toenadering tot de Verenigde Staten, zelfs zonder enig compromis over Oekraïne, leidt dan weer tot ongerustheid bij de zakenlui en bureaucraten die pleiten voor meer economische samenwerking met Peking en andere BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika, …). China, dat vóór 2022 15 tot 20 % van de Russische handel in goederen voor zijn rekening nam, was in 2024 goed voor 34 % (236,3 miljard dollar).¹⁰ Tot de belangrijkste sectoren die zich op de Chinese partner richten, behoren het militair-industrieel complex, de automobielindustrie, de logistiek en de telecommunicatie. Ook de energiesector en de agrovoedingssector voeren belangrijke projecten uit in het kader van een verschuiving naar het oosten. Grote Russische bedrijven, zoals Rosneft (olie), Gazprom en Rosatom (kernenergie), leveren grondstoffen aan Peking via de bank Vnechtorgbank (VTB). De BRICS-landen zijn nu goed voor de helft van de Russische handel. Tegelijkertijd is de handel met Europa met twee derde afgenomen. Het vooruitzicht van een opheffing van de sancties en de mogelijke terugkeer van westerse bedrijven op de Russische markt zorgen voor onrust in bepaalde kringen van de economische elite. Miljarden dollars aan westerse activa hebben nieuwe eigenaars gevonden onder de meest Kremlin-loyale zakenlui¹¹ (na een fase van tijdelijke controle door het Federale Agentschap voor het beheer van openbare goederen [Rossimouchtchestvo]). De onverwachte ontdooiing van de betrekkingen met de Verenigde Staten zou wel eens kunnen betekenen dat een deel van deze activa aan hun voormalige eigenaars wordt teruggegeven. Om hen gerust te stellen, richtte Poetin zich eind mei tot een groep bedrijfsleiders. Hij beloofde dat ze dat de staat “geen druk op nationale bedrijven zal tolereren”. De president riep ook op om Microsoft, Zoom en andere diensten die “tegen Rusland optreden” te “onderdrukken”. Het anti-imperialistische discours – diep geworteld in de Russische cultuur – kan zo het ideale instrument worden om bezorgdheden te uiten die eigenlijk gebaseerd zijn op economische belangen.

Aanhangsel van het Westen

Deze meningsverschillen klinken steeds luider. Tegen de apologeten van Trump riep Zakhar Prilepin, schrijver en parlementslid van de met de regering gelieerde partij Rechtvaardig Rusland, uit: “Jullie zullen niet met z’n tweeën de wereld regeren. Verraders en handelaars, klaar om het hele ‘globale Zuiden’ in vijf minuten te verraden als jullie maar een schouderklopje krijgen, stelletje Amerikaanse schoenlikkers!”. Soortgelijke gevoelens heersen ook onder de invloedrijke ‘militaire bloggers’. Velen van hen zien een mogelijke toenadering tot Washington niet alleen als een bedreiging voor de soevereiniteit van het land, maar ook als een poging om het opnieuw tot een aanhangsel van het Westen te maken; een loutere leverancier van grondstoffen. In dezelfde geest, maar in een koelere stijl, noemt Fjodor Loekjanov, hoofdredacteur van het tijdschrift Russia in Global Affairs, een samenwerking met het Witte Huis ten koste van de betrekkingen met het “globale Zuiden” een “strategische fout”. “Als Rusland de toenadering van Trump omarmt en zich tegelijkertijd afkeert van zijn niet-westerse partners, versterkt het land het stereotype idee dat westerse goedkeuring boven alles staat. (…) Een duidelijke overwinning [in Oekraïne] zou [Ruslands] machtspositie in een multipolaire wereld versterken. Als Rusland er niet in slaagt van dit moment te profiteren – door in de val te lopen van een nieuwe verbintenis met het Westen – loopt het het risico zijn strategische voordelen te verliezen.”

Sinds het begin van de oorlog proberen de Russische autoriteiten elk teken van onenigheid in de samenleving en vooral binnen de heersende klasse te verdoezelen. Maar de Amerikaanse voorstellen hebben de illusie van eenheid onmiddellijk gekelderd en de mogelijkheid van een – voorlopig alleen retorische – confrontatie tussen de ‘pro-Amerikaanse’ en ‘pro-Chinese’ tendensen aan het licht gebracht.

In samenwerking met Le Monde Diplomatique, september 2025. Vertaald door Jan Reyniers.

1. « International trade in goods (by partner country) », IMF Data, IMF, 2011-2025
2. « Les investissements directs étrangers vers et depuis la Russie », direction générale du Trésor, januari 2019.
3. « Wie heeft de verklaring ten gunste van Fridman daadwerkelijk ondertekend? Waarom wordt voorgesteld om de sancties tegen hem op te heffen, maar niet die tegen andere oligarchen? » (in het Russisch), 9 maart 2023.
4. Sergueï Lavrov, « Het naleven van de beginselen van het Handvest van de Verenigde Naties in hun geheel en onderlinge samenhang is de garantie voor wereldwijde vrede en stabiliteit. (in het Russisch), site van het ministerie van Buitenlandse Zaken, 10 oktober 2023.
5. Toespraak beschikbaar op de site Telegram « Agdchan ».
6. « Belousov verklaart dat Rusland een rol speelt als bewaker van de westerse waarden » (in het Russisch), RBK, 13 juni 2023.
7. Zie Marlène Laruelle, « Y a-t-il un axe Washington-Moscou ? », Le Monde diplomatique, mei 2025
8. « Trump bouwt een wereldorde van grootmachten» (in het Russisch), 18 maart 2025.
9. Site Telegram « Agdchan », 12 mei 2025.
10. « International trade in goods (by partner country) », IMF Data, op. cit.
11. « De herverdeling van oorlogswinsten: nationalisatie van elites, nieuwe loyaliteitsregels en chaebolisatie van Rusland» (in het Russisch), Re : Russia, 20 maart 2025. Een vertaling van dit artikel is beschikbaar in het Frans op de website Le Grand Continent: “Renationaliser les élites russes. Poutine, la guerre et la nouvelle allégeance des oligarques” (De Russische elites renationaliseren. Poetin, de oorlog en de nieuwe loyaliteit van de oligarchen), 10 april 2025.