Het waren verzwakte Verenigde Naties (VN) die hun 80e verjaardag vierden. Geconfronteerd met de terugtrekking van de Verenigde Staten en met de onrust in een wereld die elke dag dreigender wordt, moet de instelling zichzelf heruitvinden.
Er zijn 61 conflicten waar 36 landen wereldwijd bij betrokken zijn. Dat is sinds 1945 niet meer voorgekomen 1. De institutionele architectuur, gebouwd op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog staat onder druk door verschillende factoren en het domein van de internationale betrekkingen blijft versnipperd. De VN moeten de hoeder zijn van de internationale veiligheid. Volgens de preambule van haar eigen Handvest moeten de VN toezien op de “naleving van de verplichtingen [van de staten] die voortvloeien uit verdragen en andere bronnen van internationaal recht.” Maar de Verenigde Naties (VN) slagen er niet in de oorlogstrommen een halt toe te roepen. De wereld wordt geconfronteerd met almaar meer ongebreideld geweld, zonder enige regel of voorzorg.
De verschillende woeste acties van Tel Aviv en Washington hebben dit onlangs nog maar eens aangetoond: de ‘twaalfdaagse oorlog’ die Israël tegen Iran voerde (13-24 juni 2025); de VS-bombardementen op de nucleaire installaties in Fordo, Isfahan en Natanz in juni 2025 en vervolgens de Israëlische bombardementen op Qatar in september 2025; de mobilisatie van het militaire arsenaal van Washington in het Caribisch gebied tegen Venezuela in naam van de strijd tegen drugs, … Bovenal blijkt de VN niet bij machte om de Russische agressie tegen Oekraïne en de misdaden tegen de menselijkheid in Gaza te stoppen.
Een kostbare last
Sinds zijn terugkeer in het Witte Huis volgt president Donald Trump een algemene strategie om de VS los te wrikken uit het systeem van bondgenootschappen dat zij tachtig jaar lang hebben geleid. De liberale orde wordt door Washington nu beschouwd als een kostbare last en een belemmering voor Washingtons vrijheid van handelen. De VS worden immers geconfronteerd met de opkomst van China, met de terugkeer van Rusland op het internationale toneel na de terugval in de jaren negentig, en met de – soms versnipperde – assertiviteit van opkomende landen.
Trump is ervan overtuigd dat zijn land de wereldzaken beter alleen kan regelen dan met zijn bondgenoten. Dat geldt met name voor zijn Europese bondgenoten die hij met veel plezier belachelijk maakt en berispt. Hij heeft dan ook besloten bepaalde bijdragen aan de VN-begroting niet meer te betalen en drastisch te bezuinigen … Bij decreet trekt hij de VS terug uit de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), de Mensenrechtenraad, de Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (Unesco) en uit belangrijke internationale verdragen (zoals het Klimaatakkoord van Parijs uit 2015).
De ontwikkelingsprogramma’s die aan de landen in het Zuiden worden opgelegd, worden bedacht door een club van rijke landen en uitgevoerd met een brutaliteit die niet zou misstaan bij een maffiabaas
Hoewel de Europese Unie zich inzet voor de verdediging van de ‘rechtsstaat’, verstrikt ze zich in ‘twee maten en twee gewichten’ (streng wat Oekraïne betreft, afwezig ten aanzien van Gaza). Ze steekt geen vinger uit om de uitspraken van het Internationaal Gerechtshof (ICJ) over Palestina toe te passen en formuleert geen enkel financieel reddingsplan voor de VN. Afgezien van het diplomatieke succes via de erkenning van de Palestijnse staat door tien westerse landen (zie de kaarten), blijft Frankrijk vertwijfeld en onhoorbaar op het internationale toneel.
China daarentegen versterkt zijn aanwezigheid binnen de VN en haar instanties om zijn status als grootmacht beter te legitimeren en zijn invloed te vergroten. Peking wil zich profileren als een nieuw centrum van stabiliteit en als verdediger van het multilateralisme. China doet dat met name bij zijn talrijke partners in het Zuiden. In deze grote herverdeling van rollen schuwt Rusland de tegenstrijdigheid niet. Eerst hekelt Moskou het Franse interventionisme in Afrika en protesteert het tegen de Franse keuze voor een vreedzame multipolariteit, vervolgens valt het zijn Oekraïense buurland aan… Daarnaast proberen veel landen in het Zuiden te profiteren van de diverse allianties die zij onderling en met elk van de grootmachten hebben gesmeed 2.
De Verenigde Naties werden opgericht om de betrekkingen en conflicten tussen staten te reguleren. Gedurende haar hele geschiedenis is het optreden van de VN een afspiegeling (en vaak het toneel) geweest van machtsverhoudingen die zij niet in haar eentje kon oplossen. “De VN is niet opgericht om ons naar het paradijs te leiden, maar om ons voor de hel te behoeden,” vatte de Amerikaanse ambassadeur Henry Cabot Lodge het mooi samen.
Onder deze omstandigheden werden de VN gedurende acht decennia het toneel voor het opstellen van duizenden verdragen en van allerlei programma’s op het gebied van cultuur, wetenschap, arbeid, gezondheidszorg… Haar blauwhelmen moesten helpen bij het oplossen van talrijke conflicten, zoals in Oost-Timor; ze moeten blijven toezien op de wankele vrede in Cyprus, de Westelijke Sahara of de regio van Abyei, op de grens tussen de twee Soedans.
Wat nu de ‘crisis van het multilateralisme’ in de 21e eeuw wordt genoemd, brengt enkele structurele tekortkomingen aan het licht van de in 1945 gecreëerde architectuur. In de eerste plaats de dominantie van de internationale financiële instellingen (IFI’s) op het gebied van internationale economische samenwerking. Het gaat daarbij om de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Zij werden al een jaar vóór de VN opgericht in Bretton Woods (1944).
De ontwikkelingsprogramma’s die de landen in het Zuiden krijgen opgelegd, worden dus bedacht door een club van rijke landen en met dezelfde brutaliteit uitgevoerd als een maffiabaas die zijn handlangers onder de duim houdt. Ondanks aanzienlijke inspanningen is de Economische en Sociale Raad van de VN er nooit in geslaagd om de vermogensbelasting op onroerend goed (VBOG) op te leggen die haar volgens het Handvest toekomt. Ook vandaag vormen deze instellingen nog steeds een economisch en financieel bestuur dat alleen bereid is zijn optreden met de Verenigde Naties te coördineren in het kader van de in 2015 aangenomen Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (DOD’s).
Tegelijkertijd nemen de vrijhandelsovereenkomsten toe, in een bilateraal of multilateraal kader, iets waar de VN geen invloed op hebben. De VN hebben geen significante rol gespeeld in de wereldwijde financiële crisis van 2007-2008. De VN volgen de oorlog om grondstoffen die zo kenmerkend is voor het digitale kapitalisme als toeschouwer. Op het gebied van collectieve veiligheid ondergaan zij ook het overwicht van militaire allianties zoals de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). Op het gebied van geopolitieke en economische aangelegenheden staan zij aan de zijlijn van de concurrentiestrijd tussen de G8 en de G20.
De ongelijke vertegenwoordiging van de wereld in de Veiligheidsraad doet ook nog eens twijfel rijzen over diens legitimiteit en relevantie. De vijf permanente leden (5P), die het beroemde vetorecht hebben – een recht waarvan zowel Moskou en Washington meer dan eens misbruik maken – weerspiegelen de machtsverhoudingen die na de Tweede Wereldoorlog zijn ontstaan. De 5P zijn China, de Verenigde Staten, Frankrijk, Het Verenigd Koninkrijk en Rusland. Onder hen geen enkel Afrikaans land – in 1945 was het continent nog bijna volledig gekoloniseerd. Ook Latijns-Amerika moet het zonder 5P-vertegenwoordiger stellen, ondanks de betrokkenheid van staten als Mexico bij het opstellen van het VN-Handvest en ondanks het economische en diplomatieke gewicht van Brazilië. Omdat eventuele wijzigingen in de samenstelling van de Raad afhankelijk zijn van de instemming van de 5P, verlopen aanpassingen tergend langzaam. In dit jubileumjaar lijkt er echter een consensus te groeien over het idee om Afrikaanse landen toe te voegen aan de lijst van permanente leden… zonder ze evenwel een vetorecht toe te kennen.
Geen progressieve consensus
Ondanks dit gebrek aan representativiteit blijven de landen van het Zuiden zeer actief in de VN. Als begunstigden van talrijke ontwikkelingsprogramma’s gebruiken zij bovendien de Algemene Vergadering, waar zij in de meerderheid zijn maar geen dwangmiddelen hebben, als een tribune en een instrument om de standpunten van de ‘internationale gemeenschap’ te verduidelijken. In de verwarrende wereld van de harde geopolitiek, promoot de Algemene Vergadering op die manier Palestina. Het land heeft er een unieke zetel als ‘niet-lidstaat met versterkte waarnemersstatus’. De Algemene Vergadering organiseert ook onderhandelingen over het milieu of over de oceanen en bevestigt de beginselen van het humanitair recht…
Ondanks het gebrek aan representativiteit blijven de landen in het Zuiden sterk gemobiliseerd in de VN
De internationale machtsverhoudingen worden hierdoor niet wezenlijk gewijzigd. Maar de grootmachten zetten al hun middelen in om de beraadslagingen van de Algemene Vergadering te beïnvloeden. Dat leidde overigens al tot enkele spectaculaire mislukkingen zoals de goedkeuring van het verdrag inzake het verbod op kernwapens (TIAN) in 2017 (en dat ondanks het verzet van de kernwapenstaten). Het beroep van Zuid-Afrika tegen Israël voor het Internationaal Gerechtshof illustreert dat de grote landen van het Zuiden gehecht zijn aan de multilaterale architectuur en aan het internationaal recht.
Er is geen gebrek aan voorstellen voor hervorming van de VN. Maar alles hangt af van het collectieve optreden van de staten en van de mobilisatie van hun volkeren. Op dit moment is er echter geen progressieve consensus tussen de landen van het Zuiden en de meest open hoofdsteden van de westerse wereld. Een visie of strategie om een nieuwe internationale orde op te bouwen, is er binnen de zogenaamde ‘maatschappelijke organisaties’ evenmin. En om de deuren van de hel, die weer op een kier staan, opnieuw te sluiten ontbreekt die progressieve consensus eveneens.
