Met het einde van de Duitse Democratische Republiek kwam ook een eind aan een model dat vandaag oplossingen kan bieden voor onze zorg in crisis. Wat kunnen we leren van socialistische gezondheidszorg?

Het gezondheidssysteem van vandaag de dag staat onder zware druk. Patiëntenstops bij vele huisartspraktijken, lange wachtlijsten en hoge mentale druk bij zorgpersoneel zorgen ervoor dat het vertrouwen in onze zorg wegzinkt. Als arts is het noodzakelijk om in te zien dat de sociaal-economische context waarin mensen leven een belangrijke invloed heeft op gezondheid. Ons werk, onze woonsituatie en hoeveel we verdienen heeft vaak een grotere impact op ziekte dan we op het eerste zicht zouden denken. Onderzoek toont aan dat het gezondheidssysteem waar we deel van uitmaken voor een kwart mee bepaalt hoe gezond we zijn, terwijl onze levensstijl en onze genen elk slechts half zo belangrijk zijn.¹ Daarom maakte een groepje geneeskundestudenten een reis naar Oost-Berlijn, dat tot de jaren negentig socialistisch was en dus ook haar gezondheidssysteem zo organiseerde. De studenten vroegen zich af hoe dat verschilde van ons huidig model en of er dingen waren die de Oost-Duitsers beter aanpakten dan wij in het Westen vandaag. Ze ontmoetten er dokter Heinrich Niemann, die actief was in de periode van de socialistische DDR om de mogelijkheden van een anders georganiseerde gezondheidszorg te ontdekken.

Polyklinieken: gratis, dichtbij en voor iedereen

In tegenstelling tot de eenmans- of kleine groepspraktijken die bij ons de norm zijn, werd eerstelijnszorg in de DDR georganiseerd in grote multidisciplinaire polyklinieken die je terugvond op de werkvloer of in de woonwijk. Die klinieken waren in publieke handen en boden gratis kwalitatieve gezondheidszorg aan de bevolking. Artsen en zorgpersoneel werkten er onder een forfaitair systeem, waardoor ze niet betaald werden per consultatie, ingreep of behandeling maar een stabiel, volwaardig loon kregen. Zieke mensen waren geen extra inkomensbron, dus als arts werd je niet blootgesteld aan financiële drijfveren waardoor  de gezondheidsbelangen van patiënten altijd op de eerste plaats kwamen. De functie van een arts in de DDR bleef daardoor niet beperkt tot genezen alleen. Ze waren gezondheidsvertegenwoordigers die sensibilisering tot dicht bij de mensen brachten. Er werd veel meer belang gehecht aan preventie en dat uitte zich in een groter budget dat hiervoor vrijkwam. ²

Preventie is de beste zorg

Polyklinieken zijn dus een efficiënte manier om de eerstelijnszorg te organiseren. We moeten echter vooral leren uit de ideeën die erachter schuilen: eerstelijnsgezondheidszorg dicht bij de mensen, waar vooral ook preventief werk wordt verricht. Hoewel we altijd rekening moeten houden met de historische context van de jaren 80 in de DDR en het huidige België, kunnen we de prioriteiten van beide zorgmodellen toch met elkaar vergelijken. In de DDR werd het aantal dokters in 40 jaar tijd verdriedubbeld³, terwijl België momenteel kampt met een ernstig tekort aan artsen. Wanneer we de vergelijking maken met België, zien we dat slechts 2% van de investeringen in de zorg naar preventie gaat.⁴ Zelfs in vergelijking met het Europese gemiddelde investeert België slechts ongeveer de helft in preventie. De lage inzet op preventie zien we bijvoorbeeld in de geestelijke gezondheidszorg: 17% van de Belgische bevolking kampt met mentale gezondheidsproblemen.⁵Dit is grotendeels te wijten aan lange wachtlijsten, waardoor artsen vaak sneller antidepressiva voorschrijven om de symptomen te behandelen, zonder de onderliggende oorzaken aan te pakken.⁶

Als arts is het noodzakelijk om in te zien dat de sociaal-economische context waarin mensen leven een belangrijke invloed heeft op gezondheid.

De beste arts is niet degene die de patiënt van zijn symptomen afhelpt, maar de arts die zorgt dat ziekten in de eerste plaats niet tot uiting komen. Preventie is de belangrijkste taak van gezondheidsmedewerkers, wat niet volledig mogelijk is in een gezondheidszorgsysteem dat rond winstlogica draait. Producenten van antidepressiva zouden namelijk niet tevreden zijn als ze hun verkoopcijfers zien dalen doordat mensen wel een plaatsje vinden bij de psycholoog. Het huidige verdienmodel, maar ook de lage investeringen om de werkdruk te verlagen verklaren de lage inzet op preventie bij artsen. Er staat nog steeds een maximum op het aantal artsen dat per jaar mag starten met de opleiding, ook al kampen we in Vlaanderen met een enorm huisartsentekort. Volgens cijfers van het RIZIV haalt 60-70% van de gemeenten de richtlijn van 9 artsen per 10.000 inwoners niet.⁷ Ongeveer de helft van de Belgische zorgprofessionals vindt dat er onvoldoende personeel is in ziekenhuizen om de best mogelijke patiëntenzorg te bieden.⁸ Het is een politieke verantwoordelijkheid om genoeg te investeren in de zorg om de publieke gezondheid te waarborgen.

Kapitalisme maakt ziek

Gezondheid werd in de DDR ook gezien als een politieke kwestie. Leefomgeving, werkomstandigheden en culturele participatie werden erkend als belangrijke determinanten van gezondheid. De werkloosheidsgraad was erg laag en iedereen beschikte over een kwaliteitsvolle woonst doordat de woonvoorziening in publieke handen lag. Die sociale zekerheden vertaalden zich bijvoorbeeld in lagere cijfers voor mentale gezondheidsproblemen zoals burn-out. De gezondheidszorg in de DDR was zo kwaliteitsvol en toegankelijk en dit niet enkel door de polyklinieken, maar omdat het een essentieel onderdeel was van een maatschappij die werd georganiseerd volgens een ander systeem. Kapitalistische logica lag niet aan de basis van de samenleving en laat dat nu net de oorzaak zijn van de problemen waarmee onze zorg vandaag wordt geconfronteerd.

Het is interessant om te leren van de organisatie en de visie achter de polyklinieken, maar om de huidige problemen in onze zorg echt fundamenteel aan te pakken, moeten we vooral durven kijken naar dat andere maatschappijmodel: het socialisme. Alle besparingen die de afgelopen jaren werden doorgevoerd, liggen aan de grondslag van de personeelstekorten en -uitvallen die we nu zien. Het is logisch dat je nooit de beste zorg zal kunnen uitbouwen in een systeem dat die zorg beschouwt als last of kost voor de maatschappij.

Zieke mensen waren in de DDR geen extra inkomensbron, dus als arts werd je niet blootgesteld aan financiële drijfveren waardoor de gezondheidsbelangen van patiënten altijd op de eerste plaats kwamen.

Dat laatste geldt trouwens niet alleen voor de zorg, maar ook voor de gezondheid van mensen in het algemeen. Ongezonde levensstijl, -ritme en -omgeving zijn eigen aan kapitalisme en vormen de oorzaken van zoveel gezondheidsproblemen. Denk bijvoorbeeld aan musculoskeletale aandoeningen bij arbeiders of burn-out in alle lagen van de bevolking. Die laatste twee maken samen trouwens ⅔ uit van alle langdurig zieken in België. Deze problematiek komt niet zomaar uit de lucht vallen, maar vindt zijn oorsprong in de alsmaar stijgende werkdruk. Bedrijven moeten mensen steeds langer, flexibeler en voor minder loon laten werken om te kunnen overleven in de concurrentiestrijd. Helaas betalen we daar de prijs voor met onze gezondheid. Niet alleen ons werk, maar ook onze woonsituatie kan ons ziek maken. Er wordt in onze steden heel weinig aandacht gegeven aan de kwaliteit en het aantal sociale woningen voor mensen die niet terechtkunnen op de gewone huizenmarkt. Een onderzoek van Geneeskunde Voor Het Volk in Molenbeek toonde aan dat er abnormaal veel kinderen lijden aan astma veroorzaakt door schimmel op de muren van de woningen in een sociale woonwijk.⁹ Het is een politieke keuze om niet te investeren in sociale woningen die veel minder winstgevend zijn dan luxe bouwprojecten. Door de kwestie aan het licht te brengen en samen met de bewoners actie te voeren, kon het probleem worden opgelost.  Het toont nog maar eens aan dat gezondheid en het politiek systeem waarin je leeft niet los van elkaar kunnen staan. Al ben je de beste arts: in een ziekmakend systeem kan je mensen nooit écht genezen.

Er valt veel te leren van de polyklinieken om onze zorg te verbeteren voor patiënten en personeel, maar de échte oplossing om de sector te redden is wegstappen van een systeem van winst- en besparingslogica. Een gezondere bevolking begint vooral bij een gezond, sociaal maatschappijmodel dat iedereen goede leef -en werkomstandigheden in de breedste betekenis mogelijk

Dit artikel verschijnt in de jongerenrubriek Magma van Lava Media. Hier vind je al de artikels verschenen in die rubriek: https://lavamedia.be/category/articles-nl/magma/

1. https://medecine-pour-le-peuple.be/storage/media/visietekst-nl.pdf
2. https://ifddr.org/en/studies/studies-on-the-ddr/socialism-is-the-best-prophylaxis/
3. https://thetricontinental.org/studies-2-ddr-health-care-2/
4. https://www.weliswaar.be/welzijn-zorg/gezondheidsbevordering-raakt-aan-de-hele-samenleving
5. https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2023/12/belgium-country-health-profile-2023_01d0f3f9/dd6df7bd-en.pdf
6. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/09/18/antidepressiva-jongeren/
7. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/03/16/huisartsentekort/
8. https://kce.fgov.be/nl/publicaties/alle-rapporten/performantie-van-het-belgische-gezondheidssysteem-rapport-2024
9. https://www.huisartsnu.be/sites/default/files/images/stories/huisartsnuarchief/2014/h43_4_07_leefomgeving.pdf