Zij die het meest te winnen hadden bij de nieuwe Chileense grondwet, hebben ze verworpen. Een uitgebreide en rijkelijk gefinancierde leugencampagne zette de bezorgdheid van de werkende klasse om in regelrechte vijandigheid.

Definitief afrekenen met Pinochet en zijn erfenis bleek een te harde noot om te kraken. Bijna 62% van de kiezers verwierp in een nationale volksraadpleging de ontwerpgrondwet van 2022. Het was nochtans de meest progressieve grondwet ooit op het gebied van sociaaleconomische rechten, gendergelijkheid, inheemse rechten en natuurbescherming. Hoe is dit kunnen gebeuren nadat de Chilenen in oktober 2019  straat op waren getrokken om een nieuwe grondwet te eisen en vervolgens met een overweldigende meerderheid hadden gestemd om het grondwetgevend proces op gang te brengen? ¹Waarom zouden zij zich aansluiten bij de rechtse krachten die het liefst alles bij het oude laten? Voor zo’n bizar resultaat zijn meerdere verklaringen. Ik bespreek hier twee van de belangrijkste: de rechtse desinformatiecampagne van de traditionele en sociale media, en de uitsluiting van het volk van het constituerende proces, die ik al in voorbije analyses heb belicht. ²

Fake news

De steun voor Rechazo (“Verwerping”) was het grootst in gemeenten met lage inkomens, en daar lag de opkomst ook hoger dan in gemeenten met vooral bewoners van de hogere klassen. Terwijl bij de volksraadpleging van 2020 de drie rijkste gemeenten het voortouw namen van het verzet tegen het constituerende proces, stemden ditmaal de armste buurten massaal tegen het ontwerp. Bovendien was deelname nu verplicht, wie niet kwam opdagen, kreeg een fikse boete. De volkse sectoren gingen stemmen uit angst voor die sanctie. In vergelijking met 2020 steeg de opkomst aanzienlijk, namelijk van 50% naar 86% en van de 5,4 miljoen nieuw uitgebrachte stemmen wees 96% de nieuwe grondwet af. De ontwerpgrondwet kreeg in totaal maar 4,8 miljoen ja-stemmen, een miljoen minder dan twee jaar eerder toen werd gestemd voor een herformulering van het ontwerp. Het ging nu echter niet alleen om een stem tegen de nieuwe grondwet. Het betekende ook een afwijzing van de regering van Gabriel Boric en zijn partijen: de “nieuw-linkse” coalitie met het Frente Amplio, de Communistische Partij en de partijen van de oude Concertación. Apruebo (“Goedkeuring”) kreeg evenveel stemmen als  Boric in de tweede ronde tegen de extreemrechtse kandidaat José Antonio Kast in december 2021, wat erop wijst dat hij er sinds zijn aantreden niet in is geslaagd zijn achterban uit te breiden.

​Conservatieve denktanks verspreidden desinformatie op de sociale media en verdeelden nepkopieën van het ontwerp met vervalste artikelen.

Er werd minstens een miljoen dollar gepompt in die een maand lange campagne waarin de ontwerpgrondwet aan de kiezers werd voorgesteld. Zo’n 90% van die middelen kwam van het Rechazokamp, bestaande uit de rechtse partijen, delen van de christendemocraten en de nieuwe centrumcoalitie Amarillos por Chile.³

In ochtendpraatshows en avondjournalen hekelden zij het document met de regelmaat van de klok als “extremistisch” en “slecht geschreven”, terwijl conservatieve denktanks het publiek bestookten met twijfelachtige en weinig accurate opiniepeilingen waaruit moest blijken dat de meeste kiezers het nieuwe ontwerp zouden afwijzen. Ze dreven hun aanval verder op met de verspreiding van desinformatie op de sociale media en de verspreiding van nepkopieën van het ontwerp met vervalste artikelen. Illustratief voor die gang van zaken is wat de extreemrechtse vertegenwoordiger van de Conventie, Constanza Hube overkwam: tijdens een bijeenkomst van Rechazo werd ze betrapt op het uitdelen van valse exemplaren van de grondwet.⁴

Uit exitpolls en vox pops (korte interviews met mensen in de straat) bleek dat veel Chilenen nauwelijks wisten waar de volksraadpleging eigenlijk over ging; sommigen dachten zelfs dat een nee-stem de grondwet van Pinochet zou afschaffen. Dit is niet verwonderlijk. De enige officiële informatie over het grondwetsontwerp kwam van een dagelijkse televisie-uitzending van dertig minuten, evenredig verdeeld tussen Rechazo en Apruebo, en dit 28 dagen lang. Aangezien die zendtijd werd toegewezen aan een rits politieke partijen en middenveldorganisaties, was de berichtgeving heel erg versnipperd. Voor de Apruebo-campagne namen tien organisaties deel aan de uitzendingen. Zelfs nadat ze onderling verschillende afspraken hadden gemaakt, moesten sommige uiteindelijk hun zegje doen in minder dan vijf seconden. Er waren geen officiële campagnespots, geen informatiebijeenkomsten en er werden geen folders verstuurd; alle voorlichting was het werk van politieke partijen, ngo’s of vrijwilligers. Het blijft onduidelijk waarom Boric en zijn regering de kiezers niet beter hebben geïnformeerd over zo’n cruciale kwestie.

Netwerken van leugenaars

De dagelijkse informatie-uitzendingen voor en tegen de nieuwe grondwet hadden weinig invloed op de kiezers: er stemden dagelijks niet meer dan 720.000 mensen op af. Hetzelfde kan niet gezegd worden van de eindeloze stroom tv-programma’s met politici en zelfverklaarde intellectuelen die desinformatie verspreidden over de inhoud van het ontwerp.⁵ Volgende leugens gingen als een lopend vuurtje rond: de grondwet zou het eigenwoningbezit afschaffen voor de werkende klasse, late abortussen op verzoek toestaan en de deur openzetten voor de afscheiding van de inheemse gebieden.

Minstens 36 organisaties hebben net voor het referendum 130.000 dollar uitgegeven aan advertenties op Facebook en Instagram. 97,4% van die advertenties zetten de kiezers aan om de ontwerpgrondwet af te wijzen.

De regio Araucanië, een gemilitariseerde zone waar door het Mapuche-conflict een uitzonderingstoestand heerste, was een proefterrein voor desinformatie. Maar liefst 74% van de kiezers stemden daar tegen het grondwetsontwerp, meteen de op één na hoogste steun voor Rechazo in het hele land.⁶ Araucanië, dat traditioneel een rechts bolwerk is, was een van de twee regio’s die in 1988 Pinochet mee in het zadel hielden, maar stemde in 2020 toch voor de opstart van het constituerend proces. Het recht op huisvesting in de ontwerpgrondwet was een van de weinige, door basisorganisaties voorgestelde artikelen die het uiteindelijk tot de definitieve tekst hadden geschopt. Eind juni zette Francisco Orrego, een jonge advocaat en woordvoerder van Rechazo, alles op alles om de arbeidersgemeenschap van Angol (gemeente in Araucanië) ervan te overtuigen dat de nieuwe grondwet het eigenwoningbezit zou afschaffen voor wie zijn woning met sociale subsidies had gekocht (een situatie waarvoor ongeveer 40% van de bevolking in aanmerking kwam).⁷ Hoewel dit onmiddellijk als fake news werd ontmaskerd, bleef Orrego regelmatig als expert opduiken in politieke talkshows, waar hij zulke leugens aan een groter publiek kon slijten.

Met een ledenaantal van zowat 27% van de bevolking zijn de evangelische kerken, die onlangs een alliantie zijn aangegaan met de extreemrechtse Republikeinse Partij, sterk vertegenwoordigd in Araucanië. Eind februari, nog vóór de Conventie (die het ontwerp moest opstellen) het artikel over genderrechten had goedgekeurd, riepen vertegenwoordigers van meer dan 2.700 kerken in de regio hun gemeenschappen op het ontwerp te verwerpen. Abortus was hun grootste zorg en de reden voor hun oproep.⁸ Hoewel de ontwerpgrondwet het recht op abortus in algemene termen codificeerde door de staat te verplichten de “vrijwillige onderbreking van de zwangerschap” te garanderen, had het publiek er een verwrongen beeld van. Felipe Kast, de rechtse senator van Araucanië, zond via conservatieve radiostations een advertentie uit met de boodschap dat de ontwerpgrondwet “abortus tot de negende maand van de zwangerschap toestond”. wat hij bestempelde als een “schending van de mensenrechten van ongeboren kinderen”.⁹ Hoewel voorstanders van Apruebo die onwaarheden trachtten te weerleggen, was het onmogelijk ze nog uit de hoofden van het volk te wissen.

Maar het meest controversiële onderwerp dat als wapen werd ingezet was dat over de rechten van de inheemse bevolking. De ontwerptekst was in overeenstemming met de verbintenissen uit Verdrag nr. 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie over de rechten van de inheemse volkeren, dat Chili in 2008 had geratificeerd maar nooit ten uitvoer gelegd. Desondanks sponnen rechtse politici en opiniemakers een verhaal waarin de inheemse volkeren de mogelijkheid zouden krijgen om het land te verscheuren. Ximena Rincón, senator voor de christendemocraten, beweerde begin juli dat zij Rechazo steunde omdat de nieuwe grondwet de inheemse volkeren (die minder dan 10% van de nationale bevolking uitmaken) een vetorecht zou geven over constitutionele hervormingen.¹⁰ Ook al werd zij live op televisie teruggefloten, weigerde ze haar standpunt te wijzigen. Zulke verdraaiingen van de waarheid bleven hun weg vinden naar het nationale discours.

Tegelijk bleek uit de stemresultaten van de gevangenissen, waar de gedetineerden alleen informatie kregen via de tv, hoe krachtig de conservatieve media de publieke opinie vormen. Voor het eerst in de geschiedenis mochten gevangenen stemmen, en naar verwachting zouden zij zich massaal achter Apruebo scharen aangezien de ontwerpgrondwet hun nieuwe rechten gaf: gratis rechtsbijstand, het verbod op dubbele bestraffing, en een “Ombudsman van het Volk” om misbruik te voorkomen. Toch verleende uiteindelijk maar één van de veertien gevangenissen zijn goedkeuring aan het ontwerp.¹¹ Niet toevallig was dit de enige strafinstelling waar de gedetineerden een hardcopy van de ontwerpgrondwet hadden gekregen en informatiesessies met vrijwilligers van de rechtsbijstand hadden kunnen bijwonen. Wie dus correct kennis had kunnen nemen van de tekst, keurde de hervormingen goed; wie uitsluitend moest afgaan op de berichtgeving in de media, was het ontwerp onverbiddelijk vijandig gezind.

Naast die desinformatiecampagne waren er ook de buitenparlementaire linkse partijen, die sceptisch stonden tegenover de Conventie.

Uit een recent rapport blijkt dat minstens 36 organisaties die niet onderworpen zijn aan verkiezingscontroles en dus niet verplicht zijn hun financiering bekend te maken, in de maanden vóór de volksraadpleging 130.000 dollar hebben uitgegeven aan advertenties op Facebook en Instagram. 97,4% van die advertenties zetten de kiezers aan om de ontwerpgrondwet af te wijzen.¹² Uiteindelijk ziet het ernaar uit dat de vooringenomenheid van de traditionele media, plus de miljoenen die zijn uitgegeven aan beïnvloeding van de publieke opinie via de sociale media, hebben geholpen om het verhaal te consolideren dat de Conventie een politiek circus was, dat een slordig en onprofessioneel document had in elkaar geflanst.

De wraak van de verliezers

Naast die desinformatiecampagne waren er ook de buitenparlementaire linkse partijen, die sceptisch stonden tegenover een Conventie die de massamobilisaties van 2019 had verraden. Velen van hen stemden voor afwijzing in plaats van goedkeuring van het proces. Zij wezen er terecht op dat het Pact van 15 november 2019, dat in een achterkamertje werd bedisseld tussen Boric en een radicaal rechtse senator en het kader voor de grondwettelijke Conventie vastlegde, bedoeld was om de energie van het volk in te perken in plaats van te kanaliseren. Het Pact voerde een antidemocratische tweederdemeerderheidsregel in voor de goedkeuring van nieuwe grondwetsartikelen en verleende de gevestigde partijen verregaande invloed op het redactieproces. Vanaf het begin hadden de elites het constituerende proces in handen en naarmate de volksraadpleging naderde, dreven ze hun pogingen om de status quo te behouden verder op.

Op 14 mei kwam de Conventie met een uitgebreid eerste ontwerp waarin progressieve constitutionele vernieuwingen zoals plurinationaliteit en ecologische rechten waren opgenomen. Twee speciaal daarvoor opgerichte commissies moesten het definitieve document, bestaande uit 388 artikelen, “harmoniseren” en bewerken, en de regels voor de overgang van het ene grondwettelijke kader naar het andere vastleggen. De autonomie van de Conventie werd echter al snel geschonden door de onderhandelingen over die overgang. In een document dat de regering op 16 mei naar de Conventie stuurde, beval ze aan de huidige regelgeving inzake natuurlijke hulpbronnen, water en inheemse gronden te handhaven totdat de nieuwe wetgeving is goedgekeurd, wat een “ordelijke en geleidelijke overgang” moest waarborgen. Dit betekende bijvoorbeeld dat water privé-eigendom zou blijven totdat rechtse senatoren die de helft van de Senaat controleren en in 2020 tegen de nationalisering van water als mensenrecht hadden gestemd, nu wel zouden akkoord gaan met een nationalisering. De regering adviseerde ook dat Boric, wiens populariteit net boven de 30% lag, en de leden van het Congres tot het einde van hun oorspronkelijke termijn, d.w.z. nog drieënhalf jaar zouden aanblijven. De Conventie zwichtte voor die zelfbediening. Veel activisten vonden dit een onaanvaardbare bedrieglijke samenspannen van de wetgevende en de uitvoerende macht, die heel het redactieproces in diskrediet zou brengen.

Drie weken vóór de volksraadpleging gaven de partijen van de regeringscoalitie al aan welke veranderingen zij zouden doorvoeren als de ontwerpgrondwet zou worden goedgekeurd. In een poging de rechtse partijen en de partijen van de voormalige Concertación (die nu 38% van de ministeries controleren) tevreden te stellen, beloofde Boric de rechten van de inheemse bevolking strikt af te bakenen en benadrukte hij dat hun inbreng in nationale beleidskwesties niet bindend zou zijn. Hij verzekerde het establishment ook dat er aan het huidige neoliberale kader – waarin basisdiensten zoals gezondheidszorg, onderwijs en pensioenen grotendeels door particuliere bedrijven worden verstrekt – niet zou getornd worden. Hoewel de ontwerpgrondwet de oprichting van een openbaar onderwijsstelsel, een nationaal gezondheidssysteem en een openbare sociale zekerheid voorschrijft, werd het huidige vouchersysteem in het onderwijs niet concreet ontmanteld, noch het verzekeringsmodel in de gezondheidszorg, noch de individuele spaarregeling die de Chileense werkende klasse dwingt te overleven met een armoedepensioen. In plaats van aan te dringen op de hervorming van die systemen uit het dictatoriale tijdperk, zoals demonstranten sinds 2009 eisen, stemde Boric ermee in ze in stand te houden.

Toch trekken de Chilenen alweer de straat op en eisen hun eigen grondwetvormend proces, zonder onderhandelingen in achterkamertjes.

Uit die geplande hervormingen bleek niet alleen dat de regering de kernelementen van het Chileense neoliberalisme wilde behouden; ze legden ook het misprijzen bloot van Borics coalitie voor het ontwerpdocument en de volkswil. Zijn aankondiging dat hij de grondwet zou hervormen – nog vóór die aan een volksstemming werd onderworpen – versterkte de indruk dat die niet geschikt was voor het beoogde doel. Dit speelde de Rechazo-campagne in de kaart. Het maakte de kiezers ook duidelijk dat ze slechts zouden stemmen over een voorlopige tekst, en geen inspraak van betekenis zouden hebben in de toekomst van het land.

Onvoltooid tegenwoordige tijd

Chili bevindt zich nu in een netelige positie en het is niet duidelijk hoe de dreigende sociaal-politieke crisis kan opgelost worden. De Chilenen stemden eerst voor het in gang zetten van een constituerend proces en hebben zo indirect de grondwet van 1980 verworpen. Maar door de nieuwe grondwettekst af te wijzen, is het door het Novemberpact in gang gezette proces officieel beëindigd zonder enig zicht op de opstelling van een nieuwe grondwet. De uit het Pact voortvloeiende hervorming bepaalde slechts dat in geval van verwerping, de oude grondwet van kracht zou blijven. Wat gaat er nu gebeuren?

Vóór de volksraadpleging had president Boric gezworen dat er een nieuw constituerend proces zou komen als het voorgestelde ontwerp zou worden afgewezen. Zo’n proces kan echter enkel via een nieuw grondwettelijk proces opgestart worden en daarvoor is een buitengewone meerderheid in het Congres nodig. De rechtse tegenstanders zullen dit al moeilijk genoeg maken, maar aangezien de conservatieve krachten de Senaat controleren, lijkt de bijeenroeping van een grondwetgevende vergadering met adequate mechanismen voor deelname van het volk gewoon onmogelijk. Daarom zal Boric wellicht proberen een andere Conventie op te richten op basis van regels die hij vanuit een zwakke positie heeft onderhandeld, een Conventie die nog meer de eisen van de politieke klasse zal inwilligen. Het zal een door partijen geleid proces worden – gedomineerd door “deskundigen” en afgeschermd van de druk van het volk. Opiniemakers geven de schaarse onafhankelijken in de Conventie al de schuld van de nederlaag van het ontwerp en effenen zo de weg voor de uitdoving van het radicale potentieel dat het proces voorheen had. En toch trekken de Chilenen alweer de straat op en eisen hun eigen constituerend proces, zonder onderhandelingen in achterkamertjes en waarin het volk zelf de macht heeft om bindende besluiten te nemen.

Artikel oorspronkelijk gepubliceerd als Sidecar column, New Left Review online, 9 september 2022.

Lees ook Camila Vergara, “De strijd voor de Chileense grondwet”, Lava 22, oktober 2022.

1. Camila Vergara, “Burying Pinochet”, Sidecar, New Left Review, 12 januari 2022.
2. Camila Vergara, “De strijd voor de Chileense grondwet”, Lava 22, oktober 2022.
3. “Aportes anónimos para campaña. Rechazo recibió 900% más que el Apruebo”, El Desconcierto, 24 augustus 2022.
4. “Denuncian a exconstituyente Constanza Hube de distribuir material con afirmaciones falsas sobre la nueva Constitución en medio de actividad en favor del Rechazo en Los Ángeles”, El Mostrador, 29 juli 2022.
5. “Plebiscito: Franja electoral alcanza peak de 42,5 puntos y audiencia sobre todo femenina”, El Desconcierto, 17 augustus 2022.
6. Lucia Newman, “A journey through Chile’s conflict with Mapuche rebel groups”, Al Jazeera, 12 april 2021.
7. “Crece repudio a abogado rostro del Rechazo acusado de difundir fake news sobre derecho a la vivienda”, La Voz de Los Que Sobran, 30 juni 2022.
8. “Consejo de pastores evangélicos de la Araucanía acordó llamar a votar por el rechazo a una nueva constitución”, UATV, 25 februari 2022.
9. “‘Permite el aborto hasta los nueve meses…’: desmienten propaganda de Felipe Kast en radio de Temuco”, La Cuarta, 22 juni 2022.
10. “VIDEO| La fake news sobre pueblos originarios de Ximena Rincón que fue desmentida en vivo por Daniel Matamala”, El Desconcierto, 11 juli 2022.
11. “Las cárceles rechazan. solo en el penal en que está preso Héctor Llaitul ganó el Apruebo”, La Tercera, 4 september 2022.
12. “La campaña sin control en las redes. 36 entidades han gastado $119 millones sin fiscalización del Servel”, Ciper, 9 augustus 2022.