Door op ongekende schaal dwangmaatregelen op te leggen, hoopten de westerse landen Moskou tot inkeer te brengen in Oekraïne. Daarbij werd geen rekening gehouden met de robuustheid van de Russische economie, waarvan de olie-inkomsten terug zijn op het niveau van voor de oorlog. Het beleid van importsubstitutie, handel met opkomende landen en de ontwikkeling van een autonoom financieel systeem hebben de rest gedaan.

“We gaan de ineenstorting van de Russische economie veroorzaken”, verklaarde Bruno Le Maire begin maart 2022. Twaalf sanctietreinen later groeit de Russische economie voor het tweede jaar op rij sneller dan die van de Europese Unie en de Verenigde Staten. Na een stijging van het bruto binnenlands product (bbp) met 3,6% in 2023, zou de economie in 2024 met 3,2% groeien volgens het Internationaal Monetair Fonds (IMF) dat zijn prognoses opnieuw naar boven heeft bijgesteld. De militarisering van de economie, het tekort aan arbeidskrachten en de moeilijke toegang tot westerse technologieën kunnen op middellange termijn een negatief effect hebben.

Maar de prestaties van de Russische economie, erkend door de overgrote meerderheid van analisten en bevestigd door internationale instellingen, kwamen als een grote verrassing voor het Westen. De opmerkingen van Le Maire weerspiegelden soortgelijke standpunten van de Amerikaanse president Joseph Biden en van de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen. Ze weerspiegelden een eensgezinde opvatting onder westerse elites dat het Russische leger verslagen zou worden in Oekraïne, omdat het al snel te zwak bewapend zou zijn door een gebrek aan elektronische onderdelen en uitgehongerd door een gebrek aan oliedollars. Twee jaar later zijn we daar nog ver van verwijderd. Hoe moeten we in deze omstandigheden de enorme kloof tussen de teleurstellende resultaten van het sanctiebeleid en de aanvankelijke verwachtingen interpreteren?

De eerste fout is dat we de Russische economie als een verwaarloosbare grootheid hebben behandeld. Om dit sentiment samen te vatten, zei Clément Beaune, toenmalig staatssecretaris voor Europese Zaken, in februari 2022: “Rusland is het BBP van Spanje.” Deze uitspraak is zowel benaderend als simplistisch. Volgens de Wereldbank stond het nominale BBP van Rusland in 2022 op de achtste plaats (vijftiende voor Spanje), terwijl de Russische economie, berekend in koopkrachtpariteit (PPP-BBP), de vijfde plaats in de wereld inneemt, net voor Duitsland.

Twaalf sancties later groeit de Russische economie sneller dan die van de Europese Unie en de Verenigde Staten.

Bovendien is de omvang van een economie slechts een onvolmaakte weerspiegeling van de macht van een land. Ondanks zijn onmiskenbare zwakheden, zoals zijn afhankelijkheid van olie en gas, neemt Moskou in veel strategische sectoren een leidende positie in: Rusland is een van de drie grootste producenten en exporteurs van koolwaterstoffen, non-ferrometalen en granen. Het land is ook de grootste exporteur van kerncentrales en een van de drie grootste ruimtevaartmogendheden. In 2023 voerde het land negentien ruimtelanceringen uit, vergeleken met slechts drie voor Europa als geheel. Met zijn elektriciteitsproductie, een leidende indicator die gewoonlijk wordt gebruikt om industriële kracht te meten, staat het op de vierde plaats in de wereld, na China, de Verenigde Staten en India. Met deze cijfers in het achterhoofd is het minder verrassend dat Rusland momenteel meer granaten produceert dan alle westerse landen samen.

De Russische elites worden alom gezien als incompetent vanwege een politiek systeem dat gebaseerd is op corruptie en nepotisme. Hoewel deze opvattingen natuurlijk niet ongegrond zijn, geven ze geen goed beeld van de realiteit in dit land. In de afgelopen tien jaar heeft president Vladimir Poetin de politieke en bestuurlijke elite ingrijpend vernieuwd, zowel op regionaal uitvoerend niveau als binnen de federale regering. Het zijn nu technocraten met een bewezen staat van dienst in de privésector of in hun oorspronkelijke regeringen. Dit beleid werd uitgevoerd door Sergei Kirienko, die uit het liberale kamp kwam en Rosatom omvormde tot een wereldwijde nucleaire reus voordat hij in 2016 plaatsvervangend hoofd werd van de machtige presidentiële administratie. In een artikel gepubliceerd in Foreign Affairs stelt Alexandra Prokopenko, een onderzoeker bij de Carnegie Foundation die ook zeer kritisch is over de situatie in Rusland, dat “de Russische economie geleid wordt door competente technocraten en [Poetin] luistert naar hun meningen”.¹

Kapitaalvlucht indammen

Sinds 2014 en de annexatie van de Krim heeft het Kremlin een beleid van economische veerkracht geïmplementeerd om de westerse druk het hoofd te bieden. Maatregelen voor “importsubstitutie” hebben het land in staat gesteld om in slechts een paar jaar zelfvoorzienend te worden op het vlak van voedselbevoorrading. Ze zijn ook effectief geweest op financieel gebied: in 2015 lanceerden de autoriteiten het National Card Payment System (NCPS), dat de werking garandeert van alle kaarten die door Russische banken op nationaal grondgebied worden uitgegeven. Ook heeft de Russische Centrale Bank het Russische financiële berichtensysteem (SPFS) opgezet, een systeem dat het nationale equivalent van het Swift-betalingssysteem moet worden. Deze systemen hebben hun doeltreffendheid bewezen in maart 2022, toen Visa en Mastercard door sancties gedwongen werden om alle in Rusland uitgegeven kaarten “los te koppelen”. Het nationale systeem nam het onmiddellijk over, waardoor westerse kaarten uitgegeven door lokale banken zonder onderbreking konden blijven werken in het land.

Tegelijkertijd bleven de tien grootste banken van het land, die waren uitgesloten van Swift, werken via het SPFS. Deze massale sancties vormden dus niet het “financiële kernwapen dat Le Maire in februari 2022 beschreef: na de schok van de sancties in 2022 te hebben opgevangen, boekte de banksector in 2023 recordwinsten van 33 miljard euro. En ondanks het bevriezen van $300 miljard aan financiële reserves door het Westen, heeft de Centrale Bank nog steeds het equivalent van $300 miljard in handen (in goud en yuan), wat overeenkomt met de totale reserves van de Bundesbank.

Maatregelen voor “importsubstitutie” hebben het land in staat gesteld om in slechts enkele jaren zelfvoorzienend te worden op voedselgebied.

In het licht van de massale economische sancties zijn de Russische autoriteiten erin geslaagd een crisisbeheersingsstrategie toe te passen die enerzijds werd gekenmerkt door een gedeeltelijke controle van de kapitaalstromen om de waarde van de roebel te ondersteunen en anderzijds door een gedeeltelijke liberalisering van de buitenlandse handel om die te stimuleren en de “parallelle invoer” van westerse technologieën te legaliseren. Deze maatregelen gingen gepaard met een enorme verlegging van de logistieke stromen naar “bevriende landen”. Op het gebied van de olie-export, waar de inkomsten cruciaal zijn voor de economie en de federale begroting, zijn de autoriteiten erin geslaagd om de impact van de sancties te minimaliseren. Het embargo op Russische olie en het plafond van 60 dollar per vat werden verondersteld een grote klap te zijn voor de staatsinkomsten. Maar hoewel ze aanvankelijk een reële impact hadden, lag de prijs van Russische olie tegen september 2023 ruim boven het westerse plafond, op meer dan 80 dollar per vat. Begin december 2023 meldde Bloomberg dat Moskous maandelijkse olie-inkomsten van 11 miljard dollar weer op het niveau van voor de oorlog waren opgeklommen².

Om dit resultaat te bereiken heeft Moskou een vloot tweedehandstankers aangeschaft, zijn export verlegd naar de Brics+³ en een overeenkomst gesloten met Saoedi-Arabië om het aanbod op de wereldmarkt te verminderen.

Naast onderschatting van zowel de Russische economie als van de Russische staat is het sanctiebeleid gestruikeld over zijn eigen liberale vooronderstellingen, namelijk dat vrijhandel en deregulering de enige manier zijn om economische groei te garanderen. Hoe is het dan mogelijk dat een land dat grotendeels is afgesneden van het internationale financiële systeem en waarvan de handel met het Westen aan het wegsmelten is, toch groei realiseert?

Aan de ene kant zijn we getuige van een vorm van militair keynesianisme in Rusland, waar het Kremlin de begrotingsuitgaven sterk heeft verhoogd om de oorlogsinspanning op twee belangrijke manieren te voeden. Ten eerste heeft de toename van het aantal orders voor het militair-industrieel complex een domino-effect op veel sectoren van de economie. Massale aanwervingen en loonsverhogingen in de industrie komen ten goede aan arbeiders en ingenieurs, twee categorieën die tot de grootste verliezers behoorden in de tertiarisering van de Russische economie vanaf de jaren negentig. Ten tweede ontvangen de honderdduizenden soldaten die in Oekraïne dienen salarissen, bonussen en andere voordelen die drie keer zo hoog zijn als het gemiddelde loon. De Russische strijdkrachten rekruteren dan ook voornamelijk uit de meest achtergestelde sociale lagen. Deze toevloed van geld in gebieden en regio’s die gewoonlijk in semi-autarchische overlevingsvormen leven, stimuleert de consumptie en de bouwwoede van huishoudens. Tegen een achtergrond van volledige werkgelegenheid zijn de reële inkomens in 2023 met 4,8% gestegen, waardoor het armoedepercentage is gedaald tot een van de laagste niveaus sinds de val van de USSR.

Na de schok van de sancties in 2022 te hebben opgevangen, heeft de banksector in 2023 recordwinsten van 33 miljard euro geboekt.

Aan de andere kant fungeren sancties als een vorm van protectionisme dat van buitenaf wordt opgelegd, terwijl de terugtrekking van veel westerse spelers nieuwe kansen heeft gecreëerd voor lokale economische spelers. Aangezien Rusland een structureel overschot op de betalingsbalans heeft, is de uitdaging voor Moskou bovendien niet zozeer om buitenlands kapitaal aan te trekken als wel om de uitstroom van kapitaal, gegenereerd door de export van grondstoffen, te beperken. De economische sancties, die Rusland grotendeels hebben afgesneden van de westerse financiële sector en Russische oligarchen hebben doen vrezen voor hun bezittingen in het buitenland, hebben de kapitaalvlucht echter afgeremd. Deze nieuwe situatie kan verklaren waarom het aantal miljardairs in Rusland de afgelopen twee jaar sterk is gestegen en waarom hun vermogen meer dan verdubbeld is, van 217 naar 537 miljard dollar.⁴

Tot de nieuwkomers behoren geen oliemagnaten of wapenhandelaars, maar bedrijfsleiders in de agrovoedingssector, de distributiesector, de vastgoedsector en de transportsector, wat bevestigt dat de groei lang niet beperkt blijft tot het militair-industrieel complex alleen: 8% groei in de bouwsector, gestimuleerd door steun voor eigenwoningbezit, een stijging van 10% in het luchtvervoer en een stijging van 9% in de hotelsector dankzij de ontwikkeling van het binnenlandse toerisme, en een opleving in de auto-industrie (19%), die geleidelijk de schok te boven komt die werd veroorzaakt door sancties en de terugtrekking van westerse fabrikanten in 2022.

Meer dan armworstelen

Met militaire uitgaven die officieel 7% van het BBP bedragen, levert Rusland zeker een grote inspanning, maar het is verre van een oorlogseconomie. Het lage begrotingstekort van ongeveer 2% van het BBP getuigt hiervan, terwijl de staatsschuld (17% van het BBP) een van de laagste ter wereld is… Aangezien het economische beleid van de regering de schok van de sancties met succes heeft overwonnen, heeft Poetin besloten om het te verhogen. Aangezien het economische beleid van de regering met succes de schok van de sancties heeft overwonnen, heeft Poetin besloten om de recepten ervan toe te passen op het ministerie van Defensie door een van de belangrijkste architecten ervan aan het hoofd te benoemen: Andrei Belooussov, een voormalige economische onderzoeker die een adviseur van het Kremlin werd voordat hij in 2020 werd benoemd tot eerste vicepremier belast met economie en nieuwe technologieën. Zijn verrassende benoeming tegen een achtergrond van arrestaties van hoge officieren die beschuldigd worden van corruptie, is bedoeld om de efficiëntie van de oorlogsinspanningen te verhogen en tegelijkertijd het gebruik van nieuwe technologieën door de strijdkrachten te versnellen en de stroom van innovaties tussen de civiele en militaire industrieën soepeler te laten verlopen.

Bloomberg meldde dat de olie-inkomsten van Moskou, 11 miljard dollar per maand, zijn teruggekeerd naar het niveau van voor de oorlog.

De beoordelingsfouten zijn echter niet beperkt tot Rusland en weerspiegelen een gebrek aan inzicht in de structurele transformaties in de internationale betrekkingen. Het falen van de sancties is namelijk evenzeer te wijten aan interne factoren in Rusland als aan de weigering van de overgrote meerderheid van landen om Moskou sancties op te leggen. Ondanks dit ongunstige machtsevenwicht leek het Westen te rekenen op de centrale positie van zijn economieën om zijn standpunten door te drukken. Maar ook hier hielden ze onvoldoende rekening met de groeiende economische macht van Azië. Moskou is er daarom in geslaagd om zijn buitenlandse handel te verleggen naar de opkomende wereld, in de eerste plaats China, maar ook naar Brazilië en vooral India: de Russische export naar de Indiase markt is in twee jaar tijd vervijfvoudigd. Maar hoe meer de sancties zich opstapelen, hoe meer het Westen maatregelen neemt die problematisch zijn vanuit het oogpunt van het internationaal recht en hoe meer de rest van de wereld erdoor van slag raakt. Het bevriezen van de tegoeden van de Russische Centrale Bank heeft al angst gezaaid onder opkomende landen, maar de volledige inbeslagname ervan dreigt de geloofwaardigheid van de westerse financiële en juridische systemen volledig te ondermijnen. Valérie Urbain, toenmalig directeur van Euroclear, dat het overgrote deel van de bevroren Russische tegoeden beheert, zei dat confiscatie “een zeer negatief effect zou hebben, niet alleen op Euroclear, maar ook op de financiële markten in het algemeen. Als [klanten] het gevoel hebben dat de wet niet langer wordt nageleefd en dat hun tegoeden in beslag kunnen worden genomen, opent dit een doos van Pandora.”⁵

Daarom hebben de Europeanen, die zeer verdeeld zijn over deze kwestie, besloten om zich te beperken tot het exclusieve gebruik van de rente die wordt gegenereerd door Russische activa. Van de activa zélf blijven ze voorlopig af. Ook het gebruik van de dollar om secundaire sancties op te leggen is bijzonder impopulair. Saoedi-Arabië en China hebben hun beleggingen in Amerikaanse staatsobligaties al teruggeschroefd en de opkomende landen zetten instrumenten in om in hun respectieve valuta’s te handelen. Door zich te concentreren op het getouwtrek met Moskou hebben de Westerse elites de bijkomende schade van hun beleid op wereldschaal onvoldoende ingeschat. Hoewel zowel Washington als de Europeanen het aanpassingsvermogen en het industriële potentieel van Rusland hebben onderschat, bevestigen deze “beoordelingsfouten” ook een vorm van Westers isolement op wereldschaal.

In samenwerking met Le Monde Diplomatique, juni 2024. Vertaald door Jan Reyniers.

1. Alexandra Prokopenko, « Putin’s unsustainable spending spree », 8 januari 2024.
2. « How Russia punched an $11 billion hole in the West’s oil sanctions », 6 december 2023.
3. Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika, plus Saoedi-Arabië, Egypte, de Verenigde Arabische Emiraten, Ethiopië en Iran.
4. « The countries with the most billionaires 2024 », 2 april 2024.
5. Onderhoud met Valérie Urbain « Confisquer les avoirs russes, c’est ouvrir la boîte de Pandore », 7 mei 2024.